Qazirgi tanda AQSh-ta túratyn ózbek oppozisiyasynyn belsendisi, «Birdamliyk» («Yntymaq») halyqtyq-demokratiyalyq qozghalysynyng kóshbasshysy Bahodir Choriyevpen súhbat.

– Bahodir Hasanúly, 2004 jyldyng 10 sәuirinde óz júmysyn bastaghan «Birdamliyk» halyqtyq-demokratiyalyq qozghalysy Ózbekstanda ghana emes, sonymen qatar alys-jaqyn shet elderde de tanymal qozghalysqa ainalyp ýlgerdi. Múnday abyroygha onaylyqpen jetpegenderinizdi júmystarynyzdan habardar el jaqsy biledi. Aytynyzshy, qozghalysty qúrghan kezde aldarynyzgha qanday maqsat qoyghan edinizder?

– 2001 jyldyng 2 qantarynda Qashqadariya oblysy prokuraturasy jaghynan әdiletsiz sheshim shygharylyp, temir torgha toghytylghannan keyin ómirim astan-kesteng boldy. Tergeu, sot kezenderi, qamauda kórgen qiynshylyqtarym men keyinirek «Kesh» Ashyq aksionerlik qoghamynyng maghan tiyesili 60,5% aksiyasyn әkimshilik, tipti ministrlikting aralasuy sebebinen joghaltyp ala jazdauym, Ózbekstandaghy sol kezdegi rejim mening oiymdy týbegeyli ózgertip, elding ahualy sayasy reformalargha múqtaj degen sheshimge keluime yqpal etti. 2003 jyldan bastap piyket jәne sayasy jinalystargha belsendi qatysa bastadym. Sol jyldary Ózbekstandaghy oppozisiyalyq úiymdarmen jәne olardyng belsendi mýshelerimen jaqyn tanystym. Oppozisiya bar, biraq Kәrimov rejiymine qarsy kýshti strategiya, sayasy platforma kerek degen qorytyndygha keldim. Búl kezeng ishinde oppozisiyadaghy birde-bir komanda meni ózderine tarta alghan joq. Meni «kýsh kórsetpeu» startegiyasy qatty qyzyqtyrghan bolatyn. Sondyqtan 2004 jyldyng 10 sәuirinde kýsh kórsetpey kýresetin «Birdamliyk» qozghalysynyng negizin qaladym. Keyinirek biz «Birdamliyk» halyqtyq-demokratiyalyq qozghalysyna ainaldyq.

Sayasy júmystardy bastaghan kezde men sayasy mýdde kózdegen joqpyn. Tek bir ghana maqsatty algha qoydym. Ol – ózbek oppozisiyasyna jetispey túrghan әri oghan múqtaj sayasy platformany qúru jәne oppozisiyany osy platformagha shaqyru bolghan edi. Ókinishke oray, bizding ózbek oppozisiyasy mening búl niyetimdi jaqsy úqpady. Olar mening sayasy is-әreketterimdi teriske shygharumen boldy, tipti keybireuleri «Birdamliyk» qozghalysyn biylik qúryp bergen degen ótirik aqparattar taratty. Eng ókinishtisi, sol jyldary bizge bir jaghynan biylik zorlyq-zombylyq jasap kelgen bolsa, ekinshi jaghynan «Erk», «Birliyk» partiyalarynyng jetekshileri jәne olardy qoldaushylar kóp kedergi jasady. Uaqyt óte kele kimning kim ekeni aiqyndaldy.

– Kópshilik «Birdamliyk» HDQ-nyng óz kýshi, tәjiriybesi jәne bilimine sýienip, Preziydent Islam Kәrimovtyng rejiymine qarsy kýresip kelgenin biledi. Býgin siz ben bizding aramyzda Kәrimov joq. Preziydentting dýnie saluy Ózbekstanda sayasy jaghdaydy týbegeyli ózgertip jiberdi. Búl faktor sayasy mýddelerinizge yqpal etken joq pa, yaghny keleshekte Ózbekstanda bolatyn Preziydent saylauyna qatysugha baylanysty pikirinizdi ózgertip jibermedi me?

