Senbi, 23 Qarasha 2024
Túlgha 5548 0 pikir 20 Tamyz, 2016 saghat 17:47

Darigha NAZARBAEVA: "Ýnemi artqa jaltaqtay qaraumen ómir sýruge bolmaydy"

Áleumettik salany nelikten әiel adam basqaruy tiyis, Qazaqstangha kóptildilik ne ýshin kerek jәne qazirgi jaghdaylarda bilim beru men densaulyq saqtaudyng kenestik jýiesi qanshalyqty qajet – osy mәselelerding barlyghy Qazaqstan Respublikasy Premier-Ministrining orynbasary Darigha NAZARBAEVANYNG ekskluzivti súhbatynda qamtylady.

– Siz Premier-Ministrding orynbasary lauazymyna taghayyndalghan kýnnen beri bir jylgha juyq uaqyt ótti. Búl sizdi ne nәrsege ýiretti, qanday elesterden aryltty?

– Elesting kýl-talqany shyghu degen bolghan joq. Óitkeni, olar mende әuelden bolmaghan. Ýkimetke de men student oryndyghynan kelgen joqpyn ghoy. Kóp nәrse bastan ótti, basqarushylyq tәjiriybe bar degendey. Parlamenttegi júmys meni biylikting atqarushy organynda júmys isteuge dayyndady. Biz deputattarmen әleumettik salanyng problemalaryn jaqsy zerttedik jәne Ýkimetke kóptegen naqty úsynymdamalar jiberdik. Endi mende sol úsynymdamalardy is jýzine asyrugha mýmkindik payda boldy.

Ótken jyl meni aqparat teni­zining terenine batyrdy, qy­zyq­ty adamdarmen tanystyrdy, tal­qylaular men sheshimder qa­byl­daudyng tetigin kórsetti, memlekettik organdar júmysynyng qaghidattaryn týsinuge mýmkindik berdi. Osy orasan júmystardyng barlyghyn kóptegen óz isining kәsiby sheberlerimen, atan týiege jýk bolar kýrdeli qyzmetti ynta-shyntasymen berilip, adal atqaratyn qarapayym adamdarmen birlesip jýzege asyrdyq.

Sonday-aq, búl jyl meni tózim­dilikke ýiretti – algha tym bol­masa jarty qadam jasau ýshin de ýlken kýsh-jiger júmsau qajet. Kóptegen kenester, talqylau­lar úiymdastyrugha, san qyrly júmys­­tardy ýilestiruge tura keledi. Tózimdilik qay kezde de jetis­­­tik­terge bastaydy…

– Bayqaushylar men kommen­tatorlardyng ózinizge qatysty aitylghan ótkir ilik sózderi janynyzgha tiymey me?

– Belgili bir dengeyde. Men de tiri pendemin ghoy. Ekinshi jaghynan, búl arada emosiyagha berilu de orynsyz. Men memlekettik qyzmettemin jәne әrkim ózin sarapshy sezinetin әri búl ishinara shyndyqqa da janasady, azamattardyng kónil-kýiine tikeley әser etetin salagha jauap beremin. Oryndy syn men qyzyqty iydeyalar ýshin qashanda rizamyn. Alghashqysyna da, keyin­gisine de birden qayyrylyp, vedom­s­tvolargha tiyisti tapsyrmalar jýkteymin.

«Ózgerister qashanda ynghaysyzdyq tughyzady»

– Sizding jauapkershiliginiz­ding ayasyna kiretin segmentter­ding biri – әleumettik alan: bilim beru, densaulyq saqtau. Búl mem­le­kettik auqymdaghy basqarushy ýshin asa kýrdeli sala sanalady. Búl saladaghy adamnyng biylik-bedeline núqsan keletin kezder de az emes. Osy jayt sizdi qym­syndyrmay ma?

– Joq, qymsyndyrmaydy. Ásirese, әngime qayta janghyrtu­lar, key shaqtarda asa auyr tiye­tin janghyrtular turaly bolyp otyrghanda abyroy-bedelge núqsan kelmeytin kez az. Dәriger adamdy tәnin auyrtpay emdey ala ma? Ózgerister qashanda qolay­syzdyqtar tughy­zady: әdetke ai­nalghan bir nәr­sen­nen qol ýzu­ge, óz ómirindegi bir nәr­­seni óz­gertu­ge tura keledi.

