تۇركياداعى توڭكەرىستى ۇيىمداستىرعان كىم؟
ۆەيسەل ايحاننىڭ ماقالاسى
24 قاراشا، 2016
15 شىلدەدەگى توڭكەرىس ارەكەتىنە قاتىستى جۇزدەگەن سۇراق ءوزىنىڭ جاۋابىن كۇتۋدە. بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلگەندىكتەن كۇدىك-كۇماندار ەسەلەنىپ كوبەيە تۇسۋدە. شىنىمەن دە توڭكەرىس جاسالماق بولدى ما؟ الدىن-الا اقپار بولا تۇرا ساقتىق شاراسى الىنبادى ما؟ الدە اسكەر مەن قاراپايىم حالىقتان ءجۇز مىڭداعان ادامنىڭ كوزىن جويۋدى ماقسات ەتكەن ساحنالىق قويىلىم بولدى ما؟
مىنە، جاۋابىن كوپشىلىك كۇتىپ وتىرعان 25 ساۋال:
1-ساۋال: ەگەر باسقا ۋاقىتتاردا توڭكەرىس بولا قالسا، «نەگە الدىن-الا ەسكەرتپەدىڭدەر؟» دەپ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە ايىپ تاعىلاتىن ەدى. ءتىپتى ونىڭ توراعاسىنا «ەسكەرتپەدى، دەمەك، توڭكەرىستى ۇيىمداستىرۋشىلارمەن بىرگە ارەكەت ەتتى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، تەرگەۋگە الىناتىن ەدى. ۇقك 15 شىلدەگە دەيىن توڭكەرىس جايلى ەشبىر اقپار بەرمەگەن. «قىزمەت» مۇشەسى بولعانى ءۇشىن تۇرمەگە جابىلعان ح.ا. ەسكەرتپەگەندە، ۇقك-دەگىلەر قۇزىرەتتى ورگاندارعا 15 شىلدە كۇنى 16:00-دە دە حابار بەرمەيتىن ەدى. سولاي بولا تۇرا ءبىزدىڭ ۇقك توراعاسىنىڭ سوتتالۋى بىلاي تۇرسىن تۇركيا جوعارعى ءماجىلىسىنىڭ توڭكەرىستى زەرتتەيتىن كوميسسياسىنا دا شاقىرىلماۋى جانە توراعانىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەردوعاننىڭ ەڭ سەنىمدى ادامى بولىپ قالۋى كۇدىك تۋعىزباي ما؟
2-ساۋال: رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ باس كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى الەكساندر دۋگين توڭكەرىس ارەكەتى بولاتىندىعى جايلى قۇپيا مالىمەتتى تۇركيا پرەزيدەنتى مەن پرەمەر-مينيسترىنە 14 شىلدەدە جەتكىزگەندىگى راس پا؟
3-ساۋال: توڭكەرىس ارنايى بۇيرىق بويىنشا جاسالماعان بولسا، توڭكەرىستى جاساماق بولعان توپ قانداي ەسىمدەردەن قۇرالدى؟ 15 جىل بۇرىنعى قورعانىس ءمينيسترى حيلمي وزكوك تۇركيا جوعارعى ءماجىلىسىنىڭ توڭكەرىستى زەرتتەيتىن كوميسسياسىنا شاقىرىلا تۇرا، بارلىق وقيعالاردىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن قورعانىس ءمينيسترى حۋلۋسي اكار نەلىكتەن شاقىرىلمادى؟
4-ساۋال: ەگەر 15 شىلدە ارنايى بۇيرىق بويىنشا جاسالعان بولسا، ح.اكار نەلىكتەن سوتتالمايدى؟ نەلىكتەن بۇرىنعى قىزمەتىن جالعاستىرىپ جاتىر؟
