Ángime

Berekeli de jayly qonyr kýz edi.

Jana myng jyldyqtyng jana ghasyrynyng kirgegine de kóp bola qoymaghan. Astana qalasynda ótetin  bir ghylymy jiyngha qatyspaqqa Almatydan poyyzben jolgha shyqtym. Otarba Almatydan kóp úzamay-aq  kupelester ózara   tanysyp  ýlgerdik. Astynghy eki oryndaghy  esimderi elge belgili eki akademiyk. Siyrey qoymaghan búira shashtary buryl tartqan, kózine shyny tostaghannnyng týbindey qalyng kózildirik kiygeni әdebiyetshi-ghalym; al tóbesi jaltyr qasqa, samayy men jelkesin de ghana eptegen shashtary bar, onyng ózin qarausyz, retsiz ósirip qoyghan, qoy qara qasty, qús túmsyqtau kelgeni tarihshy-ghalym ekenin birden tany kettim. Menimen qatar ýstingi oryngha jayghasqan jas jigit arheolog eken.  Jón súrastyq. Qyzyq bolghanda bәrimiz de Astanadaghy  jiyngha bara jatyr ekenbiz.  Meni әdebiyetshi ghalym syrttay jaqsy biletin bolyp shyqty. Ol qasyndaghy tarihshy ghalymgha qarap:

– Sәke, myna jigit irgemizdegi Shyghys Týrkistannan kelgen azamat. Qatelespesem uniyversiytetti Qytay astanasy Pekinnen oqyghan. Tәuelsizdik alghan kezimizde alghashqylardyng biri bolyp elge oraldy. Álginde ózi aitqanday qazir últtyq uniyversiytette sabaq beredi, - dep meni  tanystyrghany sol edi, qasqa bas aghamyzdyng әngimesining tiyegi aghytyldy da  ketti. Qytaydaghy qazaqtar ómir sýretin Altay, Tarbaghatay, Ile ónirining tarihyn týp tamyrynan  - Ghún, Saq, Ýisin, Kók týrik  zamanynan bastap biraq qopardy. Belgili tariyh, týsinikti mәsele bolsa da, sabyr saqtaugha, shydamdylyq  tanytugha tura keldi. Alayda kóp úzamay әngimeni әdebiyetshi-akademik búzdy:

– Ey Sәke, tar kupede ýsh-aq adamgha  qúndy leksiyandy qor qylyp qaytesin. Erteng Astanadaghy forumda myng adamdyq zalda  oqisyng bayandamandy. Qazir qaryn ashty, odan góri  bәibishemizdin  jolgha salyp bergen anau-mynauymyzdy  erte-jaryqta jep-iship alayyq ta, dem alayyq -, degen  dosynyng uәjine tarihshy-akademik esh qarsylyq tanytpastan, basyn sylq etkizip kelise ketti. Degenmen, jastardyng aldynda abyroyyn qorghap qalghysy keldi ma, arada  sekunttar óter-ótpeste jaltyr basyn qayta kóterip alyp:

– Joq-a, men birinshiden jol qysqarsyn dep, taghy bir jaghynan myna jastar tarihymyzdy bile jýrsin dep aityp jatqanym ghoy..., - dep jaymashuaqtap kýnkildep edi, әdebiyetshi aghamyz:

– Qytaydan kelgen mamangha qytay derekteri turaly leksiya oqyp qaytesin. Kerek bolsa, әngimeni osy bauyrynyzdan súrayyq, - dep qasqabasty bir jola tiyp tastady.

Tórteuimizding jolgha alghan  jemek-ishpegimizben kupening shaghyn ýsteli syqa toldy. Dastarqan tym tar demesen, ýstindegi zattan poyyzdyng beli qayysady. Qazy-qarta, balyq, bauyrsaq, manty, qiyar-qyzanaq, bir qúmyra aq araq, bir qúmyra “Qazaqstan” koniyagi. Arheolog jigit ekeumiz et turap, shay tasyp, zyr jýgirip jýrmiz. Arjaghymyzgha el qonyp, ishimiz jylyp, jýzimiz núrlanyp, mandayymyz tershy bastady.  Ángime auany da әzil-qaljyngha auysyp, tym kónildi otyrmyz.

Bir kezde tarihshy aghamyz:

– Kәke,- dep әdebiyetshi dosyna qarady.

– Kәke, - dedi taghy da qaytalap, - әlginde mening “leksiyama” rúhsat bermedin. Odan góri әngimeni myna qytaydan kelgen bauyrymyzdan súrayyq dedin. Onyng da jón eken dedim. Endi osy jigitke  kópten  kókeyimde jýrgen bir súraqty qoysam deymin. Oghan rúhsat qoy?

