Mәngilik El boludyng myghymy – qansha uaqyt zymyrasa da últtyghymyzdan airylmau, әdebiyet pen ónerimizding san ghasyr boyy jasauy. Sebebi elding amandyghyn, últtyng mәrtebesin kóteruin, qadir-qasiyetin jyrgha qosyp terennen jyrlanghan poeziya ólmek emes.

Qazirgi uaqytta shygharmalaryn óz zamanyna arnaghan aqyndar az emes. Óz kezeninde uaqyt tynysyn sezingen aqyndardyng biri – Israil Saparbaev.

Qazaq poeziyasyndaghy ózindik qoltanbasy aiqyn, HH ghasyrdyng 70-80–jyldaryndaghy lirikanyng jarqyn kelbetin jasaushy aqynnyng biri – Israil Saparbaev. Sezimdi selt etkizer, jýrekten shyqqan jyrdyng balyn tamyzar aqyn poeziyasynyng pernesi taza tyng lirizmge layyqtalghan. Jangha jyly ólender kóbinese lirikadan tabylady.

…Sonau 70-jyldardyng basynda «Seni kórgim keledi de túrady», «Violetta», «Qúdayy bar qúldyng da» sekildi tamasha jyrlarymen qazaq jyrynyng ýiirine ekpindey qosylghan Israil Saparbay – býginde kemeline kelgen aqyn. Tәuelsizdigimizding 25 jyldyghyna dóp kelgen aqynnyng 75 jyldyghy – tekti de terli ekendiginde.

Israil Saparbaevty ózge  aqyndardan erekshelep, daralap  kórsetetin – onyn  ólenderindegi  shynayy, tanghy shyqtay  móldir  jyryndaghy lirizmning ýstemdigi, ghashyqtyqqa, súlulyqqa sýiispenshilikke degen asyl sýisinis, jarasymdy  jyr kesteleleri.

Nәziktik pen súlulyq, adaldyq pen adamgershilik, mahabbat pen sýiispenshilik, saghynysh pen qayghy aqyn poeziyasynan erekshe oryn alady. Osy qúndylyqtar aqyn qalamynan janasha ómir tanyp, janasha tynys alady. Sol sebepti aqyn ólenderining ózekti mәselesine ýnilip, onyng daralyghy men talantyn tanudyng ózi talmay zertteudi talap etedi. Qanday da bir mәseleni tilge tiyek etse de aqynnyng ereksheligi ony keng auqymda alyp, óleng ólshemine óristi oimen audara, syidyra bilgen. Búl qasiyet sóz zergerining shaghyn ólenderinde de, kólemdi tuyndylarynda da bólekshe bitimge, әserli aishyqqa úlasqan. Aqyn ólenderining taqyryptyq jýiesi, janrlyq týri, iydeyalyq jәne mazmúndyq negizderi qazaq poeziyasyndaghy tyng ýrdisti tanytady jәne ózge tilge audarudy anyqtaydy. Aqynnyng kóp qyrly mahabbat lirikasynyng mazmúny, kórkemdik bolmysy aluan týrli, әri kýrdeli.

Lirika degenimiz-aqynnyng ishki jan dýniyesining sezim kýshimen tebirene tolquy, óz basynyng kónil-kýii, kýiinish-sýiinishi tәn. Israil aqyn óz ólenderinde shama-sharqynsha kórkemdikke úmtyldy, óleng jazudaghy Abay talaptaryna talpyndy, Maghjannyng ghashyqtyghyn órtey týsti. Jatyq tirkes, shymyr úiqas qúrugha, ajarly sózben beyneleuge, әserli yrghaq, shyrayly shumaq jasaugha, osylardyng bәrin ýilestire kelip, oy salar, jýrek terber kórkem poeziya tudyrugha tyrysty. Ol belgili dәrejede Abay bastaghan qazaqtyng jana jazba әdebiyetindegi kórkem ýlgini basshylyqqa aldy. Tabighat kórinisterin berude, jer-su, tau-dala, geografiyalyq ortany suretteude aldynghy ýlgi baghytynda izdendi, solarmen ýndesetin azdy-kópti tuyndylar berdi. Alayda aqyn poeziyasynda ózining boyyna bala kezinen singen halyqtyq sipat, últtyq dәstýrdegi kórkemdik ýlgi basym bayqalatyny shyndyq. Ómirding ózin óleng dep baghalaghan qalamgerding ólen-sózge jýginui aqyn múratyn әigilep túrghanday. Ólen-jyrdyng jasampazdyq qúdiretine erekshe manyz beru de aqyndyq múrattyng basty sharty bolsa kerek. Aqyn lirikasyndaghy shalqar shabyt aqynnyng sóz ónerin qúrmetteu, oghan tabynu qúdiretinen kórik alady. Naghyz aqyngha tәn kredo – jyr búlaghyn ayalap sýngden nәr alyp, odan arghy biyikterge qol sozady. Aqyn týsiniginde óleng patshalyghy adamzat damuy men jeke túlgha ruhyna qyzmet eter erekshe dýniye. Qazaq sóz ónerining ózegi – óleng dep úqsaq, «sóz patshasyna» syiynyp syr ashu – aqyngha ghana jarasqan simvolika bolghany.

