Belgili sayasatker Altynbek Sәrsenbayúly kózi tiri bolsa, biyl 48 jasqa tolatyn edi. Adam qolymen jasalghan «ajaldan» opat bolghan arystyng qazasyna kimder qatysty ekeni әzirge elge júmbaq. Biraq zaman tútqasyn ústaghandardan qútylar zaman tughanda, ol bәribir ashylady.

Osy orayda biz Altynbekpen birge oqyghan kurstasy, «Qazaqstan» qoghamdyq-sayasy gazetining redaktory Serghazy Múhtarbekovti «Dat, taqsyrgha» shaqyrghan edik.

- Serghazy myrza, siz Altynbek Sәrsenbayúlymen KazGU-de birge oqyp, keyinnen de jaqyn joldas bolghan ekensiz. Altynbekting qazasynan jýrekte qalghan qayaudyng qaytar týri bar ma?

- Áy, qaydam! Kózden ketse de, kónilden óshken joq qoy. Biz 1979 jyly KazGU-ge birge oqugha týstik. Ol kezde bәrimiz jaspyz. Ol da - biz siyaqty auyldan arman arqalap kelgen bala jigit. Men audandyq gazette júmys istep kelgen, jurnalistikadan tәjiriy­besi bar saqa studentterding qatarynda boldym. Bizdi múghalimderimiz: «Búlar bәrin biledi!» - dep, arqa­myzdan qaghatyn. Al Altynbek endi ghana mektep bitirip kelgen jigit bolghanymen, kóp izdenip, kóp oqityn edi.

- Biraq, Altynbekting ómirbayanynda «MGU bitirdi» dep jazylghan eken...

Belgili sayasatker Altynbek Sәrsenbayúly kózi tiri bolsa, biyl 48 jasqa tolatyn edi. Adam qolymen jasalghan «ajaldan» opat bolghan arystyng qazasyna kimder qatysty ekeni әzirge elge júmbaq. Biraq zaman tútqasyn ústaghandardan qútylar zaman tughanda, ol bәribir ashylady.

Osy orayda biz Altynbekpen birge oqyghan kurstasy, «Qazaqstan» qoghamdyq-sayasy gazetining redaktory Serghazy Múhtarbekovti «Dat, taqsyrgha» shaqyrghan edik.

- Serghazy myrza, siz Altynbek Sәrsenbayúlymen KazGU-de birge oqyp, keyinnen de jaqyn joldas bolghan ekensiz. Altynbekting qazasynan jýrekte qalghan qayaudyng qaytar týri bar ma?

- Áy, qaydam! Kózden ketse de, kónilden óshken joq qoy. Biz 1979 jyly KazGU-ge birge oqugha týstik. Ol kezde bәrimiz jaspyz. Ol da - biz siyaqty auyldan arman arqalap kelgen bala jigit. Men audandyq gazette júmys istep kelgen, jurnalistikadan tәjiriy­besi bar saqa studentterding qatarynda boldym. Bizdi múghalimderimiz: «Búlar bәrin biledi!» - dep, arqa­myzdan qaghatyn. Al Altynbek endi ghana mektep bitirip kelgen jigit bolghanymen, kóp izdenip, kóp oqityn edi.

- Biraq, Altynbekting ómirbayanynda «MGU bitirdi» dep jazylghan eken...