Janalyqtar, qanday ong jana­lyq bolmasyn, qashanda sekemmen qaraugha mәjbýrleydi. Shyn mәninde, osynday shetin salany reformalauda ózine jauapkershi­lik alu ýshin belgili bir dengeyde batyldyq ta qajet shyghar. Torghay­dan qoryqqan egin ekpes degen bar emes pe.

Sonymen qatar, búl sek­tor­dyng әielding qolynda boluy tiyis ekendigine senimdimin. Densaulyq saqtau, bilim beru, әleumettik qorghau – búl balalar, oqushylar, studentter, zeynetkerler – tikeley әiel adamgha jaqyn әlem bolyp tabylady. Enbektegen baladan enkeygen kәrige deyingi ara­lyqtaghy barsha adamdy tir­shilikting tini sanalatyn әleumettik sala qarsy alyp, ómir boyy birge bolyp, ke­yin shygharyp salady. Búl – adam ait­qysyz kýrdeli, sonymen birge, óte qyzyqty jú­mys. Tip­ti, onyng «rahmeti joq» dep esep­teletinine qara­mas­tan…

– Densaulyq saqtau men bilim beruding kenestik mo­deli adamdardyng jadynda ai­tar­lyqtay sapaly dep saqtalyp qalghanyna keli­setin shygharsyz. Óit­keni, óziniz de kezinde kenes­tik mektepte, kenestik JOO-da oqyp, kenestik auruhanalarda emdeldiniz emes pe…

– Ayqyn nәrsemen kelis­peu­ding ózi qiyn. Ne liysey, ne gimnaziya bolmaghan, tek on­jyldyq mek­tep­ter ghana bolghan uaqyt mening jaq­sy esimde. Men sonday mektep­terding birinde oqyp, orta bilim turaly attestat aldym. Ýlgi tútar múghalimder edi, olardyng bәri esimde, Mәskeu men Almatydaghy uniyversiytetterde dәris bergen tәlimger oqytushylar da kýni býgingi­dey jadymda. Jәne balalarym ómirge kelgen perzenthanalardy da rizashylyqpen eske alamyn. Ótkenmen emosiyalyq baylanys kez kelgen adamgha tәn, ony ótkendi ansau, saghynu dep ataydy.

Biraq mәsele lirikalyq kónil kýy auanynda ghana emes. Sol kezding dәrigerleri men mú­gha­lim­­deri kenestik intel­liy­gensiya ar­miyasynyng eng qa­lyng sapyn qú­rasa, olar­dyng ortasynda ar­qau­lyq qún­dy­lyqtar: kәsi­biylik, adaldyq, parasat, paryz sezimi, riya­syz­dyq qalyptasty. Bir­sha­ma iydealdandyrylghanyna qara­­mastan, sol jyldardyng filim­­deri de sanamyzda jarqyn obraz­dar qaldyrdy. Vladiy­mir Ustiymen­konyng «Qym­batty mening adamym» («Doro­goy moy chelovek») kartiy­­na­­syndaghy dәrigerdi nemese «Dýisenbige deyin tirimiz» («Do­jiyvem do ponedeli­nika») fili­min­degi múghalim Melinikovti úmy­tu mýmkin be? Biraq adam­dar­dyng osynday tipteri týbe­geyli iydeologiyalyq joba, uaqyt kórsetkenindey, utopiya jaghday­yn­da ghana ómir sýre alatynyn da úmytpaghan jón. Al ol ózgerip otyrady.

