Osydan bir-eki ay búryn Resey  preziydenti V.Putin Reseydegi әskeriy-tarihy qauymdastyq pen tarih qoghamdastyghy úiymdastyrghan jalpyreseylik jinalysqa qatysushylardyng bir tobyn Kremlide qabyldady. Oghan orys jәne dýnie jýzi tarihynyng jiligin shaghyp, mayyn ishken mamandar, ghalymdar men sheteldik oqymystylar qatysty.

Osy jiyngha Izraili oqymystysy, II Dýniyejýzilik soghys tarihyn terennen zerttep jýrgen ghalym Aron Shneer de qatysyp, sóz sóiledi. Bir auyz sóz osy kisining ózi turaly da aita keteyik.  Óitkeni, bizding әngimemiz onyng sózderinen tuyndap otyr.

A.Shneer 1951 jyly Latviyanyng Ludza qalasynda evrey otbasynda dýniyege kelgen. Daugavpils pedinstitutynyng tariyh-filologiya, Rigadaghy Latysh uniyversiytetining tarih fakulitetin bitirgen. 1990 jyly Izrailige qonys audaryp, IYerusalimdegi «Yad Vashem» atty Nasizm qúrbandaryn eske alu jónindegi Últtyq institutta qyzmet atqarady. Birneshe ghylymiy-zertteu kitaptarynyng avtory, sonyng ishinde «Tútqyn» atty eki tomdyq enbegi de bar.

Reseyding bas tarihshylary bas qosqan alqaly jiyngha shaqyryluy jәne onyng ishinde sheteldikter arasynan sanauly adamdardyng qatarynda preziydentpen kezdesuge tandalyp alynghany – onyng enbegining әlemde joghary baghalanatyndyghyn kórsetedi. Áytpese, qatardaghy bireu bolsa mәskeulik sheneunikter ony kózge ilmes edi.

Mine, osy kisi Izrailiding qalyptasu joldarynan bir tarihy oqighany aityp berdi. Biz onyng sózderining qazaqqa qatysty jerlerin Resey preziydentining «Kremliyn.ru» saytynan erkin audaryp otyrmyz. «1946 jyly Aleksandr Bekting «Volokolamsk tas joly» kitaby ivrit tiline audarylyp, janadan qúrylyp jatqan Izraili memleketining әrbir ofiyserine qarumen birge tapsyryldy» dedi ol. Ras, búl kitaptyng Izrailiding әskery oqu oryndarynda arnayy sabaq retinde jýretinin biz búryn da estigen edik, biraq onyng janadan qúrylyp jatqan elding әrbir ofiyserine qarumen birge taratylghanyn bilmeydi ekenbiz.

Ári qaray ghalym búl kitap ofiyserlerge oqu qúraly ghana emes, barlyq is-әreketinde basshylyqqa alatyn qúbylnama retinde paydalanugha berilgenin aitty. Osy jerden Shneer kezinde Izraili armiyasy bas shtabynyng bastyghy bolghan Mota Gurdyng bir esteligin eske aldy. Jaudan jýrekteri shaylygha qorqyp, qashyp shyqqan әskerlerin jinap alyp, sol kezdegi rota komandiyri Mota Gur olargha Kenes Odaghynyng batyry, kombat Bauyrjan Momyshúlynyng Mәskeu týbindegi soghysta jaudan jaltarghan jauyngerlerine aitqan sózderin  «Volokolamsk tas jolynan» oqyp beripti.  Ýzindining ayaghynda: «Sen әskery pozisiyamdy ghana qaldyrdym dep oilaysyng ba? Joq, sen Mәskeudi de sattyn» delingen eken. Áriyne, «Mәskeu» sózi ol kezde «Otan» degen sózding balamasy ekeni haq. Osyny oqyp bolghan song bolashaq general әskerlerine eshnәrse aitpastan qoshtasu rәsimin jasap, búrylyp jýre beripti. «Men óz soldattarymnyng meni týsingenine senimdi boldym» depti artynan general.

Mine, osylay. Otangha degen patriotizmdi, Erlikke degen qúshtarlyqty evreyler qazaqtan ýirengen eken. Qalay maqtanbassyn?! Álemdegi eng aqyldy, eng ónerli halyq qazaqty ózderine ýlgi tútqan. Sonyng arqasynda qaptaghan qalyng jauynyng ortasynda tiytimdey bolyp jalghyz otyrsa da әli kýnge tiyiskenning bәrin jenip keledi. Baukennin: «Qoy bastaghan arystan toby emes, arystan bastaghan qoy toby jenedi» degenin iske asyrghandyghynyng kórinisi búl...

Osyny Kremliding tórinde aityp otyrghan aituly ghalym qazaq degen halyqtyng ókilderi osal emestigin, olardan kóp ýlgi alugha bolatynyn jeteli jandardyng bәrine jetkizip ketti. Bәri de bastaryn shayqap tanyrqap, bilmegeni endi bilip, bilgenderi eske alyp qaldy. Onyng ýstine ghalym Baukendi «tamasha adam edi» dep naqtylap ta ótti.

Al biz she... Biz ózimizdin, óz halqymyzdyng osynday qadiri men qasiyetine jete aldyq pa? Bauyrjanday erlerimizding baghasyn bilemiz be?  

Bile qoymaymyz-au... Bilsek te jete bilmeymiz. Bizge әli kýnge bireuding qansyghy ghana tansyq bolyp jýr. Bir-aq mysal aitayyn...            

Juyrda bir telearnanyng bastyghy ózderining bolashaqtaghy jospary (ondaydy endi «transformasiya» deytin bolypty)  turaly sóilep jatty. Búl ózi memleket qarjylandyratyn óte ýlken arnanyng biri-tin. Bastyq bolashaq isterin tek shet elderden ýirenetinderin, tek solardyng tәjiriybelerin ózderine engizetinderin, mamandaryn tek shetelderde oqytatyndaryn basa aitty. Biyldyng ózinde 500-dey adamdy oqytyp, kózderin ashtyq. Taghy da jibergeli kontraktige qol qoyayyn dep jatyrmyz dedi ol. Al ózimizding últtyq dýniyelerimizdi de jetildirip, janasha týrmen, jana sapada shygharamyz degen bir auyz sóz aitqan joq.

Mine, bizding iydeologiyamyzdyng kiltin ústap otyrghan bir basshynyng sózi men niyeti osynday. Onyng sózderi men pikirine qaraghanda qazaq halqynda býginge deyin órkeniyet te, mәdeniyet te joq, týk  bilmegen, sondyqtan bәrin shetelden ýirenu kerek siyaqty. Sol bayaghy migha sinip qalghan «sovoktyq» nasihat...

Búl jalghyz bir basshynyng ghana oiy emes, osy kýni iydeologiya salasynda menedjer bolyp jýrgen talay «tabysty» basshylardyng kóbining basynda  jýrgen iydeya. Olargha qazaqtikining bәri eski-qúsqy, al ozyqtyq – batystyq «ozyq ýlgilerde». Solar arqyly ghana aqsha tabugha bolady dep oilaydy olar. Al kóp aqsha tapqan dýniyening bәri olar ýshin adal, bәri tamasha...

Osydan basqa sanany damytu joly joq pa, kózdegen Temirqazyghymyz osy ghana bolghany ma?..

Jaqsybay SAMRAT

Abai.kz