– Áriyne, әriyne. Mening de qytaydan kelgen qazaqtardan súrasam dep jýrgen, qatty bilgim kelip jýrgen súraqtarym bar. Al aldymen sen súray ber.

Sol-aq eken tarihshy-akademiyk:

– Al inim, súraghymdy qoymas búryn, myna mәseleni aiqyndap alayyn. Sening manadan bergi әngimennen úqqanym arghy bette auylda tuyp-ósipsin. Sonda Mao ólgende sen neshe jasta edin? - dedi maghan.

- 13 jasta edim.

- Oo,  at jalyn tartyp mingen shaghyng eken ghoy. Bәri esinde ghoy.

- Áriyne! Dәl keshe bolghanday  kóz aldymda.

- Onda saghan súraq mynau:  Áriyne, Mao qalay bolghanda da әlemdik dengeydegi sayasatker. Al Qytay eli ýshin Stalin siyaqty “kýn kósem” boldy. Onyng ólimin resmy Qytay biyligi qalay jóneltti, jalpy qytay halqy qalay aza tútty, ol maghan mýlde qyzyq emes. Maghan qyzyghy, Qytaydaghy qazaq auyldaryna Mao-nyng yqpaly qalay boldy? Eng alghash Mao óldi degen habardy auyldaghy qarapayym qazaqtar qalay qabyldady?  degen  súraqtar edi. Shynymdy aitsam, osy súraq ylghy da kókeyimde  jýrushi edi.

Tarihshy-ghalymnyng myna sózin estigen әdebiyetshi-akademiyk:

– Bәli, Sәke! Mening kókeyimdegini  oqyp qoyghannan sausyz ba? Meni mazalap jýrgen  de osy súraq edi. Al bauyrym basta әngimendi. Qúlaghymyz sende. Ei, arheolog bala, sen beri qara, endi shay jóndeu, araq-sharaptan alghyzyp otyru sening moynynda. Biraq әngimeni bólmeymiz. Tost sóilemeymiz! Kim iship-jegisi keledi, ýndemey ghana jep-ishedi. Kelistik qoy?!

Kupedegi kópshilikting úigharymy osy boldy. Men  az-kem tolghanyp aldym da әngimeni bastap kettim.

***

Elge oralghanyma shiyrek ghasyr bolghanyna qaramastan, «Mao» desen, әriyne, eske qytay týsedi. Qytay eske týsse, arghy bettegi tughan auylym kóz aldyma keledi.  Arghy bettegi tughan auylymdy oilasam, kensirigim ashyp, kónilim bosaydy...

Eh, dýniye-ay desenshi, arghy bette bәri qaldy ghoy! Tughan-tuys, dos- jaran, qúda-júrat, ósken el... týgel qaldy. Bәrinen de men  tuyp ósken Ile- Tekes, Qas-Kýnes ónirin aitsanshy! IYә, ol Ilening jogharghy aghary -  jer úiyghy Jetisudyng qúiqaly bir qiyghy edi ghoy. Shirki-i-in, topyraq dep sol jerding topyraghyn ait. May ghoy, may! Tek eguden erinbe, adamnyng janynan basqanyng bәri ósedi. Sizge ótirik, maghan  shyn, әnsheyin tastay salghan tayaghyng sәlden song sәmbi tal bop kóktep túrghany...

Býginde ol topyraq shýrshitterding shylauynda jatqandyqtan, Shynjang degen ólkening «Ile aimaghy» dep atalady. Áygili Tanjaryq aqynnyn: «Tauy - altyn, tasy - kýmis, aghashy - jez, Sulary - erkek qoydyng sorpasynday» dep sipattaytyn jer-kindigi osy ónir. Qúdiretting kýshtiligi men tabighattyng zanyna sharang barma?! Osy kәdimgi myna bizdin  Narynqoldan bastalatyn Tekes ózeni shyghysqa myqtap bet týzeydi de, qúldyrandap tartyp otyrady. Ilgerilegen sayyn shalqyp-tasyp, tolyp-tolqyp aghady. Sóitip agha-agha әigili Tekes dariyasyna ainalady. Arytaman barghanda Qas-Kýnes ózenderimen qosylyp әigili Ile dariyasyn  qúraydy da, qayta keri búrylyp batysqa qaray aghady. Sodan jónkilgen boyy kelip Balqash kóline qúyady. IYә, kәdimgi myna ózimizdin  Balqashqa.