Býgin bәri de basqasha renk aldy. Naryqqa telu adamdardy ózgertpey qoymady. Men qazir osy teluding qiyn­dyq­tary, auyr saldarlary turaly aityp otyrghan joqpyn. Alay­da, bizding buynymyz emes, utopiyalyq dogmalardan tys tughan býgingi úrpaq – bú­lar qazir basqa adamdar. Olar belsendi, ómirge ghashyq, óz bet­terinshe ómir sýre alady, jeke bәsekelestikke iykemdi, olar­gha tabystyng qanday týri bolsa da asa qymbat, olar tipti ózderin tek elining azamaty ghana emes, sonday-aq, adam­zat­tyng ból­shegi retinde sezingi­leri keledi. Jәne olar ózde­rin zamanauy jәne qajetti etetin erkin konvert­teletin

bilim alugha qúqyly deui­miz kerek. Búl, әriyne, adamdy pa­ra­­sat­tylyqtan jәne basqa da arqaulyq adamy qúndy­lyq­tardan ajyraugha mәjbýrley almasa kerek.

Kenestik mektep óz dәui­ri ýshin etalon edi. Biraq odan beri ghylym, tehnologiya, әriyne, tútas­tay adamzat algha qaray sapaly seki­ris jasady. Aqparattyq tehno­lo­giya­lardyn, Internetting damuy býkil әlemdi ýstelimizding ýstin­degi kompiuterge syighy­zyp qoydy. Kenestik bilim beru jýiesi qanday ozyq ýlgide bolghanymen, ony reformalau qajettigin uaqyttyng ózi kórse­tip berip otyr. Biraq onyng elesi әli de bolsa jogha­la qoyghan joq, ol shyn mәnin­de әrkez kónildegidey nәtiy­je bere bermeytin býgingi re­for­malargha tu syrtynan qyzgha­nyshpen súq kózin qadap túr.

Alayda, búghan da týsi­nis­tikpen qarau kerek – reformalar tynysh kabiynetterde jasalady, sondyqtan olargha mýmkin praktikalyq baza je­tis­peytin shyghar. Jәne de prob­lema tayaugha deyin olar­dyng jetkilikti dengeyde keng kólemdi talqylaulargha shy­gha­ryla qoymaghanynda jatyr. Al tabysqa jetu ýshin jýie­ning ishinen de, sonday-aq, syr­tynan da qarapayym ghana obek­tivti jәne kәsiby kóz­qaras qajet. Biz qazir osy baghyt­ta ilgerilep baramyz.

«Basqa týsse baspaqshyl,  kónu paryz»

– Qalay oilaysyz, reformatorlar ýshin nelikten dәl osy «halyq aghartu alany» osyn­shalyqty tartymdy, biraq nәtiyjeleri boyynsha son­shalyqty qarama-qayshy bolyp qalyp otyr?

– Eske týsire keteyikshi, osy 1983 jylghy orta mektep reformasy «qayta qúrudyn» alghashqy izashary bola jaz­daghan joq pa! Sonau alys kenes­tik zamanda da osy sala mutasiyagha jii úshyraghanyn úmytpaghan jón shyghar: erler men әielderge arnalghan mektepter boldy, keyin olardy biriktirdi. Birese on jyldyq, birese on bir jyldyqqa ai­nal­­dy­­ryldy. Kýmis jәne altyn medali degen de boldy, keyin tek altyny ghana qal­dy. Men, tipti, mektep forma­­lary men «jaulardyn» por­tre­tin qara siyamen boyap ýlger­me­gen oqulyqtar turaly aityp otyr­ghanym joq. Bәri de boldy.

Osy bir әleumettik fenomen әrdayym kóz aldymyzda ala­qandaghyday kórinip tú­ra­dy, óitkeni, bәrimizde «az­dap oqydyq», barshamyzda derlik oqyp jatqan ne­me­se oqugha baratyn bala-shagha, nemere bar. Yaghni, qa­lay bolghanda da, búl mәselening barlyghymyzgha da qa­tysy bar. Salanyng barlyq kemshi­likteri barshagha ayan. Tәuel­sizdikting alghashqy jyl­daryn­daghy reformatorlar da jedel әri jarqyn jenisting arbauy­na shydap túra almady. Olar­gha keybir mektepterdi «liysey», al tehnikumdardy «kol­ledj» atasa boldy, bәri ghay­yptan ózgerip shygha keletin­dey kórindi. Oblystyq ped­instituttardyng barlyghy «uniy­ver­siytetterge» ainaldy, qanshama «akademiya» payda boldy…

