Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 6679 0 pikir 4 Qazan, 2016 saghat 12:44

Túrsyn JÚRTBAY. MARJAN QYZ (ShAGhAN QYZ) ÁNI TURALY (jalghasy)

 

Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng (surette) «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=9997

Kókshetaudaghy Oqjetpes jiynyn ayaqtalghan song Saryarqanyng әr túsyndaghy batyrlar syralghy óz jerlerin jau qaldyqtarynan tazalau ýshin ókshelete quady. Olar Alataudy basyp Qorjyn kóldin aralyghyndaghy qúnan jaldy qúldap, Ayagózdi basyp tura Alakólge bettep Múqanshy, Ýrjar siyaqty kishigirim ózenderdi boylap jýrudi aqyldasyp otyrghanda Búhar jyrau Bayghazy men Súrtay aqyngha qarap: “Keyingi jastar aityp jýretindey etip osy Marjan qyzdy әn qyp shyrqandar. Múnyng mәni Oqjetpestegi әngimeni qamtyp aitylatyn bolsyn. Sózi osylay bastalyp, qayyrmasyna ataqty batyrlardyng esimi men mingen attary qosylsyn. Ánning әueni jasaqtar qatar tizilip jýrgende attyng jýrisimen sәikessin. Múnyng yrghaghy jýrip bara jatqanda attyng ekpindi jýrisine týsetindey bolsyn. Bir kýn eru bolyp osy әndi túlghalandyrayyq. Aldymen Bayghazy aqyn, Súrtay әnshi bolyp jasaq aldynda jýrip ekeui bastap aitsyn, on shaqty talapty jas oghan ýn qosyp jattyqsyn, sóitip bir tamasha tapqyrlyq jaratyndar” - degende barlyq el quanyp birauyzdan maqúldapty. Sóitip on shumaq óleng aitylyp, on ret qayyrmasymen shyrqalghan eken.

 

Birinshi ólen:

 

                             Jogharydan jýgirtip Bóken keldi, uoy,

                             Oynaqtatyp astynda Bóken kerdi, uoy-uoy.

                             Uoy-uoy Marjan qyz.

                             Tas úshyrghan ekpining dauylday bop, uoy,

                             Qighash qashqan qútqarmas bókenderdi uoy-uoy,

                             Uoy-uoy, Marjan qyz,

 

                             Qayyrmasy:

 

                             Qabekeng mingen qu basty-ay,

                             Áubastay jylqy tumasty-ay!

                             Bughan jylqy jetpeydi,

                             Tórt ayaqty, uoy, bir basty-ay!

 

Ekinshi ólen:

 

                            Kókshetaudyng biz keldik búlaghyna, uoy,

                            At oinady shalghyn men qúraghyna, uoy-uoy,

                                       Uoy-uoy, Marjan qyz.

                             Marjan aty estilse qúlaghyma, uoy,

                             Kókirekten ketedi jyr aghyla, uoy-uoy,

                                       uoy, Marjan qyz.

 

                             Qayyrmasy:

 

                             Adaq mingen sary atty,

                             Qús siyaqty qanatty.

                             Oqjetpesting jerinde

                             Eren ýlgi jaratty.

 

Ýshinshi ólen:

 

                             Qyzdyng aitqan biz shyqtyq synaghyna, uoy,

                             Han iltipat bergen song súrauyna, uoy-uoy,

                                       Uoy-uoy, Marjan qyz.

                             Nazym jannyng qasynda ýsh kýn jýrdi, uoy,

                             Jóni kim dep esh adam súrady ma? Uoy-uoy

                                       Uoy, Marjan qyz.

 

                             Qayyrmasy:

 

                             Jәkeng mingen ker kerik,

                             Qyzynsa bermes erge erik.

                             Qyzghanda shaynap auyzdyq,

                             Serpini beyne jel kórik.

 

Tórtinshi ólen:

 

                             Jaqyn keldi batyrlar tas qasyna, uoy,

                             Oramalyn qyz tikti tas basyna, uoy-uoy,

                                       Uoy-uoy, Marjan qyz.

                             Mergendigin, aqylyn synap kórdi, uoy,

                             Erik berip batyrdyng bas-basyna, uoy-uoy,

                                       Uoy, uuoy-uoy, Marjan qyz.

 

                        Qayyrmasy:

 

                             Baraq mingen qanat ker,

                             Miner baptan talapty er.

                             Eri menen aty egiz,

                             Sipatyna qarap kór.

 

Besinshi ólen:

 

                             Jas batyrlar týgeldey sadaq atyp, uoy,

                             Tiygizbedi esh biri qadap atyp, uoy-uoy,

                                       Uoy, uoy-uoy, Marjan qyz.

                             Han úigharyp at degen jarlyghymen, uoy,

                             Jalghyz oqpen úshyrdy adaq atyp uoy-uoy,

                                       Uoy-uoy, Marjan qyz.

 

                    Qayyrmasy:

 

                             Aqan mingen aq túlpar,

                             Tenesem qúsqa aq súnqar.

                             Ekpininen uoy, jel esip,

                             Qanatynan uoy, qar búrqar.