Mening tughan auylym sol Tekes ózenining jaghasyndaghy “Aqshi” dep atalatyn apaytós jazyqqa ornalasqan.  Tekes ózeni men auyldyng arasy qozykósh jer bolghanymen, jazdyng bir tynyq týnderinde ózenning gýrili bizdin  auylgha erkin estilip túrar edi. Jaryqtyq, qazir oilasam, aghyny sondaylyq qatty ózen eken ghoy. Bir qyzyghy, auyldyng oiyn balasy  bola jýrip, irgemizde aghyp jatqan sol ózenge barmay ósippiz. Bayqasam onyng da sebebi joq emes eken. Kýndiz kýnge shaghylysyp jarqyrap, týnde buyrqanyp arqyrap-sarqyrap aq kóbigin aspangha atyp aghyp jatatyn aitylmysh ózendi ýlkender: «Kórinip jatqanymen  kýnshilik  jol. Toghayy tolghan jabayy shoshqa. Balalardy kórse quyp jýrip, jaryp tastaydy da jep qoyady» dese, әi, «balamysyn!» degen, soghan sengendi qoyyp, boyymyzdy kәdimgidey ýrey  biylep alushy edi. Óitkeni sol jabayy shoshqalardyng keyde auylgha da kelui mýmkin ekendigin, týnde «Aqsýiek», «Jasyrynbaq» oinap jýrgende bizdi jep ketui ghajap emestigin әri qaray ózimiz-aq bala qiyalmen damytyp әketetinbiz. Onday әngimelerding bir jamany, bizdi neshe týndep oiynnan qaghatyn. Búndayda biz týngi jinalysqa «qatysyp», ýige әke-sheshemizben birge qaytugha tyrysatynbyz.

«Týngi jinalys» demekshi, bizge - oiyn balalaryna - asa únaytyn tamashanyng biri osy týngi jinalys-túghyn.  Egis dalasynan sýrinip-jyghylyp, túmsyghynan shanshylyp qas qarayghanda oralatyn eginshiler - bizding ata-analarymyz - birer kese shay-payyn isher-ishpesten, “hunveybiynderdin”   aldyna týsip býrsendep auyldyng jinalys zalyna keletin de,  bireuleri «ashylyp sayraytyn», bireuleri kóne qogham ýstinen, bay-manaptardyng ýstinen «dert tógetin», taghy bireuleri Mao Zydung shygharmalaryn jatqa aitatyn. Key jinalystar tútastay auyldaghy keybir  “kapitalizm jolymen jýrmek bolghandardy”, “japon tynshylaryn”, “Sovetke qashpaq bolghandardy”, “kóneni ansaushylardy”... kýreske tartugha arnalatyn. Barlyq jinalys eng sonynda «Úly kósem Mao jasasyn! Myn-myng jasasyn!» degen izgi tilekterin úrandatyp shaqyryp, әndetip shyrqap, keyde biyge úlastyryp baryp tarasatyn... Osynyng bәri bizge tegin konsert, komediya  siyaqty edi. Sebebi, auyl adamdarynyng bәri birdey  qyrshyn jastar emes qoy.  Tipti jastardyng bәri konservatoriyalarnyng týlekteri deysiz be?!... Sondyqtan әn salyp, by biylep jýrip óz ayaghyna ózi shalynyp jyghylatyn shal-kempirler, әn sózinen janylyp nemese dúrys biyley almay qalghan jigitter men qyz-kelinshekter  Hunveybiynderden  ayausyz tayaq jeytin.  Nesin jasyrayyn, ol kezde shal-kempirding óz ayaghyna ózi shalynysyp qúlaghany,  qyz-jigitterdin  hunveybiynderden tayaq jegeni ... bәri- bәri de bizge tek qana komediya bolyp kórinetin.  Al qúlaghandar men  tayaq jegender bolsa, sol  «kýnәlary» ýshin jinalys zalynyng tórinde iluli týrghan «úly kósem Mao Jushiyden» (jushy - qytaysha tóragha degen sóz) keshirim súrau kerek.  Qysqasy ol kezde  Mao Jushiysiz tang atyp, kýn shyqpaytyn. Júrt «Assalaumaghaleykum-Uaghaleykumassalamnyn» ornyna «MaoJushy jasasyn! Kompartiya jasasyn!» dep sәlemdesuge mindetti boldy.

