Veysel Ayhannyng maqalasy

24 qarasha, 2016

15 shildedegi tónkeris әreketine qatysty jýzdegen súraq ózining jauabyn kýtude. Búl súraqtargha jauap berilgendikten kýdik-kýmәndar eselenip kóbeye týsude. Shynymen de tónkeris jasalmaq boldy ma? Aldyn-ala aqpar bola túra saqtyq sharasy alynbady ma? Álde әsker men qarapayym halyqtan jýz myndaghan adamnyng kózin jongdy maqsat etken sahnalyq qoyylym boldy ma?

Mine, jauabyn kópshilik kýtip otyrghan 25 saual:

1-saual: Eger basqa uaqyttarda tónkeris bola qalsa, «Nege aldyn-ala eskertpedinder?» dep Últtyq qauipsizdik komiytetine aiyp taghylatyn edi. Tipti onyng tóraghasyna «eskertpedi, demek, tónkeristi úiymdastyrushylarmen birge әreket etti» degen aiyp taghylyp, tergeuge alynatyn edi. ÚQK 15 shildege deyin tónkeris jayly eshbir aqpar bermegen. «Qyzmet» mýshesi bolghany ýshin týrmege jabylghan H.A. eskertpegende, ÚQK-degiler qúzyretti organdargha 15 shilde kýni 16:00-de de habar bermeytin edi. Solay bola túra bizding ÚQK tóraghasynyng sottaluy bylay túrsyn Týrkiya jogharghy mәjilisining tónkeristi zertteytin komissiyasyna da shaqyrylmauy jәne tóraghanyng әli kýnge deyin Erdoghannyng eng senimdi adamy bolyp qaluy kýdik tughyzbay ma?

2-saual: Resey Preziydenti Putinning bas kenesshilerining biri Aleksandr Dugiyn Tónkeris әreketi bolatyndyghy jayly qúpiya mәlimetti Týrkiya Preziydenti men Premier-ministrine 14 shildede jetkizgendigi ras pa?

3-saual: Tónkeris arnayy búiryq boyynsha jasalmaghan bolsa, tónkeristi jasamaq bolghan top qanday esimderden qúraldy? 15 jyl búrynghy Qorghanys ministri Hilmy Ózkók Týrkiya Jogharghy mәjilisining tónkeristi zertteytin komissiyasyna shaqyryla túra, barlyq oqighalardyng basy-qasynda jýrgen Qorghanys Ministri Hulusy Akar nelikten shaqyrylmady?

4-saual: Eger 15 shilde arnayy búiryq boyynsha jasalghan bolsa, H.Akar nelikten sottalmaydy? Nelikten búrynghy qyzmetin jalghastyryp jatyr?

5-saual:Eger 15 shilde arnayy búiryq boyynsha jasalmaghan bolsa, qol astynda Áskery barlau bólimderi bar Qorghanys Ministri qanshama kýn, ne ay dayyndaludy qajet etetin tónkeris әreketterinen qalaysha habary bolmady?

6-saual:Tónkeris әreketin úiymdastyrghan generaldardyng keybirining Gýlen jamaghatymen baylanysy bar ekendigi ÚQK-ting mәlimetterine sýiene me? Naqty dәiek bar ma? Naqty dәiek-dәlelbar bolsa, nelikten kópshilikke aitylmaydy?

7-saual: Eng damymaghan elderding ózinde qylmyspen aiyptalghan adamdargha sóz sóileu qúqyghy beriledi. Týrkiya Jogharghy mәjilisining tónkeristi zertteytin komissiyasynan «Fethullah Gýlennen de jauap alynsyn» degen sheshim shygha túra búl sheshimdi kim ózgertti?

8-saual:Tónkeris әreketi bastalghanyna 10 minut ótkennen keyin Preziydent, Premier-ministr jәne olargha tikeley qaraytyn barlyq telekanaldar bir auyzdan «Fethullah Gýlen men onyng jamaghaty úiymdastyrdy» dep mәlimdeme jasau ýshin qalay sheshim shygharyldy? Búghan núsqaudy kim jәne qalay berdi?

