وسىدان ءبىر-ەكى اي بۇرىن رەسەي  پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين رەسەيدەگى اسكەري-تاريحي قاۋىمداستىق پەن تاريح قوعامداستىعى ۇيىمداستىرعان جالپىرەسەيلىك جينالىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىر توبىن كرەملدە قابىلدادى. وعان ورىس جانە دۇنيە ءجۇزى تاريحىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن ماماندار، عالىمدار مەن شەتەلدىك وقىمىستىلار قاتىستى.

وسى جيىنعا يزرايل وقىمىستىسى، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىن تەرەڭنەن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم ارون شنەەر دە قاتىسىپ، ءسوز سويلەدى. ءبىر اۋىز ءسوز وسى كىسىنىڭ ءوزى تۋرالى دا ايتا كەتەيىك.  ويتكەنى، ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز ونىڭ سوزدەرىنەن تۋىنداپ وتىر.

ا.شنەەر 1951 جىلى لاتۆيانىڭ لۋدزا قالاسىندا ەۆرەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. داۋگاۆپيلس پەدينستيتۋتىنىڭ تاريح-فيلولوگيا، ريگاداعى لاتىش ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 1990 جىلى يزرايلگە قونىس اۋدارىپ، يەرۋساليمدەگى «ياد ۆاشەم» اتتى ناتسيزم قۇرباندارىن ەسكە الۋ جونىندەگى ۇلتتىق ينستيتۋتتا قىزمەت اتقارادى. بىرنەشە عىلىمي-زەرتتەۋ كىتاپتارىنىڭ اۆتورى، سونىڭ ىشىندە «تۇتقىن» اتتى ەكى تومدىق ەڭبەگى دە بار.

رەسەيدىڭ باس تاريحشىلارى باس قوسقان القالى جيىنعا شاقىرىلۋى جانە ونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەر اراسىنان ساناۋلى ادامداردىڭ قاتارىندا پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋگە تاڭدالىپ الىنعانى – ونىڭ ەڭبەگىنىڭ الەمدە جوعارى باعالاناتىندىعىن كورسەتەدى. ايتپەسە، قاتارداعى بىرەۋ بولسا ماسكەۋلىك شەنەۋنىكتەر ونى كوزگە ىلمەس ەدى.

مىنە، وسى كىسى ءيزرايلدىڭ قالىپتاسۋ جولدارىنان ءبىر تاريحي وقيعانى ايتىپ بەردى. ءبىز ونىڭ سوزدەرىنىڭ قازاققا قاتىستى جەرلەرىن رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ «كرەملين.رۋ» سايتىنان ەركىن اۋدارىپ وتىرمىز. «1946 جىلى الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابى يۆريت تىلىنە اۋدارىلىپ، جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان يزرايل مەملەكەتىنىڭ ءاربىر وفيتسەرىنە قارۋمەن بىرگە تاپسىرىلدى» دەدى ول. راس، بۇل كىتاپتىڭ ءيزرايلدىڭ اسكەري وقۋ ورىندارىندا ارنايى ساباق رەتىندە جۇرەتىنىن ءبىز بۇرىن دا ەستىگەن ەدىك، بىراق ونىڭ جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان ەلدىڭ ءاربىر وفيتسەرىنە قارۋمەن بىرگە تاراتىلعانىن بىلمەيدى ەكەنبىز.

ءارى قاراي عالىم بۇل كىتاپ وفيتسەرلەرگە وقۋ قۇرالى عانا ەمەس، بارلىق ءىس-ارەكەتىندە باسشىلىققا الاتىن قۇبىلناما رەتىندە پايدالانۋعا بەرىلگەنىن ايتتى. وسى جەردەن شنەەر كەزىندە يزرايل ارمياسى باس شتابىنىڭ باستىعى بولعان موتا گۋردىڭ ءبىر ەستەلىگىن ەسكە الدى. جاۋدان جۇرەكتەرى شايلىعا قورقىپ، قاشىپ شىققان اسكەرلەرىن جيناپ الىپ، سول كەزدەگى روتا كومانديرى موتا گۋر ولارعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، كومبات باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ماسكەۋ تۇبىندەگى سوعىستا جاۋدان جالتارعان جاۋىنگەرلەرىنە ايتقان سوزدەرىن  «ۆولوكولامسك تاس جولىنان» وقىپ بەرىپتى. ء ۇزىندىنىڭ اياعىندا: «سەن اسكەري پوزيتسيامدى عانا قالدىردىم دەپ ويلايسىڭ با؟ جوق، سەن ماسكەۋدى دە ساتتىڭ» دەلىنگەن ەكەن. ارينە، «ماسكەۋ» ءسوزى ول كەزدە «وتان» دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى ەكەنى حاق. وسىنى وقىپ بولعان سوڭ بولاشاق گەنەرال اسكەرلەرىنە ەشنارسە ايتپاستان قوشتاسۋ ءراسىمىن جاساپ، بۇرىلىپ جۇرە بەرىپتى. «مەن ءوز سولداتتارىمنىڭ مەنى تۇسىنگەنىنە سەنىمدى بولدىم» دەپتى ارتىنان گەنەرال.