IYә, osyndayda eske týsedi, auylymyzda kýigelektigimen aty shyqqan bir aqsaqal bar-túghyn.  Auyldyng bada siyrlaryn  túraqty týrde sol kisi baghushy edi. Bir jyly shildening my qaynaghan ystyghynda, oqyralaghan siyrlargha ie bola almay, kýiip pisip, úrynargha qara taba almay kele jatsa, arghy qyrqada jýrgen bir qoyshy: «Ou, aqsaqal!» dep aghay salypty. Aqsaqal bolsa, oqyralaghan siyrlary turaly bir janalyq aita ma degen ýmitpen atynyng tizginin irkip, qoyshygha dәmelene qúlaq týredi. Sóitse qoyshy tәrtip boyynsha әueli «Mao Jushy jasasyn!» dep sәlem beripti  de, әri qaray aqsaqaldyn  jauap sәlemin kýtip túryp qalypty. Sonda ózi әbden tityqtap,  yzadan jarylarman bolghan badashy aqsaqal  qoyshygha: «Ákenning basynyng Mao Jushii ma?!» dep jauabyn qysqa qayyrypty. Sol jauaby ýshin sorly shal segiz jyl abaqtyda otyryp shyqty. Biraq әbden «tәrtipti» bop shyqqan. Bergen sәlemindi óle ólgenshe  «Kompartiya jasasyn, shyraghym!» dep  aludan bir janylmay ketti.  Ony aitasyz, tipti auylymyzda  Mao-gha qatysty kisi ólimi de jii bolyp túratyn.  Alys auyldardaghy qansha adamnyn, qalay ólgeni qaydam,  bizding kórshimiz Átirqyz apa tentektik  jasaghan kenje úlyna qaray bir kebisti jiberip qalghanda, qúryp qalghyr kebisi qabyrghada japsyruly túrghan Mao-nyn  suretine tiyip, portretting bir jaq kózin jyrtyp ketipti... Bir kózi «aghyp týsken soqyr kósemge» esengirep az kem qarap qalghan Átirqyz apa esh ekilenbey-aq, shalynyng tizesine qúiyp jýrgen uqorghasyn suynan ýlken bir keseni simirip alyp, «O dýnie qaydasyn!» dep tartyp otyrghan. Ayta bersek onday «qyzyq» az bolghan joq qoy...

Al bizder balalar bolsaq:

– Kimning balasysyn? -dep súraghan adamgha:

– Atamnyng balasysymyn, -dep

– Atannyng aty kim?- dese:

– Mao Jushi! -dep jauap beruge mindetti boldyq.

Eger qay bala óz әkesin - óz tegin aitsa, onda onyng ata-anasy «halyq jauy» retinde kýreske tartylyp jatty. Sóitip jannan shoshyghan qazaqtyng bәri balalaryn Mao Jushiyge ekilenbey syilay salghan. Onysy bizge rahat boldy.  Mao Jushiyding balasyn eshkim úryp-sogha almaydy. Áy deytin әje, qoy deytin qoja  joq. Nesin aitasyn, qúday auyzgha ne salsa, sony aityp, oigha ne salsa sony istep jyrghap  qaldyq. Hunveybiynderge ilesip alyp auyldyng әlegin aspannan keltiremiz. Onymyzdy únatpaghandar әri ketkende alakózben atady. Nemese «qap, mynalardy-ay, ә!» dep qoyady. Balalargha «qap myna itting kýshikteri!» dep jekiru  ýshin eki basynyz bolu kerek. Eki basynyz joq pa, onda aldy-artynyzdy qysyp qana jayynyzgha jýriniz. Mine bizderge osynday erik pen yryq bergen «atamyzgha» biz sheksiz yrza edik. Tipi «atamyzdyn» myng jasqa keletinine   esh kýmәnimiz de  joq edi.

Sodan ne kerek «әne ólgen, mine kómgen» dep jýrip, tónkeristing eng jas belsendileri - bizde 7-8 jasqa jetip, mektep tabaldyryghynan attadyq. «Mektep» dep barghanymyz osy ma edi?! Álippeni oqyp bolar-bolmastan «Mao taghylymdarynyn» astynda qaldyq. Ras. Tegi úshy-qiyry joq kóp bolatyn. Qalay edi, qúday-au, e, iyә,- «Tap jәne taptyq kýresti әste úmytpayyq!», «Ýngirdi tereng qazyp, astyqty mol jinap, soghysqa dayyndalayyq!», «Tәrtip kýsheyse, tónkeris jeniske jetpey qoymaydy!», «Ótkendi úmytpay, býginning qadirine jeteyik!»... t.s.s tolyp jatyr. Qysqasy, Mao-nyng 4 tomdyq maqalalar jinaghyn týgel jattap alsan, «jatyp jeuge» tolyq qúqylysyn. Mektepte sanana tynbay  qúyatyn jalghyz aqparat - “Aspandaghy kýn, ol - Mao. 1949 jyldan búryn aspanda kýn bolghan joq. Kýn Pekinnen shyghady. Ol kýnning aty Mao”.