– Biz, әriyne, keleshekte Preziydent saylauyna qatysugha tyrysamyz. Kәrimovtyng kenetten dýnie saluy biz ýshin de kýtpegen jayt boldy. Alayda soghan qaramastan bizding úiym ózining iydeyasy jәne maqsattaryna say júmys istep keledi. Býgingi tanda biz – ózbek oppozisiyasy ishindegi eng kýshti jәne jaqsy úiymdastyrushy retinde júmysyn jýieli jolgha qoyghan qozghalyspyz. Partiyagha ainalugha aitarlyqtay dayyn túrmyz. Demeushi tapsaq, biz, әriyne, saylaugha qatysamyz. Qazirgi biylikting bizdi saylaugha qatystyrmaugha tyrysuy, júmystarymyzgha ýlken tosqauyldar qoyy sózsiz. Biz dәl qazir qarjy jaghynan qysylyp otyrmyz. Eger biz jaqyn arada osy mәseleni sheshe alsaq, onda aldaghy saylaugha belsende týrde atsalysamyz. Óziniz biletindey, barlyq nәrse qarjygha tireledi!

– 2015 jylghy Preziydent saylauynda shet elderde túratyn oppozisiya kóshbasshylary saylaugha óz kandidattaryn úsynugha shynayy tyrysqan edi. Olardyng ishinde siz de boldynyz. Alayda biylik sizderding Preziydent saylauyna qatysularynyzgha qarsy bolghannan song shet elde Virtualdyq saylau komissiyasy qúryldy jәne siz 9 kandidat arasynan jenimpaz attanyp, Virtualdyq saylau komissiyasy jaghynan Ózbekstan Preziydenti bolghansyz. Meninshe, sizding virtualdyq saylauda jenimpaz atanuynyzgha basqa kandidattarmen ótkizgen debattardaghy túraqty pozisiyanyz jәne sauatty baghdarlamanyzdyng bolghany septigin tiygizdi. Sol kezderi diktatura ornyna búqaralyq menshik qúru, zangha sýiengen, ashyq memleket qúru turaly iydeyalarynyz, maqta monopoliyasyn joi men iskerlikti órkendetuge tosqauyl bolyp túrghan jasandy faktorlargha, kishi jәne orta biznesti keninen qoldau jayly ústanymdarynyz kópshilikke qatty únaghan bolatyn. Búl jolghy baghdarlamanyz turaly aityp berseniz.

– Búl baghdarlamamyz da búrynghyday. Alayda búl joly ghylymy reformalargha nazar audarudamyz. Sonymen qosa sayasy jәne ekonomikalyq reformalargha da kónil bólip otyrmyz. Biz Ózbekstan elining últtyq menshikke negizdelgen demokratiyalyq memleket bolghanyn qalaymyz!

– Bahodir Hasanúly, tike súraq qoysam deymin. Eger elde saylau әdiletti ótip jәne onyng nәtiyjesinde «Birdamliyk» HDQ biylik basyna kelse, Ózbekstannyng ishki jәne syrtqy sayasatynda qanday ózgerister bolady?

– Biz ózimizding baghdarlamamyz ben josparymyzdaghy barlyq bólimderdi oryndaugha tyrysamyz. Múnyng nәtiyjesinde Ózbekstan damushy elder qataryna kiredi. Ghylym, medisina, mәdeniyet salalarynda týbegeyli reformalar jasalyp, jaghday jaqsy jaqqa qaray ózgere bastaydy. Áleumettik qorghau sayasaty jýzege asady. Ekonomika damu jolyna týsedi. Kórshi eldermen ekonomikalyq integrasiya jasaymyz. Ózbekstan әlem naryghyna ózining bet ainasymen (brend) kirip, onda ózining biregey ornyn tabady. Elge valutanyng kirui artady. Memlekettegi maqta monopoliyasyna tyiym salynady. Barlyq jerler jekemenshikterge beriledi. Valuta qara bazarynyng tamyryna balta shabylady. Elde júmyssyzdyqty jong jobalary qarastyrylady. Jemqorsyz memleket qúru basty qaghidagha ainalady. Elde demokratiyalyq qúndylyqtargha basa nazar audarylyp, baspasóz, sóz bostandyghy, otandastarymyzdyng qúqyghy qorghalyp, tandau erkindigi artady.

– Ortalyq Aziya ónirinde ornalasqan elder men halyqtardyng eng ýlken mәselesi ne?

– Meninshe, eng ýlken qiyndyq – el basqarudaghy totalitarizm. Eger aimaq elderi joghary demokratiyalyq platformagha ótip, totalitarizmnen bas tartpasa, olardyng damu jolyna týsui ekitalay.

Súhbattasqan Ruziybay ÁZIMIY

Abai.kz