- IYә, ol ýshinshi kurstan keyin Mәs­keuge - MGU-ge auysyp ketti. Biraq biz oqudy bitirgennen keyin de birge jýrdik. Otbasymyzben aralasyp túrdyq. Altynbek Qúday mandayynan siy­pa­ghan, baghy janyp kele jatqan azamat edi... Últtyn, memleketting sózin sóilep, jogharghy qyzmette boldy. Últtyng túlghasyna ainaldy. Ol biylikte jýrgen kezinde eshqashan últtyq mýdde túr­ghysynda eshkimge des bergen emes. Áli esimde, 1993 jyly boluy kerek, men «Halyq kenesi» gazetinde qyzmet at­qaryp jýrgem. Ýkimette últtyq valutany qoldanysqa engizu turaly otyrys boldy. Sol otyrysta Altynbek últtyq valuta turaly tú­shymdy pikirler bildirip, ony qoldanysqa engizu ke­rek­tigi jóninde tamasha oy aitty. Jinalystan shyq­qannan keyin, onyng birge qyzmet istep jýrgen orys joldastary: «Altynbek, sayasat bolghan song min­bede qanday sóz bolsa da aitasyz ghoy. Biraq shynynyzdy aitynyzshy, ómirde onday pikirde emes shygharsyz?»  - dep súrady. Sonda Altynbek: «Mende últ mýddesi turaly eki oy joq: ómirdegi shyndyghym da, minbedegi sózim de - sol», - dep, kesip aitqan edi.

- Altynbekting boyynan sizge ónege bolarlyq qanday qasiyetti aitar ediniz?

- Altekenning boyyndaghy eng tamasha qasiyetterding ekeuin ghana aitayyn. Birinshisi, ol - últty sýyde sheksiz mahabbatymen berilgen jan. Ekinshisi, ózin-ózi syilaytyn erekshe qasiyeti bar bolatyn. Últyn sýiyde Altynbekten artyp, qazaqqa shynayy berilgen azamat kemde-kem.

Al ekinshi qasiyeti turaly bir әngime aita keteyin. Ol ózin-ózi syilaghany sonshama, býgingi sharuany eshqashan ertenge qaldyrmaytyn. 1993 jyly birge oqyghan kurstas, dos jigitter jinalyp, Arystan babty basyp, Qoja-Ahmet Yassauiyding kesenesine týnep, odan ary Búhara, Samarqand jaqty aralaytyn bolyp jolgha shyqtyq. Ol kezde Altynbekting ministr kezi bolatyn. Astynda jekemenshik «Jiguliyi» bar. Biz Arystan babtan shyghyp, Týrkistangha jetip qal­ghanda, Altynbekting mashinasy syr berdi. Men Darhan dosym ekeumiz artta kele jatqanbyz. Altynbek jol shetinde toqtap túr eken. Sóitsek, mashinanyng generatory ornynan bosap qalypty. Olardyng ara­syndaghy erterek mashina mingen sheberi - menmin.

Altynbek maghan «jónde» deydi. Jón­deyin desem, generator qyzyp túr. Kýn de qapyryq. Sodan men Altynbekke Týrkistangha deyin jete alatynymyzdy, múnyng týk etpeytinin aityp әlek boldym. Biraq oghan Altekeng kónbeydi. Ol ýshin býgin bitiretin sharuany ertenge qaldyrmau kerek. Amal ne, ysyp túrghan «generatordy» qolymnyng kýigenine qaramay jasadym... Altynbekting bo­yynda osynday tiyanaqtylyqty sýietin jaqsy qasiyetteri kóp bolatyn.

- Sәrsenbayúlyn biletin biraz azamattardyn: «Altynbekting sol jaqsy qasiyetterin boyyna sinirgen shәkirtteri bar», - degen sózderin estip jýrmiz...

- IYә, onyng tamasha qasiyetterin, biliktiligin boylaryna sinirgen biraz jigitter bar. Mәselen, Aydos Sarym, Erlan Sayyrov siyaqty osy kýni júrt jaq­sy biletin, últtyng sózin sóilep jýrgen shәkirtteri bar.

Altynbekting qyzmet isteudegi bir ereksheligi - ol ministrlikke barghannan keyin, qasyna saydyng tasynday ónsheng jastardy tartyp, ministrlikti kәri-qúrtannan tazartty.

