Kәsiptik qyzmetimiz termin salasynyng praktikalyq qyrymen tyghyz baylanysty bolsa da, búryn-sondy búl taqyrypqa arnayy kónil bólip, qalam tarta qoyghan joq edik, biraq jaqynda ghana ózimiz qatysushysy bolghan bir әngime osyghan deyin kónilimizdi tolghandyryp kelgen oilarymyzdy ortagha salyp, ózderinizben bólisuge týrtki boldy. Sonymen...

Jazdyng songhy aiynda bir jyldan beri mazalap kelgen syrqatymyzdy emdetsek degen niyetpen Almatynyng irgeli bir auruhanasynan oryn aldyq. Aynalamyzdyng bәri dertine daua izdegen ózimizdey nauqastar. Kýndelikti emnen bos uaqytta solardyng birimen tanysyp, birimen bilisip, arasynda alma-kezek әngime-dýken qúryp, uaqyt ótkizip jattyq. Qasymda jatqan palatalas jannyng biri jasy jiyrma besten endi ghana asqan jigit. Jastyghyna qaramastan din jolyna týsken, bes uaqyt namazyn qaza jibermeytin taqualau kisi. Sol jigit bir kýni teledidardan densaulyq saqtau salasyna qatysty habardy kórip otyryp, maghan qarap mynaday súraq qoydy.

– Aytynyzshy, osy «reanimasiyany» nege qazaqsha «jan saqtau bólimi» deymiz. Jandy beretin de, alatyn da, saqtap qalatyn da bir Alla-taghala emes pe? Búl sóz Jaratqangha serik qosu bolmay ma? Teleradio, baspasózde júmys isteytin jurnalister osyny oilanbay ma eken?

Búl súraq meni de qatty oilantty. Eger din túrghysynan keletin bolsaq, jigitting aityp otyrghany da jón. Jón deymiz-au, basymyzgha is týsip, janymyz qinalghan sәtterde eng aldymen tilge tiyek etip, syiynyp, medet tileytin birden-bir qúdiret Alla-taghala ekenine eshkim dau aita qoymas. Al auruhananyng bir bólimine Jaratqangha ghana tiyesili jan saqtaushy atauyn bere otyryp, biz din túrghysynan kýpirlikke jol berip, din jolyndaghy bauyrlarymyzdyng kóniline qayau týsiretin әreketke baryp otyrghan joqpyz ba? Onyng ýstine adam qúday emes, reanimasiyanyng da adam janyn ýnemi saqtap qala bermeytini belgili...

Osy orayda mening de kәsiptik qyzyghushylyghym oyanyp, búl tilshiler tapqan sóz be, әlde onyng bir negizi bar ma degen oimen «reanimasiya» sózining qazaq tiline audarylu mәn-jayyn zerttey bastadym. Aldymen Memterminkom tarapynan maqúldanghan songhy resmy sózdik qoy dep 2014 jyly «Qazaqparat» baspasynan jaryq kórgen 30 tomdyq «Qazaqsha-oryssha terminologiyalyq sózdiktin» medisina salasyna arnalghan 14-shi tomyna kóz jýgirttim. Shynynda da atalghan tomnyng 189 jәne 470-betterinde «reanimasiya» sózining balamasyn «reanimasiya, jan saqtau bólimi» dep taygha tanba basqanday etip jazyp qoyypty.

– Apyrmay, – dedik, – «reanimasiyasy» týsinikti, oghan qosa «jan saqtau bólimi» degeni nesi eken? Búl termindik sózdik pe, әlde týsindirme sózdik pe? Jaraydy, «reanimasiyany» qazaqshalap «jan saqtau bólimi» dep alayyq, sonda onymen salalas, týbirles «reanimirovati», «reanimator», «reanimatolog», «reanimobili» degen sózderdi qalay audaramyz. Eger jogharyda aitylghan «jan saqtau» týbirin saqtaytyn bolsaq, olar «janyn saqtau», «jan saqtaushy (dәriger?)», «jan saqtau (mashinasy?)» bolady da.

Biraq, nege ekeni belgisiz, jogharyda atalghan sózdikte medisina salasyna qatysty bolsa da biz aitqan týbirles sózder berilmepti. Sózdikke tolymsyz sipat beretin búl kemshilik bizding týgel derlik sózdikterimizge tәn olqylyq bolyp tabylady.

Onyng ýstine, «reanimirovati» degen etistikting medisinada ghana emes, basqa da salalarda, mysaly, ekonomika salasynda óndiriske qatysty da qoldanylatynyn eskersek, onda «reanimirovati proizvodstvo» degenimiz «óndiristing janyn saqtap qalu» bolmay ma. Búl qoldanugha, úghynyp-týsinuge qolayly tirkes bola qoyar ma eken.

Osynyng ózi bizde әli kýnge deyin termin bolsyn, atau sóz bolsyn, bir sózge balama tapqanda onymen týbirles sózderdi eskermeu, ne bolmasa әrtýrli qoldanu әdetke ainalghanyn kórsetedi. Mysaly, «toksikomaniya» – «uytqúmarlyq», «toksikoman» – «uytqúmar». Al ony zertteytin sala «toksikologiya», onyng mamany «toksikolog» sol kýii audarylmaydy. «Nerv» – «jýike», al onyng aurularyn emdeytin dәriger mamandyqtar «nevrolog», «nevropatolog» degen sózder audarylmay alynady. Búl óte qisynsyz әri kez kelgen kózi qaraqty adamda súraq tuyndatatyn jaghday. Eger terminning eng bolmaghanda belgili bir saladaghy qyryn týgel asha almaytyn bolsa, múnday jartykesh júmys kimge qajet?