Júrttyng jaqsy bilim alu­gha degen tabighy úmtylysy bilim berudi diplom satumen almastyryp jibergen qara niyetti kәsipkerlerge kezikti. Ol uaqyttarda adal әri shynayy reforma jasaugha degen talpynystar da boldy, biraq alayaqtyq ta jetip-artyldy. Ásirese, oqulyqtargha qatysty. Týsinesiz ghoy, fizika, matematika, biologiya, himiya – iydeo­logiyalyq yqpaldan tys. Al tariyh, әdebiyet, tipti geografiya bazalyq mifterge qatty tәueldi. Kenestik iydeologiya kýi­regennen keyin jandәrmen qylyp jatqan mifting qal­dyqtary men qirandylary ne­gizinde gumanitarlyq oqu jýiesin qúru qisynsyz eke­nine kelisesiz ghoy. Jana sapaly iydeologema qajet, al ol ashytqymen óse salmaydy, tapsyryspen pispeydi. Oghan uaqyt, kýsh-jiger kerek, ol – azapty ósim. Bizding barly­ghymyz osy ýderisting ishinde­miz, qoyar saualymyz alar jaua­bymyzdan kóp. Osylay boldy, basqa amal joq. Búl tek bilim beruge qatysty emes…

 0 + 11

– Al jaqsy. Jaz bitip keledi, alda 1 qyrkýiek. Oqu­shy­lardy ne kýtip túr, olargha qanday ózgerister kólde­neng tartylmaq?

– Ayryqsha deytindey, «taghdyrsheshti» eshtene joq. Biylghy 1 qyrkýiekte birinshi synypqa keletin balalar aptasyna bes kýn oqyp, oqu jylyn 2017 jyly 30 mamyrda ayaqtaydy. Tek solar ghana! Oqushylar men múgha­limderge qosymsha 34 dema­lys kýni beriledi. Búl múgha­lim­derding enbekaqysyna әser etpeydi. Kelesi oqu jylynda beskýndikke birinshi, ekinshi, besinshi jәne jetinshi synyp oqushylary kóshedi. 2018 jyly 1-synyptan 10-sy­nyp­qa deyingi oqushylar osy tәrtippen oqidy. Tek 2019 jyly ghana osynday júmys kestesine barlyghy kóshetin bolady.

– 12 jyldyq oqytu jýiesi ne nәrsege negizdelip otyr? On jyldyq, on bir jyl­dyq boldy, al on eki jyldyqqa ne sebep?

– 11 sany orta bilim ýshin jo­ghary shek bolyp qala beredi. Tek alty jasar bala ýshin nóldik synyp engiziledi. Al birinshi synypta alty jasar bala da, jeti jasar bala da boluy mýmkin, búl endi ata-ananyng qalauyna qaray. Son­da 0 + 11 bolady. Búl – ómir­­shendigin dәleldegen ha­lyq­aralyq tәjiriybe. Nóldik sy­nyp – býldirshindi qamsyz-qay­­ghysyz balalyq shaqtan estiy­yar­lyqqa ótkeretin ózindik bir de­kompressiyalyq kamera. 12 jyl úzaq ekenine kelisemin, biraq artyqshylyqtary mynada: 12 jylda biz balany kәsip­ker­lik mashyqtargha, aqparat­tyq tasqynda baghdaryn bol­jau­gha jәne basqa da ómirde qa­jet­ti nәrselerge ýiretip ýl­geremiz.

Kóptildilik – tabys kilti

– Endi tilder turasynda. Búl – asa auyr taqyryp. Ba­­­la­lardy bir mezgilde qa­zaq, orys, aghylshyn tilde­ri­ne ýiretu mindeti qoyyl­dy. Búl qanshalyq mýmkin nәrse?

– Múnyng nesi mýmkin emes? Kóptildilik әlemning kóptegen elinde qalypty nәrse. Tu­rizmdi damytugha jәne inves­tiy­siya tartugha baghdar ústaghan memleketter bayaghyda-aq kóp­tildilikke kóship qoyghan. Olar ýshin búl – tirshilik etu­din, órkendeudin, tabysty bolu­dyng kilti. Yaghni, júrttar shynayy jaghdaygha qaraydy.