Osy kýni Altynbekten tәlim alghan azamattar kóp. Alayda onyng boyyndaghy barlyq qasiyetti aina-qatesiz mengergen shәkirti bar dep aita almaymyn. Barlary - Altakenning boyynan óz әlderinshe bir-bir jaqsy qa­siyet­in sinirgen. Mysaly, Aydos Sa­rym­nyng jazghyshtyghy, jazghanda keng kólemde oy qorytatyn, ilip týsetin erek­shelikteri - Altynbekten alghan qasiyetteri. Al Erlan Sayyrov Alash tarihynyng mәse­lesine kelgende, Altynbektey qazmet etip jýr.

Berik Ábdighaliyev she? Ol biylikke ketkennen keyin de óz ústanymynan tanghan joq. Halyq ýshin shamasy kel­gen­­she júmys jasap jatyr. Mysaly, «Zona.kz» saytynyng qazaqsha betin ash­ty. «Abay» aqparattyq portaly Berikting sebepker boluymen qúryldy. Til turaly da tamasha júmystar jasady. Sonymen birge osydan alty-jeti aidyng aldynda Úlytau audanyna әkim bolyp bardy. Al qazir Jezqazghangha auysty. Biraq ony izdegen úlytaulyqtar bizding gazetke hat jazyp, qimaytyn­dyqtaryn aityp jatyr.

- Seke, býginde Altynbekti auyz­gha alu - búryndary tónireginen shyqpaytyndargha qaterli taqyrypqa ainalghan joq pa? Biz marqúmdy eske alyp, tym qúryghanda, Altynbekting әzil-qaljynyn aityp beruge qolgha salghan aghayyndar nege Alataudy ainala qashqanyn bile almadyq...

- Altynbek siyaqty arystay azamat­tyng qazasy kim-kimge bolsyn auyr soqqany anyq. Aynalasyndaghy kurstas, dostary ýshin de búl qaza qabyrghamyzdy qayystyryp ketti. Al bir kezderi Altynbekpen birge jýrgen jigitterding «saqty­ghyn» týsinemin: Sәrsenbayúly turaly sóileu bireuge auyr, bireuge «qorqy­nyshty taqyryp» ekeni ras.

- «Qorqynyshty taqyryp» de­geninizden shyghady, osy kýni Altynbekting shapaghatyn kórgen kurstastary arasynda da «saqtyq saqtau» ýrdisi payda bolghan siyaqty. Múny qalay týsindiresiz?

- IYә, búl pikirinizdi joqqa shyghara almaymyn. Alayda óz kurstastarymnyng syrtynan artyq pikir aitu - azamat basyma jaraspas. Olargha da syn joq shyghar. Óitkeni danyshpan Abay aitqan­day, adamdy zaman biylegen uaqyt qoy qazir.

Áli esimde, 2004 jyly bolatyn. Altynbek qaytadan ministr bolghan kez edi. Bir sharuamen oghan kezdesetin bolyp qonyrau shalyp edim, ertesi erterek keluimdi ótindi. Uaqytynda kelsem, qabyldaugha menen búryn bir top jazushylar kirip ketipti. Arasynda shoqtyghy biyik Ábdijәmil Núrpeyisov bar. Bәri kezek-kezek Altynbekti maqtap: «Búl oryn ózine ghana layyq, sensiz búl oryn bosap, jútap qaldy», - dep, dauryghysyp jatyr eken. Sózderinde bәtua joq sol aqyn-jazushylar ministrlikten Altynbek ketip, Múhtar Qúl-Múhammed kelgende de bayaghy «jarapazandaryna» basty. Múhtar da bizding kurstas qoy. Qa­lamger kókelerimiz pendeni aitpa­ghanda, Qúdaydan qoryqpay, Múhtar kelgende ekinshi ret jaghympazdanghanyn kórge­nimde jaghamdy ústadym.

Bizding aqyn-jazushylargha aitar ókpe tausylghan. Byltyr Múhtar Ábilә­zev «BTA bankinen» qudalanghan kezde «Qazaqstan» gazetinde maqala jazdym. Maqalamda bank jariyalaghan mýshәira­dan jýlde alghan aqyndardyng tym bol­ma­ghanda Múhtar ýshin bir auyz pikir bildir­megen ezdikterin synadym.