Ádebiyet әleminde tvorchestvolyq qabileti men adamgershiligi, kisilik qasiyeti erekshe talantty tuma aqyndar siyrek kezdesedi. Bir shumaq óleng jazbaghan adam qazaq qazaq emes bolghanmen, óleng jazghannyng bәri syrshyl da sezimshil aqyn emes qoy. Aqiyq aqyn dese, biz Maqataevty, realist aqyn dese S.Seyfullindi, B.Maylindi, úly aqyn dese Abaydy birden eske alamyz.

Keyde ózine de kórinbey tek úghym dýniyening әldebir týkpirinde búghyp jatqan, úiqyly-oyau sezimine jan bere alar kýshting iyesi de – poeziya qúdireti, aqyndar әlemi.

Árkimning óz jan ólshemi dengeyine tәn qansha qasiyet – qasteri bar bolsa, sonyng bәrin jaqsy aqynnyng sanlaq qiyalynan jaralghan súlu jyry jan bitire janghyrtady.

Demek adam bolmysy, adamnyng jan dýniyesindegi týrli sapalyq ózgeristerdi poeziya tilimen órnekteuding ózgeshe әdis-tәsilin tapqan aqyn qazaqtyng tól әdebiyetimen ghana shektelmey týbi bir týrki ruhaniyatynyng mazmúndy tuyndylarynan susyndap, әri әlemdik aqyl-oy jetistikterinen ýirengen.

Enbek jolyn orayly Ontýstikten bastaghan aqyn Ontýstik Qazaqstan oblystyq mәdeniyet basqarmasynda, oblystyq «Ontýstik Qazaqstan» gazeti redaksiyasynda, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng Shymkent oblysaralyq bólimshesinde, keyin respublikalyq  «Jalyn», «Jazushy» baspalarynda, «Qazaqtelefilim» kinostudiyasynda, «Qazaq әdebiyeti» gazetinde,  Qazaqstan Respublikasynyng Ózbekstan Respublikasyndaghy elshiliginde (diplomatiyalyq dәrejesi bar), M.Áuezov atyndaghy Qazaq memlekettik akademiyalyq drama teatrynda qyzmet atqardy.

Aqyn, dramaturg, sazger Israil Saparbay, eng aldymen – talghamy nәzik, tuabitti syrshyl lirik aqyn. Ol 1979 jyldan beri búrynghy QSRO, qazirgi Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi. 35-40 jylghy shygharmashylyq ómirinde aqynnyng jiyrmagha juyq jyr jinaqtary jaryq kórgen:  «Aqqu arman», «Bozqaraghan», «Raushanghúmyr», «Qyzyl-jasyl dýniye», «Jýregime úya salghan qarlyghash», «Qyzyl jel», «Barmaqtay baq», «Gýlasyl», «Mahabbat pen Ghadauat», «Jýz bir týn», «Týngi әuender», «Balauyz sham» kitaptarynyng ónboyynda Otangha, elge degen perzenttik paryz, tughan halqyna degen sýiispenshilik, jaratylys pen tabighat dýniyesine degen taza da adal kózqaras ómirsheng óleng joldarymen órilip otyrady.

Dramalyq shygharmalary: «Auyldan kelgen aru», «Ámir-Temir», «Abay-Toghjan», «Syghan serenadasy», «Mahabbat pen Ghadauat», «Mәjnýn», «Kempir alyp qashu» t.b. Audarmalary: «Sýie bilsen...» (ózbek dramaturgy E.Qúshuaqtovtyng «Qyzyl alma» dramasy, ózbek aqyny, Ózbekstan Respublikasy Memlekettik syilyghynyng iyegeri Abdolla Aripovtyng «Sayypqyran» tarihy dramasy), «Jangýlim», «Saghynysh sazy», «Anany ansau», «Nostaligiya», «Jýrekke jýrek til qatar», «Asyl ana», «Sening tughan kýnine», «Tamasha tango», «Ghajayyp tango» t.b. jýzge  tarta әnderdin, sonday-aq «Mahabbat – mәngi ertegi», «Amalym qansha...», «Qoshtasudyng qiyny-ay», «Sen bolmasan», «Ózing ghana», «Auyldy ansau», «Bir kýn ozyp bara jatyr bir kýnnen», «Qayran, dýniye», «Qazaqtyng qara balasy» t.b. 100-den asa әn mәtinderining avtory.