Biz ózge eshbir elge úqsa­may­myz jәne kóptildilikke óz ba­symyzdaghy jaghdaygha bayla­nysty kelip otyrmyz. Qorda­lanyp qalghan barlyq ókpe men ýreydi laqtyryp tas­tap, osyny qabyldauymyz qajet. Adamdardy til ýirenu­ge kýshtep mәjbýrleuge bolmaydy. Olardy tek ynta­lan­dyrugha bolady. Eng quat­ty, tabighy ynta til iyesi – qazaq­tardyng ózinde. Olar tildi saq­tap, súranysqa iye, jenil iyge­riletin jasauy tiyis. Osy dúrys, búl analyq týisik­ke bara-bar. Sondyqtan men otan­das­tarymnyng búl mәseledegi alandaushylyghyn týsinemin.

Basty mindet – qazaq tilin últyna qaramastan barlyq oqushylargha jyldam әri sapaly mengertu әdistemesin әzirleu jәne 2017 jyldan bas­­tap engizu. Qazaq tilin ýi­re­tuge jәne qa­zaq tilinde oqy­­tugha búrynghygha qara­ghanda kó­birek uaqyt bólinetin bolady.

Biraq biz orys tilin joghalt­pauy­­myz kerek. Birinshiden, búl tipti qisynsyz. Biy­ling­vizm – biz saqtau­gha tiyis shyn­dyq. Ekinshiden, biz sol­týs­tik­tegi kórshimen berik sayasy jәne ekonomikalyq bayla­nys­ta­myz. Búl el qazaqstan­dyq óndirushiler ýshin tiyim­di seriktes, tauarlar men qyzmetterding tútynu­shysy. Ýshinshiden, iri qala­lar­dyn, elorda men oblys orta­lyq­tarynyng lingvistikalyq ortasy, әlbette, aralas bolyp keledi, biraq orys tilining ai­tarlyqtay ýlesi bayqalady.

IYdealdyq túrghydan elding barlyq azamaty orys tilinen qazaq tiline, qazaq tilinen orys tiline op-onay kóshe ala­­tyn boluy tiyis, bary sol ghana. Alay­­da, lingvistikalyq ýder­is te eki­jaqty boluy tiyis. Yagh­ni, orys­­tildiler qazaq tilin bil­­mey­­tindigine baylanysty óz qorqynyshtarynan aryluy kerek. Al odan ary­lu­dyng eng jaqsy amaly – til­di ýirenip alu. Bes jýz sóz ben jiyrma shaqty sóilem qú­rylymyn ýirenip alugha bolady! Bastapqyda osy da jetkilikti. Eger osyghan qol jetkizsek, onda elimizdi tanymay qalamyz. Týrikter, tatarlar, ózbekter, әzerbayjandar, balqarlar men basqa da elimizde túryp jatqan týrki halyqtary bir jylghadan attap ótken­dey-aq qazaqsha sóilep kete­di! Óitkeni, til tuys qoy. Al orys­­tildi túrghyndarymyz óz qor­­qy­nysh­tary men qysylyp-qym­tyrylu sezimin jenip, qate­men, aksentpen bolsa da qazaqsha sóilep ketken kezde biz kópten beri úmtylyp kele jatqan, el Konstitusiyasynyng birinshi sóileminde jazylghan «Biz, Qazaqstan halqy…» degen úghym da payda bolady.

Bayqasanyz, osy aityp otyrghanymnyng bәri ótken zamannyng synyq kirpishteri tolghan qorjyn arqalaghan qazirgi ýlken kisiler turaly. Al birer aptadan keyin partagha otyratyn baldyrghandar 11 jyldan keyin mektepten aqyl­dy, ashyq, orys tilinen qazaq tiline, qazaqshadan aghyl­shyn­shagha op-onay kóshe beretin damy­ghan adamdar bolyp shygha­dy. Búl – uaqyt talaby.

Ne deseng de, aghylshyn tilinsiz kýn joq…

– Qazaq jәne orys tiline qatysty týsinikti delik. Bi­raq aghylshyndy oqudyng qa­jeti qansha? Sonshalyq qajet­tilik bar ma?