Jasyratyny joq, Altynbek turaly jazatyn sizderding gazetti aitpaghanda, «Jas Alash», «Svoboda slova», ózim shygharatyn «Qazaqstan» aptalyghynan basqa birde-bir basylymdy atay almaymyn. Jalpy, Altynbek turaly qo­gham­da qordalanghan jýieli pikir bar. Uaqyty jetkende ol aitylady, jazylady jәne baghasy beriledi.

- Altynbek Sәrsenbayúlynyng aitqyshtyghyn, әzilge jaqyndyghy turaly biletinder kóp aitady. Alayda gazetke basugha kurstastarynan eshkimdi «ústay» almadyq. Endi orayy kelgen son, sol qolqany sizge salsaq...

- IYә, Altekenning әzilderi «kisi óltiretin». Ol qazaqy әzil, últtyq úghym jóninen aldyna jan salmaytyn azamat edi.

Bir qyzyq әngimesin aityp bereyin. Altynbek ministr bolyp otyrghan kez eken. «Týrkistan» gazetine 4 myng oqyr­man jazylypty. Ol kezde «Týrkistan­nyn» redaktory marqúm Qaltay agha Múhamedjanov bolatyn. Onyng ruy  qoja ghoy. Altynbek Qaltaygha qonyrau shalyp: «Qaleke, Qazaqstanda qansha qoja bar ekenin bildik...» - depti. Qale­keng anqalandap, qalay demesi bar ma, sonda Altynbek: ««Týrkistan» gazetine 4 myng adam ghana jazylypty ghoy...» - depti.

- Seke, siz tәuelsiz gazetting redaktorysyz, tәjiriybeniz ben biraz jylghy qyzmetiniz qazaq jurnalistikasy turaly túshymdy oy qorytuynyzgha jeterlik shyghar: býgingi qazaq jurnalistikasyna ne jetpeydi?

- Qazaq jurnalistikasyna býgingi kýni, birinshiden, tәuelsizdik, ekinshiden, aqiqatty aitu jetispeydi. Maqtan­ghany­myz emes, Qúdaygha shýkir, qazaqtildi talantty jurnalister kóp. Alayda olar aqiqatty aityp, shyndyqty jazugha kelgende tabandylyq tanyta almay jýr. Búlay bolghanda, qazaq jurnalistiy­kasynyng kósegesi býgin-erteng kógere qoy­masy anyq. Onday avtorlardyng jaltaq maqalasyn oqyp ósken úrpaq - oqyrman da onbaydy. Yaghny ótirik aitady, jalghan sóz sóileydi.

Shyndyqty sóilep, tәuelsiz oy aityp jýrgen sanauly tórt-bes basylymnan basqa gazet-jurnaldardyng bәri memleketting qaramaghynda. Keybir BAQ kәristerding nemese Reseyding qarjysy­men shyghady. Demek, olardyng qazaq mýddesin qyzghyshtay qorghay qoy­masy - aidan anyq sharua. Mysaly, «KTK» - qoghamdyq-әleumettik mәsele­lerdi tәp-tәuir kóterip jýrgen telearnalardyng biri. Alayda onyng da «qolbala» qyzmetin atqaryp jýrgen kezderi bar.

Juyrda sol «KTK» telearnasynda Astana qalasynyng qúrylystary turaly bir habarda Bolat Atabaev pen Ermek Túrsynov ekeui tas qalanyng óli beynesi turaly ashy aitty. «O, bәre­keldi!» dep otyrsam, efirge ýshinshi bolyp Jarqynbek degen búryn «Ekspress-K»-nyng jurnaliysi bolghan, Mashkevich­ting qoltyghynyng astynda jýrgen azamat shygha keldi.