Qysqasy, ol zamandaghy  bastauysh mektep oqushylary  matematika, algebra, himiya, fizika, jaghrafiya, tabighattanu, biologiya, zoologiya, tarih ... degen pәnderdi oqu bylay túrsyn, atyn da estigen  joq.

Degenmen, ol bir  bar nәrsening onay kezi edi ghoy. Jan baghu da onay edi. Bireudi qaralau da, aqtau da onay bolatyn. Al «ozat oqushy» bolu tipti týk emes edi. Onyng basty sharty «Mao-nyng bayyrghy ýsh maqalasyn» jatqa bilu. Jaratqan silaghan jaqsy jadtyn  arqasynda, «adam týbinde bir óledi» dep bastalatyn Mao «pәlsapasyn» susha simirip alghanbyz. Onyng syrtynda men auyldyq  mektepting oiyn-sauyq otauynda «belgili artist» bolatynmyn. Ózimizshe shaghyn spektaklider dayyndap auyl-auylgha aparyp qoyatynbyz. Myng toghyz jýz jetpis altynshy jyly erte kóktemde audan ortalyghynda ótken «mektep oiyn-sauyq otaularynyng bayqauynda» bizding mekteptin  «óner otauy» bas jýldeni iyemdenip, oblystyq bayqaugha qatysudyng joldamasyn alyp qaytty.  Sonymen nesin aitasyn, oblys ortalyghy -  Qúlja qalasyna  baryp oiyn qoidyng dayyndyghy qyzu jýrip jatyr. Auyl klubyna tanerteng baramyz, týste qaytamyz.  Týsten keyin baramyz. Keshte qaytamyz. Ózge balalar bizge qyzygha da, qyzghana da qaraydy. Qúday salmasyn, abyroy degenindi at tarta almaydy. Bizden basqalar beyne Mao-nyng toqalynan tughanday...

Óstip qyzu dayyndyqtarymen jýrip, jazdyng ótkenin de, kýzding jetkenin de bayqamay qalyppyz. Qyrkýiekting 9-shy kýngi kónil kýiimiz de, jattyghuymyz da kýndegiden ózgeshe edi. Sebebi ertenine qyrkýiektin  10-shy júldyzy kýni -  oblys ortalyghyn betke alyp jolgha shyghuymyz kerek bolatyn. «Qúljagha barghanda kiyesinder» dep әke sheshemiz birqúry jana kiyim alyp bergen. Eptep qaltamyzgha aqsha salyp beruge de uәde etken…

Týs qiya bergende kóshedegi elektr baghanasynyng basynda iluli túratyn shelek taqilettes radiodan beymezgil bir azaly muzyka berildi. Jetekshi-ústazdarymyz ýdireyisip, biz ýrpiyisip qaldyq. Sosyn eptep basyp kóshege shyqsaq, radionyng týbine eki-ýsh qytay jinalyp qalghan eken. Biz de jetekshilerimizben birge solardyn  qasyna keldik. Radioda әli de bolsa dýn- dýniyeni kýnirenterlik qaza kýii oinaluda.  Bir kezde muzyka ýni bәsendedi de, әlde kim enirep túryp, óksip atyp túryp qytaysha әldenelerdi aityp jatty. Sol sol- aq eken, radiodaghy sózding ayaghyn kýtpesten  qasymyzda  túrghan әlgi eki-ýsh qytay jerge  qúlay-qúlay ketip, dauys salyp ókirip qoya berdi.  Súnqyldaghan ýnderi sonday jaman. Bireui bayy ólgen qatynday betin júlyp shiyedey qyldy. Ánebireui kәmpitke ókpelegen qiqar balasha  jer tepkilep  ozandauda...

Olardyng joqtauynan bizdin  bar úqqanymyz «Áy-io» (qytaysha «oybay») degen sóz ghana. Bizding jetekshi-ústazdarymyz bolsa, әlgi ýsh qytaydyng eng sýiikti adamyn tәp bir ózderi tepkilep óltirgen jazyqty jandarday býrisip- býrisip, móliyip-móliyip túryp qaldy. Bizder - balalar, әrkimge bir qarap jautan-jautang etemiz. Radio sóilep jatyr. Biraq әli de shan-shúng qytaysha jylau. Odan birdene úghyp jatqan biz joq. Qazaqtar osylay daghdaryp biraz túrdyq. Shamasy jetekshilerimizding de ishi pysa bastady au deymin, olar jer tepkilep ókirip jatqan qytaylardyng ishindegi shala-sharpy qazaqsha biletin Dýmpiyding (keyin bildik, onyng qytaysha aty-jóni Dung Feyding eken, biraq tútas auyl  ony Dýmpiyding dep ketken)   degendi: «Qayrat qylynyz! Sabyr etiniz!» dep ornynan túrghyzyp aldy da:

– Au, Dýmpiydin, ne boldy? Bizge de aitsandarshy! – dep súrap edi, anau auzy sózge kelmey, kóz jasyn tógip-tógip  jiberdi de, súq sausaghymen aspandy núsqap:

– Anauy... sol... ketip qaldy, - degenge zorgha tili keldi de, әri qaray óksik qysyp sóiley almay qaldy.

Jetekshilerimiz ony taghy da júlqylap jónin súrap edi:

– M- M- Mao Jushy qa-qay-qaytys boldy, - dedi de jerge qúlay ketti.

Bizding túla boyymyz dýr etip, jýregimiz múzdap sala berdi. Bәrimizding boyymyzda qan-sól, jan qalghan joq. Bala bolsaq ta kókeyimizde: «Endigi kýnimiz ne bolar eken?» degen jalghyz súraq túrdy... Bayqasaq bir jetekshimiz de  bosap ketipti. Sorasyn jenimen sýrtip-sýrtip qoyady. Taghy bir jetekshimiz «e, qu jetimekter, endi nening kýnin kórer ekensinder» degen adamsha, basymyzdan ayalay sipady da, kýrsine túryp:

– Estidinder ghoy, Mao Jushy atamyz qaytys bolyp ketipti. Endi ýilerine qayta berinder. Kerek kezinde ózimiz shaqyrtyp alamyz, -dedi.

«Ýilerine qaytyndar» degen sózdi barlyq bala asygha kýtip túrghandaymyz. Jyn tiygendey ýidi-ýiimizge  jýgire jóneldik. Maqsat bireu-aq -  osynau «súrapyl janalyqty», «suyq habardy» ata-anamyzgha, basqa da elderge «estirtu», habar aitu.

Ókpemdi auzyma tistep, eki iyghymnan dem alyp ýige kirip keldim. Ákem atyz basynan әli oralmaghan eken. «Apa, apa» dep bir-eki ret jópeldete aiqaylap jiberip em, ýiding týpki bólmesinen shygha kelgen sheshem mening qan sólsiz týrimdi kórip shoshyp ketse kerek.

– Ýibay-au, ne bop qaldy?! – dep qasyma jetip keldi.

– Mao Jushy atam ólip qalypty, - degen sózdi ýzip-ýzip zorgha aittym.

Búny estip esinen tana jazdaghan sheshem:

– Tәit, әri! Jap auzyndy! – dedi de terezeden tysqa qarap-qarap qoydy.

– Radio aitty ghoy, Dýmpiyding jylady ghoy, - dep jatyrmyn aqparatymdy dәleldeuge tyrysyp.

– Aytqan el aita bersin. Jylaghan el jylay  bersin. Bir  pәlege úrynarsyn,- dedi de, meni dalagha shygharmay qoydy.

Sodan song jarty saghattan keyin, ýidegi symdy radiodan:  «Úly kósemimiz, úly jolbasshymyz, úly qútqarushymyz, danyshpan jetekshimiz, aspanymyzdaghy altyn kýn - Mao Jushy qaytys boldy!» dep úighyrsha, qazaqsha habarlap jatty. Sheshem sonda baryp meni «qamaudan» bosatty.  Biraq sonyng ózinde de: «El ne dese, o desin, Mao Jushy óldi dep sen aiqaylay berme!» dep taptap qoydy.

– Nege? – deymin men.

– Kim biledi, búl da ókimetting bir  qulyghy shyghar? –deydi sheshem.

Kýn ekindige tayap qaldy. Múndayda kóshege shyghudan  da qorqady ekensin.

“Mao-nyng ólgenin estip sovet әskeri basyp kire me...” degen ýrey bayaghy....

Osylay әri-sәri kýide  qaqpada túrgham. Kórshi ýide Kýmishan  degen sheshey bolushy edi, sol kisi bizding ýidi betke alyp úshyp keledi eken. Qatty qarqynmen kele jatqany sonshalyq, kamzolynyng eki etegi, jaulyghynyng eki úshy jelp-jelp, jalp-jalp etedi.  Qasyma tayap kelgende:

– Jeneshem ýide me-ey Temesh? –dep mening basymnan bir sipady da, «ýide» degen jauabymdy da elep-eskermesten, attap-búttap, borandatqan kýiinshe bizding ýige kirdi de ketti. Artynan ilby basyp  men de  bardym. Kýmishan  sheshey kýrk-kýrk jótelip alyp, maghan:

– Bar-ey, jýgir, oina! – dedi de mahorka oray bastady.