 

Altynshy ólen:

 

                             Qabekenning el keldi shatyryna, uoy,

                             Myna isting kóz jetpey aqyryna, uoy-uoy,

                                       Uoy-uoy, Marjan qyz.

                             Oishyl qyzdyng júmbaghyn týgel sheshken, uoy,

                             El sýiindi Adaqtyng aqylyna, uoy-uoy.

                                       Uoy-uoy, Marjan qyz.

 

                 Qayyrmasy:

 

                             Jetti qyzdyng sertine,

                             Qyzyqpady kórkine.

                             Han men biyler qúptady.

                             Biz jiberdik erkine.

 

Jetinshi ólen:

 

                             Sóz sóiledi Qazybek elge qarap, uoy,

                             Mýlәiim qyz jylady jerge qarap, uoy-uoy,

                                       Uoy-uoy, Marjan qyz.

                             Myna qyzdy Adaq er azat qyldy, uoy,

                             Han menen aitamyz qanday sarap, uoy-uoy.

                                       Uoy-uoy, Marjan qyz.

 

                 Qayyrmasy:

 

                             Aqyldasyp kórelik.

                             Aytamyz ne dep tórelik.

                             Maqúl kórse, uoy, han men biy

                             Qyzgha azattyq berelik.

 

Segizinshi ólen:

 

                             Ne aitar dep túrsyndar tamashalap, uoy,

                             Kiymelesip úmtylyp janasalap, uoy-uoy,

                                       Uoy-uoy, Marjan qyz.

                             Han úighardy Marjan qyz azat boldy, uoy,

                             Men aitpaymyn biylikti auashalap, uoy,

                                       Uoy-uoy, Marjan qyz.

 

                      Qayyrmasy:

 

                             Jylamasyn qyz qarip,

                             Boldy jayy bizge anyq.

                             Biyding sózin qúptalyq

                             Berekeni búzbalyq.

 

Toghyzynshy ólen:

 

                             Ozyp shyqty Espenbet adaqtalyp, uoy,

                             Búl erligin júrt bolyp madaqtalyq, uoy-uoy.

                                     Uoy-uoy, Marjan qyz.

                              Han kendigi qaytadan ómir berdi, uoy,

                              Boldy ýlgi mynau is qazaqqa anyq, uoy-uoy,

                                      Uoy-uoy, Marjan qyz.

 

                      Qayyrmasy:

 

                               Yqylasyn han berdi,

                               Ólgen qyzgha jan berdi.

                               Jóneltelik jabdyqtap

                               Aytatyn sóz, uoy, bar ma endi.

 

Onynshy ólen:

 

                                  Jerden basyn jalt etip qyz kóterip, uoy,

                                  Birde janyp núr jýzi birde sónip, uoy-uoy,

                                                    Uoy-uoy, Marjan qyz.

                                   Qayta-qayta jan-jaqqa basyn iyip, uoy,

                                   Quanghannan kóz jasyn jerge tógip, uoy-uoy

                                                     Uoy-uoy Marjan qyz.

 

            Qayyrmasy:

 

                                    Qyzgha berip kezegin,

                                    Órtetpedi ózegin.

                                    Bәkenning minip kójegin

                                    Qyz tapty aqyry óz elin.

 

 

Keyin kele “Marjan qyz” әni qazaq jastarynyng joryq jyryna, sheru marshyna ainalyp ketipti. Jasaqtar osy әndi at ýstinde kele jatyp attyng jýris yrghaghyna salyp әndetip aitady eken. Al Marjan qyzdyng ózining qara qalpaq ekendigi, onan Jayyqtaghy oirattardyng qolyna týsip, qazaq-monghúl soghysynda baryp qazaq jasaqtarynyng qolyna týskendigi keyin anyqtalypty”.

Shynynda da sýisinerlik, sýiinerlik anyz. Espenbetti aqtaytynday búdan ózge dәleldi izdep tabudyng ózi de qiyn.

Biz de sol baylammen әngimeni ayaqtaymyz.

 

ÝI

 

Abay dýniyege kelgen Qasqabúlaqtyng jotasyn tile ótken Semey-Qarauyl jolynyng kýnbatys jaghynda eki jýz metrdey jerde mәrmәrmen kómkerilgen múnara túr. Mahabbat múnarasy ol. Qazaqtyng Romeosy men Djuliettasynyng ruhy jatyr. Alpysynshy jyldary Abay audanynyng jastary senbilik úiymdastyryp, sonda jiylghan qarjygha osynau kýmbezdi ornatqan. Mandayyna: “Enlik-Kebek” dep oiyp jazylyp, keregekóz órnekpen oilanghan. Bayronnyng “Shilion tútqyny” poemasyndaghy Shilion múnarasy siyaqty kýmbez de romantikalyq mahabbattyng jer betindegi eskertkishi.

Búl aradan dýniyening tórt búryshy týgel kórinedi. Anau – Kishi Orda, odan ongha qaray – Ýitas, odan keyin – Shetki Aqshoqy, sol belding arghy betinde – Kengirbay men Nysan abyzdyng ziraty bar. Al soltýstik batysta – Abay qystaghan Aqshoqy, Oiqúdyq bәiegi... Bәri-bәri de ótken dәuirding ómir kóshin elestetedi.