Sonda týsindim bizding jurna­lister­ding Astana ýshin dýrdaraz bolyp, alpauyttyq toptardyng sózin sóilep jýrgenderin.

- Búdan búrynghy jyldary tәuelsiz basylymdardyng jurnalisteri sayasy maqalalary ýshin oqqa úshyp nemese iz-týssiz joghalyp jatatyn. Al songhy bir jyldyng ishinde diny mәsele kótergen jurnalisterding qysymgha alynghany jóninde birneshe fakt tirkelipti. Qalay oilaysyz, Qazaqstan ýshin endi sayasattan dinning manyzy arta bastaghan ba?

- Áriyne, din qoghamda kýiip túrghan mәselelerding birine ainala bastady. Nesin jasyrayyq, osy dinning artqy tiregi kýshti me, qarjysy kóp pe, kim bil­sin, din  «dóngelep-aq» túr ghoy. Búrynghy jyldary sizderding «Dat» jobasyndaghy basylymdarynyzdan sayasy maqala jaz­ghandary ýshin jurnalisterding qy­sym­gha alynghany turaly birneshe oqiy­ghany kózben kórip edik. Qazir din mәse­lesine aralasqan tilshilerding jo­ghalyp nemese isti bolyp jatqan­daryn estip jatyrmyz.

- Kýz - nauqan. Sayasat ýshin de búl mezgil auys-týiis bolatyn nemese esep beretin kez. Qazaq mәselesi men biylik sayasatynda biylghy kýzding beynesi ótken jyldaghydan qalay bolatyn siyaqty?

- Biylghysy byltyrdan ózgerek bola qoymas... Bir adam bar mәseleni sheshken qoghamnyng tamyrynda qan jýgirmeydi...

«Qazaqstan» gazetindegi maqalala­rym­da Nazarbaevty «Mening mәngilik preziydentim!» dep jazamyn. Ony keke­tip, múqatyp aitqan pikirim emes. Shyndyghy solay. Nazarbaev - tәuelsiz elding birinshi jәne songhy preziydenti. Óitkeni ol osy biyligin paydalanyp, Qa­zaqstandy Reseyge qaytadan qosyp beredi nemese Tatarstan siyaqty, Re­seyding qúramyndaghy avtonomiyasy bolyp qalamyz. Biz tәuelsizdikti qarausyz qalghan jerinen «tauyp» aldyq. Yaghny Resey ózine tәuelsizdik jariyalaghannan keyin (kimnen tәuelsizdik alghanyn bil­mey­min), biz tәuelsiz el boldyq.

- Ýkimet jaqtan biylikting sózin sóileytin, ýkimettik mәrtebesi bar gazetterdi shygharugha úsynys týsken joq pa?

- Qara nan jesem de, qarjysy mol dýniyege kóz baylap bara almaymyn... Altynbek marqúm da biylikten ketkende ýkimetting bylyghy men shylyghyna shyday almaghan ghoy. Qazirshe ýkimettik mәrte­besi bar gazetterden eshqanday úsynys týse qoyghan joq. Eger onday jaghday bolyp jatsa (oghan kýmәnim bar), aqtan basqa jaghym joq ekenin ashyp aitam. Basqa derim joq.

- Osy kýni júrt arasynda oppozisiyalyq partiyalar men tәuelsiz basylymdar jóninde aluan týrli pikir bar. Mәselen, bizding ýkimet әlemge Qazaq­standa demokratiyanyng bar ekenin kórsetu ýshin oppoziy­siyalyq partiyalardy qolmen jasap, basylymdardy ýkimet esebinen qarjylandyryp otyr degen sóz aitylady. Bizdiki «DAT» jobasyndaghy óz gazetimizdi aqtap alu emes, syrtkóz retinde sizding pikiriniz arqyly oqyr­mangha әngimening mәn-jayyn týsindiru...