– Kóptildilik – Ýlken jos­par­dyn, Últ Josparynyn, Qazaqstan-2050 josparynyng ajyramas bóligi.

Jer qoynauynyng bayly­ghynan bólek, jana Oikumena ashy­lady, ol – elimizding tran­zittik әleueti. Ghasyrlar qoy­nauyna sinip ketkendey kó­ringen, bizge jylnamalar men arheologiyalyq eskertkishter arqyly jetken Jibek joly jana jaghdayda janghyryp, biz ýshin ghana emes, jarty әlem ýshin de ómir jolyna ainalyp keledi. «Qazaqstan – Batys pen Shyghystyng arasyndaghy kópir» degen sәnge ainalghan sóz tirkesi geosayasy ghana emes, tú­shymdy ekonomikalyq maz­múnmen tolyghyp jatyr. Preziydentting osy jahandyq jobasy arqyly mýmkindikter múhity ashylady. Qazirgi zamanghy memleketti býkil mem­lekettik basqaru jýie­sin aqparattandyrusyz, úsy­ny­latyn memlekettik qyzmet­tersiz, shaghyn jәne ýlken biznessiz qisyngha syidyru qiyn. Aqparattandyru qalalar men auyldardyng arasyndaghy qashyqtyqty qysqartady, azamat­tardyng ómirin aitar­lyqtay jenildetedi. Biz auyl­daghy bilim beru isi qalada­ghydan, auyldaghy ómir qyzy­ghy qaladaghydan kem bolmay­tyn jaghdaygha qol jetkize­miz. Medisinada, auyl sharua­shy­lyghynda jәne basqa kóptegen salalarda ashylyp jatqan býgingi janalyqtardyng basym bóligi aghylshyn tilinde ghoy.

Býginde Internet onlayn-rejimde úsynatyn oqytu kurs­tary qanshama! Ýiden shyq­pastan-aq az ghana aqshagha әlem­ning jetekshi oqu oryndary­nan bilim alugha bolady. Ár­bir sabaqty qyzghylyqty etu ýshin múghalimder shyghar­ma­shylyghyna berilip otyrghan mýmkindikter qanday!

Jappay kompiuterlendiru men aqparat­tandyru mektep­ting bet-beynesin ózgertude. Balalardyng oiyn jәne kózben kóru týrinde bilim alularyna bolady. Biz olardy robot tehnikasymen, baghdarlamalau isimen jenil til tabysugha, shygharmashylyqpen oilaugha jәne óz bilimderin ómirde qoldana biluge ýiretkimiz keledi. Tilderdi bilu elitaly qúbylys boludan qalyp barady. Óitkeni, qalay aitqanda da, aghylshyn tilinsiz kýn joq…

Ýnemi artqa jaltaqtay qaraumen ómir sýruge bolmaydy. Bolar is boldy…

Onda kóptegen jaqsy ister de, jaman ister de boldy. Oghan bergen sabaghy ýshin rahmet aityp, senimmen algha jyl­ju qajet. Biz ótkenning eshte­nesin ózgerte almaymyz. Biraq biz­ding býgingi kýndi óz qalauy­myz boyynsha qúrarlyq qau­qa­rymyz bar.

Alghashqy qadam – meylinshe kýrdeli jәne manyzdy

– Deytúrghanmen, bi­lim­di lingvistikalyq jaghy­nan keneytuge qarsy kóp­­tegen dәiekter keltiri­lude, olardyng negizgileri bilik­ti mamandar tapshy­lyghy men jaqsy oqu baghdar­lama­larynyng joqtyghyna kelip sayady. Qazirgidey jagh­dayda múnday mindetti sheshu eli­mizge onaygha týse me?