Búl kisi ótken jyly ghana Qúljadaghy «Dostyq» emhanasyna baryp, eki ay jatyp ókpesine ota jasatyp kelgen. Sodan beri jaghdayy jaqsy edi, jaqynnan beri kýrkildep-shiqyldap qaytadan auyz jappay jótelip jýr. Onyng ýstine shylymdy qayta shegip alypty. Auyrsyn-auyrmasyn, eki sózining biri Qúlja, «Dostyq» emhanasy... Ylghy da «Shirkiiiin, Dostyqtyng dәrigerlerin aitsanshy, taghy bir kórinem baryp!» dep tepsinip, tamsanyp  otyrady. Ózi ghana emes, «syrqatpyn!» degen elding bәrine «Dostyqtyng doghdyryna bar!» dep nasihat aitady. Eger tyndaudan siz jalyqpasanyz, Qúlja qalasyn, «Dostyq» emhanasyn asa bir yjdaghattylyqpen  tanystyrudan ol kisi sharshamaydy.

Sol Kýmishan  shesheyding kýndegidey emes, býgin týsi salqyn, sózi az. Ár neni aitqan bop, qarystay mahorkany orap aldy da:

– Jeneshe-au, - dep mening shesheme jaqynday týsti, - radiolarynyz sóilep túr ma edi? Býgin ne estidiniz?

Ol sirinkeni tartyp jiberip, temekisin tútatyp aldy da, «qiyn bolsandar shesheli-balaly ekeuing osy súraqqa jauap berip kórindershi!» degen kisishe anam  ekeumizge kezek qarap, qorazdanyp qoydy.

– Ózing ne estidin? Neghyp ón-týsing qashyp túr?! – dedi mening sheshem de týk bilmegensip.

– Álgi..., neghyp..., ana kisi..., - dep Kýmishan sheshey qabaghymen tóbeni núsqady da, - ketip qaldy deydi ghoy. Radio aitty.

«Ketip qaldy» degen sózdi aitqanda Kýmishan sheshey ýnin bәsendetip, jan-jaghyna qaraghyshtap qoyady. Ári qarayghy әngimeleri ashyq týrde órbidi. «Mao Jushy atalaryna 79 jastyng mýlde az ekendigin, halyq tileuine oray, myng jas bolmasa da, tym qúryghanda jýzge keletin jóni bar ekendigin» shynayy keyistikpen sóz etisti. Ángimening osy túsyna kelgen kezde Kýmishan sheshey shylymyn qúshyrlana bir soryp jiberip, ernin sylp etkizdi. Sóitti de basyn bayau shayqap qoyyp:

– Jaryqtyqty Qúljadaghy «Dostyq» emhanasyna aparugha ýlgermedi me eken ә? – dep auyr kýrsindi.

– Kim biledi? E, tura kelgen ajaldan qayda baryp qútylghandaysyn! Kel-ey kelinshek, qolyndy juyp shaygha kel, - dedi sheshem.

Olar shay iship bola bergende әkem keldi, biraq ol kisi «suyq habardy» elden estip alypty.

– Balalar attaryn jaygha ketip barady. Shayyndy iship bolsan, sen de kýndegidey atyndy jayyp kel. Biraq, balam, býgin oiyn-kýlkini azaytyp, atqa saq bolyndar, - dedi әkem maghan.

Auyl manyndaghy jazyqqa iyne shanshar jer qaldyrmay tútastay egin egip tastalatyn. Sol egin qashan jinalyp bolghansha, eginshiler shaygha qatyq etip otyrghan siyrlaryn badashygha qosyp, birli-jarym ayaqylau kólikterin balalary auyl syrtyna  aparyp jayyltyp  keletin. Biz, balalar bolsaq, attardy alty qyrdan ary asyryp baryp arqandap nemese shiderlep tastaymyz. Ózimiz jamylshy-tósenishimizdi ala baryp qasynda týneymiz. «Taydyng mingeni, balanyng istegeni bilinbeydi» degen emes pe, ýlkender bizdi «at baqty, júmys istedi» dep oilamaydy da, al biz eshteneni mindet qylmaymyz. Kerisinshe bizge búl ózi toygha barghanday duman, jiyngha barghanday saltanat edi. Týnimen jasyrynbaq oinaysyn, kýresesin, ertegi aitasyn... Atpenen jarysyp baryp, jarysyp kelesin. Qanday qyzyq!