Israil Saparbaydyng jaqyn jәne alys shetel aqyndarynyng ozyq shygharmalaryn tól tilge audarudaghy kórkemdik, tәrjimalyq tәsili de ózgeshe. Omar Hayamnyng «Nauryznamasy», Ámir-Temirding «Amanaty» («Ulojenie Temura»), Lúqpan Hakim haqyndaghy hiqaya, afsanalar kitaby, imam Ismail Buhariyding «Aqiqy hadisteri», ózbek shayyry Ábdirahym Pratovtyng «Bir tal gýl» ólender jinaghy, Yugoslav aqyny Djorje Katichting «Sәlemdeme» kitaby, A.S.Pushkinnin, S.A.Eseninning tәrjima toptamalary. Aqyn 2006 jyly «Bәiterek» atty respublikalyq jabyq bәigege qatysyp, S.Eseniyn, A.Pushkin ólenderin kórkem audarghany ýshin jýldeli birinshi oryndy jenip aldy.

Israil Saparbay I.Jansýgirov atyndaghy Jazushylar odaghy syilyghynyn, Halyqaralyq Jambyl atyndaghy syilyqtyn, Týrki poeziyasy halyqaralyq festivalinin, sonday-aq Tәuelsiz «Platinaly Tarlan» syilyghynyng laureaty. Respublikalyq birneshe jyr mýshәiralarynyng jýldegeri.

Tәuelsiz elimizding tarihy men últtyq qúndylyqtary, jas úrpaq tәrbiyesi, memleketimizding órkeniyet kóshindegi damu, kemeldenu, ósu óresi, sonday-aq qoghamymyzdyng býgingi ruhani, imany hal-ahualy haqyndaghy publisistikalyq ótkir tolghanystary, syr-súhbattary, esse-maqalalary ylghy da júrtshylyq nazarynda.

Aqyn Israil Saparbaev 1960 jyldyng ayaghynda 70-jyldyng basynda oily da syrly jyrlary eshkimge úqsamaytyn, esh daralanbaytyn óz ereksheligin oqyrmandargha pash etti. «Aqqu arman» atty eng alghashqy jinaghy «Jalyn» baspasynan jaryq kórdi. Tabighaty súlu, jany nәzik aqyn osy túnghysh jinaghanda-aq qiyndyghy men qyzyghy, syrgha toly әlemge qúlash úrghan sezim tamshysynan tuyndaghan ótkir jyr shumaqtaryn tógip, ómirdi qaz qalpynda qabyldauymen daralandy:

Sondyqtan da:

                   Ómir joly qatparly san,

                   Týske deyin shattansam,

                            Týsten keyin múnayam, – dep aitsa,

osy syrly týiinning terenine eriksiz týsedi, oigha shomady. Israil ólenderinde oy men beyne tútastyghy ómirge kelgen óleng – perzentting ómirshendigining dara aksiomasy. Búl sózimizge aqynnyng «Aqqu armany», «Búlaq jyry», «Tughan jermen qoshtasu» atty tuyndylary, «Jýregime úya salghan qarlyghash», «Perzent triptihy», «Ýrkek qyz nemese alghashqy mahabbat turaly» balladasy naqty dәlel bola alady.

                   Men búlaqpyn, tógilgen qan da kórgem,

                   Talay bozdaq men ýshin jan da bergen.

                   Jýzim aina, ýnim – syr, maghan qarap

                   Talay súlu shashtaryn taldap órgen.

Ádebiyetting qay janrynda bolmasyn avtordyng býkil qauymgha aitar oiy, niyeti, pighyly meylinshe pәktigimen, aqtyq sezimimen, adal da ashyq baghyt-baghdarymen, qarapayymdylyghymen oqshaulana kózge kórinip túrsa núr ýstine núr emes pe?

Mine, dәl osy qasiyet Israildyng jyrlarynda boy kórsetip, әrbir oqyrmandy aitar oiynyng maqsat-mýddesine baurap alyp, kórkemdikting kógildir әlemine erkin qúlshynyspen jetektey jóneledi.