Sol bir qasiyetti senbilikke biz de qatysyp ek-au. Ólim de ajyratpaghan esil aru men er aghanyng qabirine salghan bir shym-shym topyraghymyz sol siyaqty seziledi de túrady.

Shetki Aqshoqydan jórgegine oralyp, qúndaqtauly kýiinde qalghan sәbiydi júbatatyn jan tabylmapty. Múnyng ózi jeke jyr.

Halyq arasynda Kebekting balasy Ermek jayly dastan bar. Onda jiyenin naghashysy jasyryn alyp ketip, er jetkizip tәrbiyeleydi. Keyin ol әkesi men sheshesining kegin alugha bekingeni bayandalady. Búl poema rulyq maqsatty dәripteu túrghysynda jazylghan. Oqigha tartysy ómirlik te, kórkemdik te shyndyqqa jat. Biraq Ermekting tiri qalghany da, naghashy júrtynyng bauyrynda ósip-jetilgeni de shyndyq. Odan úrpaq ta bar.

“Toy bitkennen keyin (Aqyliya Túraghúl qyzynyng úzatyluy. – T. J.) Múhtar 1916 jyly aittyryp qoyghan qalyndyghy Rayhangha, bes-alty joldasymen Shynghystyng ar jaghyn jaylaghan Kәken auylyna baryp birneshe kýn jatyp, qyzyqtap, kónilin kóterip qaytty, auylgha kelgennen keyin qaytadan Semeyge jýrip ketti”. (M. Dihanbaev).

Ózining sýiikti dosy turaly jazghan songhy maqalasynda halqymyzdyng ghúlama jazushysy Ghabit Mýsirepov: “Múhtar jiyrma jasta. Abay aulynan basqa uniyversiytet әli ashqan joq. Daryn serpinin ondau ýshin múnyng da óz orny bar. Sol jiyrma jasynda qazaq dramaturgiyasynyng kósh basshysy ata-anasy bolyp qalghan “Enlik-Kebek” 1917 jyly kiyiz ýide oinaldy... Sodan beri alpys jyl boyynda (maqala 1977 jyly jazylghan – T. J.) kerisinshe, balalap, bútarlanyp kórkem-óner sahnasyna әli kýnge әserin tiygizip keledi. (Kompozitor Ghaziza Júbanova “Enlik-Kebek” operasy, “Qarghama jalghyzyndy” әni). 1925 jyly qazaq teatrynyng shymyldyghyn Enlik pen Kebek ashty. “Enlik-Kebek” alghash sahnagha shyqqan qazaqtyng úl-qyzdarynyng ósuine de az jәrdem etken joq... Osy syrt sholudyng ózinen-aq men eki qorytyndy jasaymyn: “Enlik-Kebek” tragediyasy qazaq dramaturgiyasynyng kósh basy bolsa, Múhtar ózi qazaqtyng bas dramaturgi, úmytylmas ústaz demekpin. 2) Múhtar dramaturgiyasy qazaq halqynyng eleuli dәuirlerin týgel qamtyghan” - dep jazdy.

Bir ghana “Enlik-Kebektin” halqymyzdyng ruhany ómirindegi alghan ornynyng qanday zor ekendigin Ghabenning osy pikiri anyqtap beredi. Odan asyryp aitam dep talaptanu – әdepsizdikting belgisi.

Bir sýiinishi, “Enlik-Kebek” piesasy Áygerimning otauynda bir-aq ret qoyylsa da, sonymen búl spektakliding qan tamyrynyng soghysy toqtap qalmaghan. Zerek, әdebiyetke әues, ónerge qúmar sauyqshyl jastar piesanyng sózin jattap, keyipkerlerding rólin bólip-bólip alyp, kónildi otyrystarda, oiyn-sauyq keshinde, seruende, altybaqan tepken týnderde “Enlik-Kebektin” әr jerinen ýzindini dala “sahnasyna” shygharyp, janghyrtyp otyrdy. Tipti, Múhtardyng ózi Shynghys tónireginde ang aulaghanda, demalys sәtterinde ózi Kebek bolyp, basqalardy oiyngha aralastyryp, ózinshe shaghyn spektakli qoyady eken. Ghúlama ghalym Álkey Marghúlan da sonau jiyrmasynshy jyldardyng ortasynda Múhtarmen birge Shynghys ónirin aralaghan saparyn eske alyp: “Múhang Enlik pen Kebekting ólgen jerine aparyp, “Enlik-Kebektegi” biylerding sheshuin sahnagha shygharyp kórsetti. Enlik bolyp oinaghan – Qatpa Qoramjanov, Kebek bolyp ózi shyqty”, - deydi.

Qazaq dalasyna teatr óneri osynday jolmen kelip, eshqanday rejissersiz, sahnasyz-aq halyq jýreginen berik oryn aldy.

Talant túsauy, mine, osylay kesildi.

(jalghasy bar)

abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1583
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2283
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3620