Biraq býgingi týnning onday qyzyq bolatyn týri kórinbeydi. Kerisinshe ýrey, uayym basym. Qasymyzdaghy birer eresek kisiler kýndegidey bizdi kýresuge, ózge de oiyndargha  úiymdastyrmaydy, býk týsip jatyp alghan. Tek ózen jaqtan shúryldaghan baqalardyng ýni ghana qúlaqqa talyp jetedi. Týn qaranghylyghynda, jyra-jyranyng bәri ýngirdey ýnireyip, apanday anyrayady. Tipti say-salanyng bәrine «Japon albastylary», «Sovet әskerleri», «Amerika tynshylary» tolyp alghanday elestep ketti. Osynday ýreyli sezimmen az-kem jatqan balalar bir kezde pyshyr-pyshyr, sybyr-kýbir sózge kiristik. Ángime taqyryby: «Endi kýn shygha ma, shyqpay ma» degen jalghyz mәsele. Osylay kerildesip túrghanda, Gymiynbek (Gyming - qytaysha tónkeris degen sóz) degen bir minezi doyyr bala, manadan beri: «Kýn shyghady dedim, shyghady!» dep óneshtep, ózeurep túrghan Estay esimdi balany jerde jatqan  jýgen-noqtamen bir-aq úryp úzynynan týsirgeni. Sol sol-aq eken eki “sayasi  top” arasynda  “qyzyl-qyrghyn” tóbeles  bastaldy da ketti. O...u, bir zamanda eki jaghymyzdan da әl ketip, әlsirep jyghyldyq. Sóitip «beybit kelisimge» múqtaj bolghan bizder  qasymyzda jatqan bir eresek kisini “ara aghayyndyqqa” tartyp kórip edik, onyng tórelik aitqany sol:

– Óshirinder ýnderindi! Ýi, ónkey itting kýshikteri. Býgin oinap-kýletin kýn be?! Teksiz ónkey!!! – dep zekip tastady.

«Atamyzdyn» kózi júmylar-júmylmastan onyng myna bizge - “Mao Jushiyding balalaryna” til tiygizgenine bir  jaghynan  jynymyz keldi. Endi bir jaghynan óz qylyghymyz ýshin úyalyp ta qaldyq.

Tanerteng erte, bir qaranghy, bir jaryqta shiybórining artynday shulap, bәrimiz oyanyp aldyq. Sol mandaghy biyikteu bir dónge shyghyp alyp, bәrimiz shyghys jaqtan  kóz almay qarap otyrmyz. Shyghys kókjiyek aqyryndap balyqqandyryp agharyp keledi. «Kýn mәngi shyqpaydy» degenderding tuy jyghyla bastaghanday. Olar әli de bolsa:

– Kýn shyqpaydy! Biraq dýnie osylay sәl-pәl jaryq tartpasa, adamdar qalay ómir sýredi. Maqúl dender, shyqpaydy kýn!?! - dep tyrysyp baghuda.

Shyghysqa әli qarap otyrmyz. Kýnning sheti qyltidy. Mine, endi tolyq kórindi. Tipti myna býgingi kýn búrynghydan da shúghylaly, búrynghydan da núrly,  qyzuly sekildi. Dýn-dýniyeni arayymen shomyldyrghan altyn tabaq tez biyiktep barady. Onyng osynau alghashqy qyzyl-kýlgin uyz shúghylasy bizding sәby jýregimizdi juyndyryp-shayyndyryp ótkendey boldy. Arqan boyy kóterilgenshe ýnsiz qarap túrghan bir top bala, tereng bir-bir kýrsinip aldyq ta, jýgen-noqtamyzdy qoltyqqa qysyp, attarymyzgha bettedik...

***

Mening әngimem osy túsqa kelgende, tarihshy-akademik agham:

– Jaraysyn, Temesh batyr. Onsyz da qyzyq әngimening odan sayyn mayyn tamyzyp, naqyshyna keltirip aityp berdin...Mynany sen ýshin bir alyp jibereyin, - dedi de tostaghanyndaghy koniyakti tartyp jiberdi.

Búl kisiden keyin sózge aralasqan әdebiyetshi-akademiyk:

– Shynynda da әserli  eken. Temesh batyr, seni tyndap otyryp, mende bir oy payda boldy. Yaghni, sen osyny bir kórkem әngime etip jazyp shyq. Jaqsy jaza alsan, shedevr dýnie bolady dep oilaymyn, - dep kupening terezesinen dalagha qarap ýnsiz otyryp qaldy.

Sony.

Dýken Mәsimhanúly

Abai.kz