Payymdauymyzsha jyr әlemine sapar shekken, oqyrmangha lәzzәt, ózine artar jýk izdemegen aqyn emes, oghan «jaqyn da» emes.

Aqyn ýshin ómir san qily egesten túrady, jәne ol egeske naghyz talanttyng ghana shydaytyndyghyna kәmil sengendikten aqyn:

Ómir - ózen aghyzyp keter bizdi,

Jene almasaq, taghdyrdyng týrli egesin, –

dep tebirenedi.

Ómir turaly әr aqynnyng ózindik týsinigi, ólendegi qoltanbasy әr qalay. Sondyqtan әr aqyn ómir, ólim turaly ózinshe bir janalyq ashady. Amangeldi Myrzabekov «Dýniyede janalyq joq dep kósemsigenimizben, bizding dýniyege kelip, basqalargha úqsamaytyn tabighy bolmysymyz ben dýniyetanymyzdyng qalyptasuynyng ózi janalyq emes pe?» dese, Israil aqyn: «Ólim – júmbaq әn, ómir – tylsym jyr» deydi.

Aqyn qashan da dara túlgha. Aqynnyng taghdyry –  lirikada biylik ynghayyna jyghylmastan,elding qamyn qamdaghan erkin oily kýresker. Aqyngha shygharmashylyq jolynda ózin tanudyn, tól tanymyn saqtaudyn, odan ainymaudyng ghúmyrlyq manyzy zor.

Aqyn osy ómirding súlu jaghyna, nәzik jaghyna, yaghny adam men adamnyng araqatynasyna nazar audarady. Ásirese jastyq shaqqa, mahabbatqa taban tireydi. Onyng kózdegen maqsaty – jaqsylyq pen jamandyqty, nәziktik pen súlulyqty, adaldyq pen pәktikti aqyndyq jýrekpen әrleydi. Kezinde mahabbatty jyrlaghany ýshin Maghjandy tósek aqyny dep kinәlaghan eken. Áleumetik túrghydan alyp qaraghanda ol dabir kezeng shyghar. Al qazir Israil aqyndy mahabbatty jyrlaghany ýshin, asyra jalanashtaghany ýshin syrshly aqyn, intim aqyn dep te aityp jýr. Býginde adam men adamnyng araqatynasy, minezi qonglanyp barady. Múny jýregimen jyrlau, sóz tauyp jyrlau Israil aqynnyng enshisinde.

 IY.Saparbaev - poeziya әleminde ózindik qoltanbasy qalyptaskan, jyldan-jylgha oqyrmandary kóbeymese, azaymaytyn dara aqyn. Sezimdi selt etkizer, jýrekten shyqqan jyrdyng balyn tamyzar aqyn poeziyasynyng pernesi taza tyng lirizmge layyqtalghan. «Jangha jyly ólender kóbinese lirikadan tabylady. Lirika degenimiz – tabighattyng nemese qoghamnyng ómirinde bolyp jatqan kórinisterge aqynnyng әserlenui, sol әserlerine óz janynyng tolqyny qalay aralasuyn aityp berui ghoy», – degen S.Múqanovtyng pikiri býgingi tanda da manyzyn joymaq emes.  

 Ár adamnyng qogham damuyna qaray, ómirding jalghasuyna qaray dýniyetanymy da, oy ereksheligi de, sanasy da ózgeredi.  Aqyndarymyz da dәstýrdi jalghastyra otyryp, óz әlemin asha otyryp janashyldyqqa boy úrady. Búl qasiyetti biz  zertteuimizdegi aqyn óleninen de tanimyz. Dәstýrdi jalghastyrmay janalyq ta, janashyldyq ta tuyndamaydy. Aqynnyng laboratoriyalyq sheberligimen de tuyndaydy. Múny biz Israil Saparbaydan  da anyq kóre alamyz. Aqynnyng qazirgi kezde shyrqalyp jatqan ólenderi de jana bir әuezben, jana bir leppen kelgen siyaqty. Aqyn ólenderi jasqa qaramaydy, tandamaydy da. Qay ólenin alsaq ta janashyldyqty sezinemiz.

Qoryta kele, dara túlghaly, sezim jyrshysy, shashyna aq týsse de, kóniline kirbing týspegen, saghynysh pen múng aralas inkәrlikting belgisi retinde tanityn  Israil Saparbay aghamyzgha berik densaulyq,  qajymas qayrat, shygharmashylyq tabys tileymiz!

Aqbilek Mynbaeva

Abai.kz