مىنە، وسىلاي. وتانعا دەگەن ءپاتريوتيزمدى، ەرلىككە دەگەن قۇشتارلىقتى ەۆرەيلەر قازاقتان ۇيرەنگەن ەكەن. قالاي ماقتانباسسىڭ؟! الەمدەگى ەڭ اقىلدى، ەڭ ونەرلى حالىق قازاقتى وزدەرىنە ۇلگى تۇتقان. سونىڭ ارقاسىندا قاپتاعان قالىڭ جاۋىنىڭ ورتاسىندا تيتىمدەي بولىپ جالعىز وتىرسا دا ءالى كۇنگە تيىسكەننىڭ ءبارىن جەڭىپ كەلەدى. باۋكەڭنىڭ: «قوي باستاعان ارىستان توبى ەمەس، ارىستان باستاعان قوي توبى جەڭەدى» دەگەنىن ىسكە اسىرعاندىعىنىڭ كورىنىسى بۇل...

وسىنى كرەملدىڭ تورىندە ايتىپ وتىرعان ايتۋلى عالىم قازاق دەگەن حالىقتىڭ وكىلدەرى وسال ەمەستىگىن، ولاردان كوپ ۇلگى الۋعا بولاتىنىن جەتەلى جانداردىڭ بارىنە جەتكىزىپ كەتتى. ءبارى دە باستارىن شايقاپ تاڭىرقاپ، بىلمەگەنى ەندى ءبىلىپ، بىلگەندەرى ەسكە الىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە عالىم باۋكەڭدى «تاماشا ادام ەدى» دەپ ناقتىلاپ تا ءوتتى.

ال ءبىز شە... ءبىز ءوزىمىزدىڭ، ءوز حالقىمىزدىڭ وسىنداي قادىرى مەن قاسيەتىنە جەتە الدىق پا؟ باۋىرجانداي ەرلەرىمىزدىڭ باعاسىن بىلەمىز بە؟  

بىلە قويمايمىز-اۋ... بىلسەك تە جەتە بىلمەيمىز. بىزگە ءالى كۇنگە بىرەۋدىڭ قاڭسىعى عانا تاڭسىق بولىپ ءجۇر. ءبىر-اق مىسال ايتايىن...            

جۋىردا ءبىر تەلەارنانىڭ باستىعى وزدەرىنىڭ بولاشاقتاعى جوسپارى (وندايدى ەندى «ترانسفورماتسيا» دەيتىن بولىپتى)  تۋرالى سويلەپ جاتتى. بۇل ءوزى مەملەكەت قارجىلاندىراتىن وتە ۇلكەن ارنانىڭ ءبىرى-ءتىن. باستىق بولاشاق ىستەرىن تەك شەت ەلدەردەن ۇيرەنەتىندەرىن، تەك سولاردىڭ تاجىريبەلەرىن وزدەرىنە ەنگىزەتىندەرىن، ماماندارىن تەك شەتەلدەردە وقىتاتىندارىن باسا ايتتى. بيىلدىڭ وزىندە 500-دەي ادامدى وقىتىپ، كوزدەرىن اشتىق. تاعى دا جىبەرگەلى كونتراكتىگە قول قويايىن دەپ جاتىرمىز دەدى ول. ال ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق دۇنيەلەرىمىزدى دە جەتىلدىرىپ، جاڭاشا تۇرمەن، جاڭا ساپادا شىعارامىز دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق.

مىنە، ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزدىڭ كىلتىن ۇستاپ وتىرعان ءبىر باسشىنىڭ ءسوزى مەن نيەتى وسىنداي. ونىڭ سوزدەرى مەن پىكىرىنە قاراعاندا قازاق حالقىندا بۇگىنگە دەيىن وركەنيەت تە، مادەنيەت تە جوق، تۇك  بىلمەگەن، سوندىقتان ءبارىن شەتەلدەن ۇيرەنۋ كەرەك سياقتى. سول باياعى ميعا ءسىڭىپ قالعان «سوۆوكتىق» ناسيحات...

بۇل جالعىز ءبىر باسشىنىڭ عانا ويى ەمەس، وسى كۇنى يدەولوگيا سالاسىندا مەنەدجەر بولىپ جۇرگەن تالاي «تابىستى» باسشىلاردىڭ كوبىنىڭ باسىندا  جۇرگەن يدەيا. ولارعا قازاقتىكىنىڭ ءبارى ەسكى-قۇسقى، ال وزىقتىق – باتىستىق «وزىق ۇلگىلەردە». سولار ارقىلى عانا اقشا تابۋعا بولادى دەپ ويلايدى ولار. ال كوپ اقشا تاپقان دۇنيەنىڭ ءبارى ولار ءۇشىن ادال، ءبارى تاماشا...

وسىدان باسقا سانانى دامىتۋ جولى جوق پا، كوزدەگەن تەمىرقازىعىمىز وسى عانا بولعانى ما؟..

جاقسىباي سامرات

Abai.kz