9-saual:Qorghanys ministrligi tarapynan saghat 18:00-den bastap «eshbir úshaq әuege úshyrylmasyn, әskery bólimshelerden eshqanday әskery transport syrtqa shygharylmasyn, eshqanday qarudan oq atylmasyn» degen búiryq bola túra, әri búl Qaruly Kýshterge qarasty býkil bólimderge belgili bola túra, belgisiz bir әskery toptardy kóshege shygharu kerektigi jayly búiryqty kim berdi?

10-saual:Tónkeris әreketi ýshin sany óte az әskeriyshendiler, әskery akademiya kursanttary men bir-eki batalion, 10-15 tank jәne shu shygharu ýshin 3-5 әskery úshaqtyng qoldanyluy, sonday-aq Boghaz kópirining ghana jabyluy kýdik tughyzbay ma?

11-saual:Dýniyejýzilik tarihta barlyq tónkerister tangha qaray jasalghanyna qaramastan, búl tónkeris ýshin adamdar eng oyau bolghan saghattyng (prime time) tandaluyn qalay týsinuge bolady? Sonday-aq ýkimettegi sayasy lauazymdy túlghalardyng eshbiri (Preziydent, premier-ministr, ministrler, deputattar…) tútqyndalmaghan nemese tútqyndaugha әreket etilmegen qanday da bir tónkeris bolghan ba?

12-saual:Tónkeris jayly aqparattyng saghat 16:30-da Qorghanys Ministrligine jetkenine qaramastan, Qaruly Kýshter basshylarynyng toygha baruynyng jәne toyda birneshe saghat boluynyng týsiniktemesi bar ma?

13-saual:Saghat 18:00-den bastap tónkeris әreketin Qorghanys Ministrligi, ÚQK jәne Ýkimettegi qúzyrly organdar bile túra, TRT-ning (memlekettik telekanal) qorghalmauy, bireui shendi, 5 әsker tarapynan basyp alynuy jәne týn jarymda tónkeris mәlimdemesining oqytyluy, keyinirek tónkerisshilerding TRT qyzmetkerleri men halyq tarapynan qolgha týsirilui kýdik tughyzbay ma?

14-saual:Jýzdegen joghary dayyndyghy bar qauipsizdik qyzmetkerleri (security) júmys isteytin jәne eng jetilgen qaru-jaraqtarmen qorghalghan Erdoghannyng Sarayyna ýsheuining sheni bar13 әskerding basyp kirui jәne olardyng qaqpadan kirmey jatyp tútqyndaluy kýdik tughyzbay ma?

15-saual: Tónkeris Erdoghangha qarsy jasalyp otyr. Tónkerisshiler Týrkiya Joghary Mәjilisining ghimaratyn bombalaydy, biraq lazer tehnologiyasymen jabdyqtalghan raketalary bar eng songhy әskery úshaqtar Erdoghannyng 450 000 m² Sarayynyng tek baqshasynyng bir búryshyn ghana bombalaydy. Múnday qarama-qayshylyqtyng týsiniktemesi bar ma?

16-saual: NTV-de 15 shilde kýni keshke «ókinishke oray, týsten keyin Týrik Qaruly Kýshterining ishinde bir nәrseler bolyp jatty» dep aitqan jәne 16:00-da tónkeris әreketi jayly ÚQK-den resmy týrde habar alghandyghyn aitqan Erdoghan dereu әreketke kirisip, eng kesh degende 19:00-da teleefirge shyghyp, tónkeris jayly ashyqtan-ashyq mәlimdeme jasaghanda, birde-bir әsker óz bólimshesinen syrtqa shyqpas edi, bәlkim, 241 jauynger sheyit bolmas edi. Endeshe, Erdoghan nelikten 6,5 saghat kýtti?

17-saual: Saghat 14:45-te tónkeris әreketin ÚQK-ge habarlap aitqan mayor H.A. nelikten tútqyndaldy?