5-ساۋال:ەگەر 15 شىلدە ارنايى بۇيرىق بويىنشا جاسالماعان بولسا، قول استىندا اسكەري بارلاۋ بولىمدەرى بار قورعانىس ءمينيسترى قانشاما كۇن، نە اي دايىندالۋدى قاجەت ەتەتىن توڭكەرىس ارەكەتتەرىنەن قالايشا حابارى بولمادى؟
6-ساۋال:توڭكەرىس ارەكەتىن ۇيىمداستىرعان گەنەرالداردىڭ كەيبىرىنىڭ گۇلەن جاماعاتىمەن بايلانىسى بار ەكەندىگى ۇقك-ءتىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنە مە؟ ناقتى دايەك بار ما؟ ناقتى دايەك-دالەلبار بولسا، نەلىكتەن كوپشىلىككە ايتىلمايدى؟
7-ساۋال: ەڭ دامىماعان ەلدەردىڭ وزىندە قىلمىسپەن ايىپتالعان ادامدارعا ءسوز سويلەۋ قۇقىعى بەرىلەدى. تۇركيا جوعارعى ءماجىلىسىنىڭ توڭكەرىستى زەرتتەيتىن كوميسسياسىنان «فەتحۋللاھ گۇلەننەن دە جاۋاپ الىنسىن» دەگەن شەشىم شىعا تۇرا بۇل شەشىمدى كىم وزگەرتتى؟
8-ساۋال:توڭكەرىس ارەكەتى باستالعانىنا 10 مينۋت وتكەننەن كەيىن پرەزيدەنت، پرەمەر-مينيستر جانە ولارعا تىكەلەي قارايتىن بارلىق تەلەكانالدار ءبىر اۋىزدان «فەتحۋللاھ گۇلەن مەن ونىڭ جاماعاتى ۇيىمداستىردى» دەپ مالىمدەمە جاساۋ ءۇشىن قالاي شەشىم شىعارىلدى؟ بۇعان نۇسقاۋدى كىم جانە قالاي بەردى؟
9-ساۋال:قورعانىس مينيسترلىگى تاراپىنان ساعات 18:00-دەن باستاپ «ەشبىر ۇشاق اۋەگە ۇشىرىلماسىن، اسكەري بولىمشەلەردەن ەشقانداي اسكەري ترانسپورت سىرتقا شىعارىلماسىن، ەشقانداي قارۋدان وق اتىلماسىن» دەگەن بۇيرىق بولا تۇرا، ءارى بۇل قارۋلى كۇشتەرگە قاراستى بۇكىل بولىمدەرگە بەلگىلى بولا تۇرا، بەلگىسىز ءبىر اسكەري توپتاردى كوشەگە شىعارۋ كەرەكتىگى جايلى بۇيرىقتى كىم بەردى؟
10-ساۋال:توڭكەرىس ارەكەتى ءۇشىن سانى وتە از اسكەريشەندىلەر، اسكەري اكادەميا كۋرسانتتارى مەن ءبىر-ەكى باتالون، 10-15 تانك جانە شۋ شىعارۋ ءۇشىن 3-5 اسكەري ۇشاقتىڭ قولدانىلۋى، سونداي-اق بوعاز كوپىرىنىڭ عانا جابىلۋى كۇدىك تۋعىزباي ما؟
11-ساۋال:دۇنيەجۇزىلىك تاريحتا بارلىق توڭكەرىستەر تاڭعا قاراي جاسالعانىنا قاراماستان، بۇل توڭكەرىس ءۇشىن ادامدار ەڭ وياۋ بولعان ساعاتتىڭ (prime time) تاڭدالۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ سونداي-اق ۇكىمەتتەگى ساياسي لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ەشبىرى (پرەزيدەنت، پرەمەر-مينيستر، مينيسترلەر، دەپۋتاتتار…) تۇتقىندالماعان نەمەسە تۇتقىنداۋعا ارەكەت ەتىلمەگەن قانداي دا ءبىر توڭكەرىس بولعان با؟
12-ساۋال:توڭكەرىس جايلى اقپاراتتىڭ ساعات 16:30-دا قورعانىس مينيسترلىگىنە جەتكەنىنە قاراماستان، قارۋلى كۇشتەر باسشىلارىنىڭ تويعا بارۋىنىڭ جانە تويدا بىرنەشە ساعات بولۋىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى بار ما؟