- Múnday pikirdi birinshilerding bireui bolyp Rahat Áliyevting aitqanyn oqydyq qoy. Alayda ýkimet shynymen oppoziy­siyalyq partiyalardy qarjylandyratyn bolsa, onda bizding gazetke de bir úsh­qyny tiyip qalsa kerek-ti. Biraq onday aqshany kórgen joqpyn. «Azat» pen «Al­gha» partiyasy turaly anyq pikirim - ol ekeui ýkimetten bir tiyn aqsha almaydy. Al «Ádilet» partiyasy turaly birdeme dey almaymyn.

Endi tәuelsiz basylymdar jaghda­yyna kelsem, ýkimet onday qarmaqty әdeyi salady. Ony sizderding «Dat», «Svo­boda slova» gazetteri «qauyp», biraz jamanatqa qaldy emes pe.

Biraq ýkimetten aqsha aldyq eken dep, Ermúrat Bapy da, Gýljan Erghaliyeva da aiylyn jighan joq qoy. Qalay aitsaq da, tәuel­siz basylymda qyzmet etip jýrgen jurnalisterdi qúrmetteu, syilau kerek. Halyq aldynda «Egemen Qazaqstan» men «Dattyn» qaysysynyng jýzi jaryq, qaysynyng kótergen jýgi auyr ekenin pre­ziydent te, qoyshy da jaqsy biledi. Biraq bagha berilmey otyr. Bagha - bola­shaqtyng enshisinde.

- Seke, Ángimenizge kóp raqmet!

Júqamyr ShÓKE,

«D»

ALTYNBEKTING ÁZILI

Altynbek әzil-qaljyndy teatrda qoyylghanday etip úiymdastyratyn. Birde kurstastar bas qosyp otyrghanbyz. Anau-mynaudy aityp otyrghanda, stu­denttik kýnderde barlyq jas jigitter bastan keshetin bir jaghdayat eske týsti. Biz ekinshi kurs­ty bitirgen jyly Qos­tanaygha kartop teruge bardyq. Sol jerde bozbala kurstasymyz Saghatbek Me­deubekúly (professor, qazir QazMU-de sabaq beredi), qazirgi tilmen aitqanda, «qyzben jýredi» ghoy. Jiyrma jyldan keyin sony Altekeng tamasha әzilge ainaldyrdy.

Ázil bylay: Altynbek bir student balany tauyp, oghan Saghatbekting ýiining telefonyn berdi. Sonymen birge qaljynnyng ssenariyin týsindirdi. Yaghny student bala Saghatbekting Qostanayda «jýrgen qalyndyghynan» tughan bala bolyp, telefon shaluy kerek.

Ol «jýgermek» te әrtis eken, Saghat­bek tútqany kótergen jerde-aq: «Saghyn­dyrghan әkem-au!» - dep bozdap qoya beredi. Saghatbekte es joq. Sodan bala ózin tanystyryp: «Mamam sizge bir ja­ba­ghy soyyp berip jiberip edi», - deydi. Saghatbek taydyng etin alu ýshin balamen Ekinshi Almaty temirjol beketinde kezdesedi. Biz ol jerge aldyn ala baryp, kameramyzdy qosyp túrmyz.

Bir kezde Saghatbek keldi. Bala enkil­dep jylap, ony qúshaqtap kórisip jatyr. Ol balany júbatyp jatyp: «Et qayda, et?» - dep qoyady. Dәl sol kezde jan-jaqtan biz de shygha kelip, qyran-topan kýlkige battyq. Sasyp qalghan Saghatbek: «Sóitip te qaljynday ma eken?..» - dep qipaqtap qaldy.

Oyynymyz bitken son, bәrimiz Sa­ghatbekting ýiine baryp, bir qoyyn soydyryp, qymyzyn iship qaytqanbyz. Al­tyn­bekting onday-onday qyzyqtary kóp.

«Obshestvennaya pozisiya» gazeti (proekt «DAT» № 31 (68) 08 qyrkýiek  2010 jyl.