– Eger aldygha mindet qoy­yl­masa, ózdiginen eshtene payda bolmaydy. Biz әli de jýz jyl boyy dayyndalyp, sonyng ózinde dayyn bolmauy­myz mýmkin. Eshkim de taban astynda keletin tabysty kýtip otyrghan joq. Barshagha da ter tóguge tura keledi. Biz ýderisting uaqyt jaghynan úzaq­qa sozylatynyn týsinemiz. Biraq әiteuir birdeneden bas­tau kerek. Biz tek alghashqy mey­linshe kýrdeli de manyz­dy qadamdy jasap otyrmyz. Pro­vinsialdyq quys­ta­­nu­shylyqtan arylyp, halyq­qa, múghalimderge, óz ba­la­lary­myzgha senetin uaqyt keldi. Bizding birshama kónergen taptauryn kózqarastarymyzdy, ýrey men quystanushylyqty kýshtep tana otyryp, olardyng jana mýmkindikterge degen jolyn jabugha qúqymyz joq. Bilim arqyly biz býkil әlemdi olardyng tabanynyng astyna salyp beremiz. Al tilder – ol osy maqsatqa jetuding qajetti qúraldarynyng biri.

Bilimge, jahandyq payymdau men strategiyalyq oilau әleuetine ie jastar ghana bizding elimizdi órkendetuge qabiletti. Men oghan senemin. Osydan az ghana uaqyt búryn biz Internetsiz, úyaly telefonsyz, elektrondy gadjettersiz, Guglsyz jәne әleumettik jelilersiz ómir sýrdik. Sodan beri kóp uaqyt óte qoyghan joq, al janaghy janashyldyq­tar, mәselen, elektr energiyasy siyaqty ómirding daghdyly bóligine ainaldy.

– Ótken kýzde Bilim berudi damytudyng memle­ket­tik baghdarlamasy qabyl­dandy, ýsh tildi bilim beru­ge kóshu jol­­dary belgi­len­di. Biraq mek­t­ep­terding óz­deri osynday ja­na­­shyl­dyq­targha dayyn ba?

– Biz múghalimderdi dayar­laugha jәne mektepterde ma­terialdyq-tehnikalyq jagh­day jasaugha baylanys­ty mәselelerding bәrin de oilas­tyrdyq. Kolledjder men JOO-lardaghy býkil oqytu jýiesin tildik komponentterdi kýsheyte otyryp, qayta qúru qajet. Ol ýshin bizde uaqyt jetkilikti: fizika, himiya, informatika, biologiya pәnderin aghylshyn tilinde oqytu 2019 jyly joghary mektepterding 10-11 synyptarynda bastalady. Degenmen, qazirding ózinde birqatar mektepter osy oqu jylynda atalghan pәnderdi joghary synyptarda aghylshyn tilinde oqytugha kóshuge tilek bildirude. Sol siyaqty, 2019 jyldy kýtpesten ata-analar balalaryn óz qalaulary boyynsha beretin mektepterde aghylshyn tildi synyptar ashu da qoldau tabatyn bolady.

Bes mynnan astam múghalim tildik kurstardan ótudi bas­tady: kurstardyng úzaqtyghy enbekaqyny saqtay otyryp jәne oqugha baratyn jolaqyny tóley otyryp, 4 aidan 9 aigha deyin sozylady.

 Jaqsy janalyqtar bizde әli alda

– Múnday reformalar tayau uaqyttardyng ózinde-aq pәnderdi ýsh tilde oqytatyn múghalimderding býtindey bir armiyasyn qajet etetin bo­lady. Búl problemany qalay sheshu kerek? Pedagog­tardy qosymsha eki tildi ýirenuge kýshtep mәjbýrley almaysyng ghoy…

– Bәrining týbiri motivasiyada jatyr. Bilim jәne ghylym ministrligi ýsh tildi tereng biletin, pәndi jýrgizuge qabiletti múghalimderdi ynta­landyrudyng qosymsha әdis­temesin әzirleude. Bizdegi jaq­sy janalyqtar әli alda.

Onyng syrtynda mektepterge olardyng qadaghalau kenesterining baqylauynda múghalimderdin, ata-analardyn, júrtshylyqtyng qatysuymen budjetten tys tabystar tabuyna, demeushiler tartuyna, aqyly qyzmetter kórsetuine jaghday tughyzatyn qarjy-sharuashylyq derbestik beru turaly mәsele oilastyryluda. Mektep ózining ýsh jylgha arnalghan damu josparyn derbes әzirleydi, sonday-aq, osy jospar ayasynda jәne enbekaqy qory shenberinde enbekke aqy tóleu jýiesin belgileytin bolady.