13-ساۋال:ساعات 18:00-دەن باستاپ توڭكەرىس ارەكەتىن قورعانىس مينيسترلىگى، ۇقك جانە ۇكىمەتتەگى قۇزىرلى ورگاندار بىلە تۇرا، ترت-ءنىڭ (مەملەكەتتىك تەلەكانال) قورعالماۋى، بىرەۋى شەندى، 5 اسكەر تاراپىنان باسىپ الىنۋى جانە ءتۇن جارىمدا توڭكەرىس مالىمدەمەسىنىڭ وقىتىلۋى، كەيىنىرەك توڭكەرىسشىلەردىڭ ترت قىزمەتكەرلەرى مەن حالىق تاراپىنان قولعا ءتۇسىرىلۋى كۇدىك تۋعىزباي ما؟
14-ساۋال:جۇزدەگەن جوعارى دايىندىعى بار قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى (security) جۇمىس ىستەيتىن جانە ەڭ جەتىلگەن قارۋ-جاراقتارمەن قورعالعان ەردوعاننىڭ سارايىنا ۇشەۋىنىڭ شەنى بار13 اسكەردىڭ باسىپ كىرۋى جانە ولاردىڭ قاقپادان كىرمەي جاتىپ تۇتقىندالۋى كۇدىك تۋعىزباي ما؟
15-ساۋال: توڭكەرىس ەردوعانعا قارسى جاسالىپ وتىر. توڭكەرىسشىلەر تۇركيا جوعارى ءماجىلىسىنىڭ عيماراتىن بومبالايدى، بىراق لازەر تەحنولوگياسىمەن جابدىقتالعان راكەتالارى بار ەڭ سوڭعى اسكەري ۇشاقتار ەردوعاننىڭ 450 000 م2 سارايىنىڭ تەك باقشاسىنىڭ ءبىر بۇرىشىن عانا بومبالايدى. مۇنداي قاراما-قايشىلىقتىڭ تۇسىنىكتەمەسى بار ما؟
16-ساۋال: نتۆ-دە 15 شىلدە كۇنى كەشكە «وكىنىشكە وراي، تۇستەن كەيىن تۇرىك قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ىشىندە ءبىر نارسەلەر بولىپ جاتتى» دەپ ايتقان جانە 16:00-دا توڭكەرىس ارەكەتى جايلى ۇقك-دەن رەسمي تۇردە حابار العاندىعىن ايتقان ەردوعان دەرەۋ ارەكەتكە كىرىسىپ، ەڭ كەش دەگەندە 19:00-دا تەلەەفيرگە شىعىپ، توڭكەرىس جايلى اشىقتان-اشىق مالىمدەمە جاساعاندا، بىردە-ءبىر اسكەر ءوز بولىمشەسىنەن سىرتقا شىقپاس ەدى، بالكىم، 241 جاۋىنگەر شەيىت بولماس ەدى. ەندەشە، ەردوعان نەلىكتەن 6,5 ساعات كۇتتى؟
17-ساۋال: ساعات 14:45-تە توڭكەرىس ارەكەتىن ۇقك-گە حابارلاپ ايتقان مايور ح.ا. نەلىكتەن تۇتقىندالدى؟
18-ساۋال: ءبىر جاقتان «توڭكەرىستى گۇلەن ۇيىمداستىردى» دەۋ، ءبىر جاقتان توڭكەرىستى حابارلاعان مايور ح.ا.-نى «جاماعات مۇشەسى»دەگەن ايىپتاۋمەن تۇتقىنداۋ قانشالىقتى قيسىندى؟ وسىنداي قاراما-قايشىلىقتىڭ تۇسىنىكتەمەسى بار ما؟
19-ساۋال: توڭكەرىس ارەكەتىنىڭ ءدال ارتىنشا بريتاندىق بارلاۋ قىزمەتى GCHQ-ءنىڭ تۇرىك ۇكىمەتىنىڭ تەلەفون جانە e-mail جازبالارىن قولعا تۇسىرگەنىن جانە «ەرتەڭ «تازالىق» وپەراتسيالارى باستاتىلسىن جانە توڭكەرىستىڭ باس ۇيىمداستىرۋشىسى فەتحۋللاھ گۇلەن دەپ جاريالانسىن» دەگەن جازبانى قولعا تۇسىرگەنىن 2016 جىلعى 24 تامىزدا گەرمانيانىڭ تانىمال جۋرنالى FOCUS جاريالادى، ءارى بۇل اقپارات تۇرىك ۇكىمەتى تاراپىنان تەرىسكە شىعارىلمادى. ەندەشە، بۇل اقپارات راس پا؟
