Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Janalyqtar 4076 0 pikir 1 Mausym, 2009 saghat 05:38

EuroOdaq jәne Qazaqstan: bolashaq baghdarymyz qanday?

Elbasynyng 2008 jyldyng qarasha aiynda Syrtqy ister ministrligine bergen tapsyrmasy boyynsha, atalghan újym 2009 jyldyng alghashqy ýshaylyghynda Qazaqstannyng syrtqy sayasatynyng jana strategiyasyn dayarlau kerek edi.
«Europagha jol» baghdarlamasynyng qabyldanuymen jogharydaghy qújattyng negizgi jón-jospary da anyqtalghanday.
«Europagha jol»: bizdi olar shaqyrdy ma?

Elbasynyng 2008 jyldyng qarasha aiynda Syrtqy ister ministrligine bergen tapsyrmasy boyynsha, atalghan újym 2009 jyldyng alghashqy ýshaylyghynda Qazaqstannyng syrtqy sayasatynyng jana strategiyasyn dayarlau kerek edi.
«Europagha jol» baghdarlamasynyng qabyldanuymen jogharydaghy qújattyng negizgi jón-jospary da anyqtalghanday.
«Europagha jol»: bizdi olar shaqyrdy ma?
Býginde Euroodaq pen Qazaqstan arasyndaghy tauar ainalymy 29-30 mlrd dollar kóleminde. Ókinishke oray, negizgi tauar energetikalyq shiykizattan әri asa almay otyr. Ol týsinikti de, sebebi, ekonomika, әleumettik kórsetkish, qyzmet kórsetu, qaru-jaraq, qúqyqtyq baza, mәdeniyet salasynda әlemde alda kele jatqan Eurokontiynent ýshin ózinin  «jaghar otyn» qauipsizdigin qamtamasyz etu – býgingi kýnning basty missiyasyna ainalyp otyr. «Kәri qúrlyqtyn» túrghyndary ony Resey men Ukraina arasyndaghy gaz kiykiljininen song erekshe sezindi. Atalghan jәittan song Europa ózining Mәskeuge barynsha energetikalyq tәueldi ekenin týsindi. Alayda, orys eline balama bolatyn qaynar kóz tabylmay jatsa  Medvedev-Putin tandemine núr ýsitine núr bolatyny haq. Sebebi, Soltýstik Afrikadan tartylatyn gazdyng mólsheri shamaly, Skandinav elderining qory da jetkiliksiz. Basty ýmit – Ortalyq Aziya. Mine, osy maqsatta «Nabukko» jobasy jasalynghan bolatyn. Oghan sәikes, týrkimen jәne ózbek gazy Ázirbayjan, Gruziya, Týrkiya, Bolgariya, Rumyniya, Vengriya, Avstriya, Chehiyagha jetui tiyis edi. Biraq alysty kózdegen kremlidikter Ashhabad jәne Tashkentipen aldyn-ala 2028 jylgha deyin gaz tasymaldau jóninde úzaqmerzimdi kelisim-shart jasap ýlgerdi. Al qos ortaziyalyq elding bir uaqytta 30 mlrd tekshe/m gazdy  Reseyge de, Europagha da jetkize almaytyny belgili. Mine, sondyqtan da qazirshe «Nabukkonyn» tek qaghaz jýzindegi joba ekeni eshkimge jasyryn emes.
Euroodaq býgingi Qazaqstannyng gaz, múnay, kómir, metall jәne uranyna investisiya salyp otyr. Al «Europagha jol» baghdarlamasyna say biz Brusselige toptasqan elderden jana tehnlogiya, investisiya, qoghamnyng barlyq salasyndaghy eurostandart, sapaly qúqyqtyq normalar, bilimdi professorlyq bazagha dәmelimiz. Biraq, 1950 jyldan beri Euroodaqtyng esigin tek qaghumen kele jatqan Týrkiyanyng tәjiriybesin de esten shygharmau kerek. Múnshama biz kýtken iygilikti Brusseliding 3 jylda, yaghny 2009-2011jj bizge bere qoyatyny da kýmәndi. Óitkeni jana mýshelermen qatary tolyqqan Odaqtyng ózindik shesher problemalary az emes.
Býginde Qazaqstan Brusselimen tek «Europa – Kavkaz – Aziya» kólik dәlizi – TRASEKA, Europalyq Odaqtyng «Múnay men gazdy Europagha tasy¬maldau» – INOGEYT, «Batys Europa — Batys Qytay» avtojoly sekildi megajobalargha qatysumen shektele alady. Sebebi, qazirgi qarjylyq daghdarys kezeninde qansha Europa bolsa da, bireuge bólip berer batpan qúiryghy qysqalau bolyp túr. 
EQYÚ-na tóraghalyq: Europagha jol salmay, erlerding isi biter me?
Býginde EQYÚ 56 elding basyn biriktiredi. Negizgi júmys isteu baghyty sayasat pen qauipsizdik, ekonomika men ekologiya, demokratiya men adam qúqyqtary. Biylghy tóragha Grekiya tóreligin ayaqtap, tórelik tizginin 2010 jyly Qazaqstangha bermek. Osyghan oray, budjetten EQYÚ-na tóraghalyq etu ýshin, 2009 jyly – 1 milliard tenge, 2010 jyly – 3,1 milliard tenge, 2011 jyly 1,1 milliard tenge qarajat bólinedi.