Ministrlikke barlyq zamanauy talaptargha jauap beretin «minsiz mektep» modelin әzirleu tapsyryldy. Qarqyndy ilgerileu barysynda maqsatty kózge aiqyn elestetu ýshin bizge ony kórip otyru qajet.

– Olardyng bәri bala­lar­gha qalay әser etedi? Oqu­shy­lar­dyng densaulyghyn saq­tau mәselesi qalay sheshim tappaq?

– Qazirgi balalargha shynymen de jenil bolmasy anyq. Balalar iygeruge tiyis bilim­der men aqparattar kóle­mi úr­paq­tan-úrpaqqa eselep artuda. Biraq, ekinshi jaghy­nan alghanda, olar tipti ol bilim­derge eresekter­den góri ana­ghúrlym jaqsy dayyn­dal­ghan. Olar uaqyttaryn IYn­ter­­nette ótkizedi, telediy­dar qaray­dy, sol arqy­ly qazir­gi әlem turaly aqparat­tar­dy qabyl­dap, onyng ýstine týi­sik­pen qabyl­dap ýirenedi, búl orayda tilderdi bilu kóbine-kóp ekin­shi kezekke shyghady. Olar tilderdi iykemdi әri jenil qa­byl­daydy. Onyng ýstine qazaq­stan­dyq balalardyng kóp­shili­gi qazaq­sha da, oryssha da belgili bir dәrejede týsinetin jә­ne sói­ley­tin bilingviys­ter. Son­dyq­tan ýsh tilde oqu olar­gha qiyn­gha týspeydi dep oilaymyn.

Biraq búl bala densau­ly­ghyn saqtau mәselesin betimen ji­beruge bolady degen sóz emes. Mektep dәrigerleri uchas­kelik dәrigerlermen ózara tyghyz baylanysta boluy tiyis. Tayauda býkil azamattar ýshin elektrondy densaulyq pasporttary engiziletin bolady, olarda adamdardyng býkil medisinalyq tarihy kórinis tappaq. Jәne mektep medpunktterin DSÁDM-ning qúzyryna beru mektep dәrigerlerining oqushylardyng densaulyq jaghdayy turaly aqparattargha sol sәtte qol jetkizuine jaghday jasaydy.

Sózimning qorytyndysynda bilim beru reformasyn tal­qy­laugha belsendi atsalysqan­dary ýshin barlyq qazaqstan­dyqtargha alghys aitqym ke­ledi. Ol bizding alda túrghan ózgeristerge múghalimder­din, ata-analardyn, júrtshylyq­tyng kózderimen qarauymyzgha kómektesti – onyng ózi iygilikti is. Búl әlemde tolyq jetilgen eshtene joq, biz shapshang jәne jahandyq ózgerister ghasyrynda ómir sýrip jatyrmyz. Demek, biz iykemdi bolyp, osy ýderisterding sonynda qalyp qoymay, әrkezde de alda jýruimiz kerek. Múnyng ózi, әngimening onsyz әleumettik-ekonomikalyq salada algha ozu mýmkin emes, adam resurs­tary­nyng joghary sapasy turaly bolyp otyrghandyqtan, bizding bilim beru mәselelerine әli talay ret qayta ainalyp soghatynymyzdy bildiredi.

Bizding Preziydentimizding kóptildilikti engizu turaly iydeyasy onyng bizding tәuel­siz­di­gimizding tuyn odan әri senim­di jәne layyqty alyp baru­gha tura keletin balalargha, qaza­q­standyqtardyng keleshek úrpaghyna degen qamqor­ly­ghynan tuyndap otyr. Preziy­dentte siyrek kezdesetin qasiyet – aldyn ala kóre bilu daryny bar. Qazaqstannyng eng jana tarihy ony talay ret dәleldep berdi. Biz ózimizge, ózimizding shyn maghynasyndaghy sheksiz mým­­kin­dikterimizge senip ýirenuimiz kerek jәne óte kóp enbektenu qajet. Bizde odan ózge tandau joq.

 Ángimelesken

Vladimir RERIYH

ALMATY

Derekkóz: "Egemen Qazaqstan" gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1474
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3249
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5446