20-ساۋال: ەڭ قاراپايىم تەرگەۋدىڭ ءوزى بىرنەشە ايعا سوزىلاتىن تۇركيادا انكارا باس پروكۋراتۋراسى ءدال سول كۇنى تۇندە 04:30-دا توڭكەرىس ارەكەتىنىڭ اق-قاراسىن انىقتاپ، ناتيجەسىن شىعارىپ، «كولەڭكە ۇكىمەت قۇرىلىمىنا قاتىسى بار سوت شەنەۋنىكتەرى جانە گەنەرال، ادميرال، پولكوۆنيك، پودپولكوۆنيك، لەيتەنانت، سەرجانتتار تۇتقىندالسىن» دەگەن شەشىم شىعارۋى كۇدىك تۋعىزباي ما؟
21-ساۋال: تۇركياداعى ەڭ قاراپايىم لاڭكەستىك وقيعادا باق-تا تىيىم سالىنا تۇرا، توڭكەرىس ارەكەتى كەزىندە نەلىكتەن تىيىم سالىنبادى؟ نەلىكتەن سول ءتۇنى Twitter جانە باسقا الەۋمەتتىك جەلىلەر وشىرىلمەدى جانە ينتەرنەتتىڭ جىلدامدىعى تۇسىرىلمەدى؟
22-ساۋال: ەڭ قاراپايىم كۇدىكتىلەردىڭ ءوزى تۇتقىندالا تۇرا، توڭكەرىس ارەكەتىنىڭ №1 ۇيىمداستىرۋشىسى دەپ تابىلعان اديل وكسۇزدىڭ اكىنجى بازاسىنىڭ قاسىندا ۇستالىپ، ءبىرىنشى سوت قاراۋىندا-اق بوساتىلۋى جانە وكسۇز حاقىندا وپپوزيتسيا (جھپ) باس توراعاسى كەمال كىلىچداروعلۋنىڭ ءبىرشاما استارلاپ جەتكىزگەن سوزدەرىنىڭ اق-قاراسى نەلىكتەن انىقتالماي جاتىر؟
23-ساۋال: بۇرىنعى پەنتاگون لاۋازىمدى قىزمەتكەرى ميشەل رۋبين (Michael Rubin) ايتقان «15 شىلدەدەت ۇندە قاراپايىم حالىقتى ەردوعاننىڭ سارايىنا قارايتىن سادات ساردارلارى ءولتىردى» دەگەن اقپاراتى راس پا؟ 15 شىلدەدەگى قاراپايىم حالىقتىڭ ءولىمى جايلى تۇپكىلىكتى تەرگەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى مە؟ نەلىكتەن ولاردىڭ ەشقايسىسىنا otopsi (ۆسكرىتيە ترۋپا) جاسالمادى؟
24-ساۋال: قورعانىس ءمينيسترى حۋلۋسي اكاردىڭ كومەكشى لەۆەنت تۇرككاننىڭ بۇكىل تۇسىنىكتەمەلەرى تولىق قابىلدانا تۇرا، گەنەرال-مايور مەحمەت ديشلي حاقىندا «ول دا جاماعات مۇشەسى. قورعانىس مينيسترلىگى جوبا باسقارماسىنىڭ باستىعى» دەسە دە، نەلىكتەن قاساقانا تەرگەلمەي جاتىر؟
25-ساۋال: توڭكەرىستەن كەيىنگى كۇنى 2475 سوت قىزمەتكەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق سوت تاراپىنان جۇمىستان شىعارىلۋى، ودان كەيىنگى كۇندەردە بارعان سايىن ءورشىپ بارا جاتقان جانە ءجۇز مىڭداعان ادامنىڭ قۋعىندالۋى ۇقك بارلاۋ ىستەرى ناتيجەسى نەگىزگە الىنىپ جاسالعاندىعى ناقتىلانىپ كەلەدى. وسى راس پا؟ توڭكەرىس ارەكەتى، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىندەر جانە قىسىم كورسەتۋ ارەكەتتەرى ادەيى ۇيىمداستىرىلدى ما؟
اۋدارعان نۇرزات توعجان
Abai.kz