Búl qúrmet pen senimning bizge onaylyqpen kelmegeni ras. Sonau 2002 jyldan beri Q.Toqaev myrzanyng europalyq talay tabaldyryqtardy tozdyrghanyn bireu bilse, bireu bilmes. Álemdik sayasy isteblishmentte Elbasynyng jeke abyroyy da yqpal etushi ýlken faktor boldy. Alayda, búl sheshimdi qabylday otyryp EQYÚ-nyng Europa men Resey arasyndaghy teke-tiresti de sheshkeni mәlim. Sebebi EQYÚ sonau qyrghiy-qabaq soghys kezeninde Europa kontiynentinde qauipsizdikti qamtamasyz etu ýshin qúryldy. Al 1991 jyldan song 26 jyl boyy júmys istegen erejeler jana әlemdik jýiege iykemsiz bolyp qaldy. Endigi jaghdayda EQYÚ RF syrtqy ister ministri S.Lavrovtyng sózimen aitqanda «Batystyng ózge elderding ishki isine aralasu qúralyna» ainaldy. Múnday qatang syn taghu arqyly Resey Europada ózindik pozisiyasy bar memleket retinde әreket etkisi keledi, qysqasy KSRO-nyng abyroyyn qaytarmaq. Oghan kóne qoyatyn Batys pa? Búl jәitta Vashingtonnyng da syrtkóz kórermen bolyp otyrmaytyny belgili. Alayda, jyl ótken sayyn Mәskeuge energetikalyq túrghydan tәueldi bolyp bara jatqan Europa belgili bir ymyragha baruy kerek edi. Búl 2002 jyldan beri tóraghalyqqa úmtylyp kele jatqan, Reseyding tym jaqyn kórshisi, ekonomikasy men ishki sayasy jaghdayy túraqty, postkenestik memleket – Qazaqstangha tóraghalyqty beru boldy.
Toygha barsang toyyp bar
Qazaqstan tóraghalyq etetin merzimde EQYÚ kóleminde sheshetin mәseleler az emes. Sonyng biri — Resey men Gruziya arasynda sheshilmegen, tek toqtalyp qana qoyylghan qaqtyghys. Múny 2008 jyly EQYÚ-yn basqarghan Fin eli, keyingi Grekiyanyng sheshui ekitalay. Al, onyng bizding enshimizge tiiә  — qazaqqa taghylar ýlken syn. Sebebi qos el de biz sekildi postkenestik memleketter. Basqa-basqa, bizben baylanysy tyghyz. Qazaqstan Gruziyagha 2008 j tamyzyndaghy qaruly qaqtyghysqa deyin múnay, telekommunikasiya, port, gaz jәne t.b. salalaryna miliondaghan investisiya qúighan. Al, Mәskeuge kelsek, N.Nazarbaev pen Medvedev-Putin tandemining qarym-qatynasy men eki el arasyndaghy tyghyz baylanysty aitudyng ózi jetkilikti.
Bizding enshimizge tiyip otyrghan kelesi mәsele – EQYÚ-yn reformalau. Búl jóninde bizge eshkim talap qoyyp otyrghan joq. Búl - óz úsynysymyz. Sebebi, atalghan úiymnyng jana zamangha say ózgerui jayly kópten beri aitylyp keldi. Al ony jýzege asyrugha eshkimning batyly da, halyqaralyq abyroyy da jetpedi. Astana ýshin óz úsynysyn  qanshalyqty dәrejede iske asyratyny — әlemdik sayasi, ekonomikalyq isteblishment aldyndaghy ýlken jauapkershilik.
Shynynda, keyingi kezde óz qúramyndaghy postkenestik, Shyghys Europalyq jәne ózge de memleketterding saylau prosesin qalay jýrgizgenine, keshe ghana totalitarlyq elding qúramynan shyqqan memleketterge demokratiyalyq ústanymdardyng qatang saqtaluyna basa nazar audaryp kele jatqan EQYÚ-nyng biraz elderding sayasy elitasynyng ashuyn tughyzady. Sebebi, keshegi kýnge deyin Avstriya óz saylauyna shetten bir adamdy da kirgizbegeni jayly europalyqtardyng júmghan auzy ashpady. Al, qauipsizdik dese ishken asyn jerge qoyatyn EQYÚ Kavkazdaghy, Ándijandaghy, Tiybettegi janjaldargha qatysty әlemdik shu kóterip, ekonomikalyq sanksiyagha deyin bartady. Europanyng qaq ortasyndaghy Ispaniyanyng separatistik Bask partiyasynyng jauyzdyghy, Soltýstik Irlandiyaidaghy katolikter men protestanttardyng arasyndaghy qyrghyn, Fransiyadaghy korsikandyqtardyng separatistik әreketteri jayly zerttey qoyatyn EQYÚ-dan bir sarapshy tabylmaghany qalay? Múnday eki standartty júmystyng jana mýshelerding mýddesine qayshy ekeni anyq. Rasynda, EQYÚ — Europada qauipsizdikti qamtamasyz etetin úiymnan góri Europanyng kózqarasyn ózgelerge telip ótkizuge arnalghan qúral odaqqa ainalyp barady. Al, ony Qazaqstannyng qalay reformalaytynyn tek Astana sheshedi.
Týiin:
EQYÚ-na tóraghalyq etu — biz ýshin ýlken syn. Bizding búghan deyin TMD, ShYÚ, ASÓYShK sekildi yqpaldy úiymdardy basqaru tәjiriybemiz bar. Alayda, búl — 5-10 memleket emes, baqanday 56 elding basyn biriktirgen yqpaldy úiym.
Búl Qazaqstan ýshin ýlken jarnama. Al onyng qay dәrejede boluy tek ózimizge baylanysty. Ne desek te, tóraghalyqtan Qazaqstangha tiyer paydasyn úmytpaghan jón.

 

 

 

Avtor Núrmúhamed Baygharaev   
«Qazaqstan-Zaman» gazeti 28 mamyr 2009 jyl

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3522