18-saual: Bir jaqtan «tónkeristi Gýlen úiymdastyrdy» deu, bir jaqtan tónkeristi habarlaghan mayor H.A.-ny «jamaghat mýshesi»degen aiyptaumen tútqyndau qanshalyqty qisyndy? Osynday qarama-qayshylyqtyng týsiniktemesi bar ma?

19-saual: Tónkeris әreketining dәl artynsha Britandyq barlau qyzmeti GCHQ-ning Týrik Ýkimetining telefon jәne e-mail jazbalaryn qolgha týsirgenin jәne «Erteng «tazalyq» operasiyalary bastatylsyn jәne tónkeristing bas úiymdastyrushysy Fethullah Gýlen dep jariyalansyn» degen jazbany qolgha týsirgenin 2016 jylghy 24 tamyzda Germaniyanyng tanymal jurnaly FOCUS jariyalady, әri búl aqparat Týrik Ýkimeti tarapynan teriske shygharylmady. Endeshe, búl aqparat ras pa?

20-saual: Eng qarapayym tergeuding ózi birneshe aigha sozylatyn Týrkiyada Ankara Bas Prokuraturasy dәl sol kýni týnde 04:30-da tónkeris әreketining aq-qarasyn anyqtap, nәtiyjesin shygharyp, «Kólenke Ýkimet qúrylymyna qatysy bar sot sheneunikteri jәne general, admiral, polkovniyk, podpolkovniyk, leytenant, serjanttar tútqyndalsyn» degen sheshim shygharuy kýdik tughyzbay ma?

21-saual: Týrkiyadaghy eng qarapayym lankestik oqighada BAQ-ta tyiym salyna túra, tónkeris әreketi kezinde nelikten tyiym salynbady? Nelikten sol týni Twitter jәne basqa әleumettik jeliler óshirilmedi jәne internetting jyldamdyghy týsirilmedi?

22-saual: Eng qarapayym kýdiktilerding ózi tútqyndala túra, tónkeris әreketining №1 úiymdastyrushysy dep tabylghan Adil Óksýzding Akynjy bazasynyng qasynda ústalyp, birinshi sot qarauynda-aq bosatyluy jәne Óksýz haqynda oppozisiya (JHP) bas tóraghasy Kemal Kylychdaroghlunyng birshama astarlap jetkizgen sózderining aq-qarasy nelikten anyqtalmay jatyr?

23-saual: Búrynghy Pentagon lauazymdy qyzmetkeri Miysheli Rubin (Michael Rubin) aitqan «15 shildedet ýnde qarapayym halyqty Erdoghannyng Sarayyna qaraytyn Sadat sardarlary óltirdi» degen aqparaty ras pa? 15 shildedegi qarapayym halyqtyng ólimi jayly týpkilikti tergeu júmystary jýrgizildi me? Nelikten olardyng eshqaysysyna otopsi (vskrytie trupa) jasalmady?

24-saual: Qorghanys Ministri Hulusy Akardyng kómekshi Levent Týrkkannyng býkil týsiniktemeleri tolyq qabyldana túra, general-mayor Mehmet Dishly haqynda «Ol da jamaghat mýshesi. Qorghanys ministrligi Joba basqarmasynyng bastyghy» dese de, nelikten qasaqana tergelmey jatyr?

25-saual: Tónkeristen keyingi kýni 2475 sot qyzmetkerining Respublikalyq Sot tarapynan júmystan shygharyluy, odan keyingi kýnderde barghan sayyn órship bara jatqan jәne jýz myndaghan adamnyng qughyndaluy ÚQK barlau isteri nәtiyjesi negizge alynyp jasalghandyghy naqtylanyp keledi. Osy ras pa? Tónkeris әreketi, jappay qughyn-sýrginder jәne qysym kórsetu әreketteri әdeyi úiymdastyryldy ma?

Audarghan Núrzat Toghjan

Abai.kz