Osy orayda jogharyda atalghan sózdikting 470-betinde «reaksiya» sózi «reaksiya», «serpilis» dep, al 471-betinde «regenerativnyi» jәne «regenerasiya» degen sózder týbirles bolsa da «regenerasiyalyq» jәne «qayta qalpyna kelui» dep eki týrli audarylghanyn aita ketuimiz qajet. Osynday ala-qúlalyqqa ne negiz bolatyny bizge týsiniksiz. Onyng ýstine múnday kemshilikting jappay sipat alyp otyrghany sózdikti jasaushylardyng olargha onshalyqty mәn berip, jete kónil bóle bermeytinin kórsetedi.

Bizge kesirin tiygizip jýrgen taghy bir kemshilik janaghy aitylghan «regenerasiya» sózin «qayta qalpyna kelui» dep audaru. Búl sózdikke termindik emes, týsindirmelik sipat berip, ony týsindirme sózdikke ainaldyrady. Bir sózdikting ishinde osynday әrtýrlilikke jol beru bizde әli de bolsa sózdik, onyng týrleri turaly sauattylyqtyng kemshin ekenin kórsetedi. Keyde, tipti, sózdikti jasaushylardyng ózi sózdik teoriyasynan mýldem beyhabar sekildi bolyp kórinedi.

Osy aitylghan olqylyqtardy termin túrghysynan sauatsyzdyq deymiz ba, әlde tayyzdyq deymiz ba, qalay bolghanda da býgingi tanda bizde múnday mysaldar óte kóp әri olargha kónil bólip, búl qalay dep jatqan eshkim joq. Qayta halyqqa sózdi dúrys qoldanudy, til mәdeniyetin ýiretedi degen tilshi, jurnalist qauymy kópshilikke olardyng osynday qate núsqasyn keninen taratugha atsalysyp keledi.

Sózimiz jalang bolmasyn, kezinde resmy audarmanyng maytalman mamany, osy salada otyz jyldan astam enbek etip kele jatqan D. Omashúly[1] baspasóz betinde de, arnayy enbeginde de «terrorist» sózin «lankes» dep aludyng qate ekenin kórsetip berse de, jurnalister bilikti mamannyng búl pikirine qúlaq asa qoyar emes. Jalpy, «lan» degen sózdi aitqanda, eng aldymen, Mahambet aqynnyng Jәngir hangha aitqan әigili «han emessing – ylansyn» degeni eske týsedi. «Lan» sózi elding auyzbirshiligin búzyp, júrt arasyna iritki saludy, býlik bastaudy bildiredi, onyng «terror» úghymyna, onyng anyqtamasyna mýldem qatysy joq. «Lan» sózi, bizding oiymyzsha, orys tilindegi «smuta», «myatej» degen sózderge, al «lankes» sózi «smutiyan» degen sózge balama bolsa kerek. «Lankes» sózin tildik ainalymgha qosqysy keletinder osyny, sózding maghynalyq jýgin oilansa eken.

«Prosess» degen sózdi «ýderis» dep alu da sol siyaqty. Osy jasandy sózding balama retindegi qate sipaty D. Omashúlynyng jogharyda atalghan enbeginde egjey-tegjeyli týrde kórsetilgen. «Ýderis» sózin engizgisi keletinder «prosespen» týbirles «prosessor», «prosessing» degen sózderding qalay alynatynyn oilamaydy. Al búl bizding termin salasyndaghy ghylymy negizdilik, qisyndylyq qaghidattaryna qayshy keletin, tilimizding bәsekege qabilettiligin kemitetin nәrse. Eger tilimizding bolashaghyn oilaytyn bolsaq, osyghan әste abay bolu kerek.

Áriyne, qolyna qalam ústaghan qauymnyng sóz arasyn «bóten sózben bylghamaugha» tyrysatyn әreketin de týsinuge bolady. Biraq múndayda termindik tayyzdyqqa, sauatsyzdyqqa jol beruden saq bolu qajet. Óitkeni «qarapayym qazaq ana tilinde zang oqymasa da, gazet ne jurnal oqityny, teledidar kórip, radio tyndatyny anyq. Demek, jalpy qazaqtyng sanasyna jana sózdi zang emes, búqaralyq aqparat qúraldarynyng siniretini[2]» de ras. Eger balama sóz terminning maghynasyn, әmbebap sipatyn tolyq ashyp bere almasa, ony әure bolyp audarudyng qajeti qansha? Ony óz týbirin saqtap, qazaq tilining emlesine keltirip alghan jón emes pe. Búl әlemde bar, keninen taralghan halyqaralyq praktika. Qazaqstan Respublikasynda tilderdi damytu men qoldanudyng 2011 – 2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasynda búl jóninde «...terminderdi jәne ataulardy negizgi qaghidalargha, qazaq tilining jazu normalaryna sәikes retke keltiru[3]» dep naqty jazylghan.

Áytse de bizding tilimizde jazylu reti tól emlemizge qayshy keletin sózder barshylyq. Alysqa barmay-aq qoyayyq, termin tónireginde kýndelikti qoldanyp jýrgen «termiynologiya», «termiynografiya», «leksiykografiya» degen sózder tilimizge orys tilinen onyng grammatikalyq ereksheligin saqtay otyryp engen. Orys tilinde eki týbirden túratyn kýrdeli sózde birinshi týbir dauyssyz dybystan bitip, ekinshi týbir dauyssyz dybystan bastalsa, olardyng arasynda mindetti týrde «-o», «-e» degen baylanystyrushy dauysty dybys bolady. Mysaly, «domosed», «kamnedrobilka»[4]. Qazaq tilinde múnday tәrtip joq. Qos týbirden qúralghan kýrdeli sózde týbirler qatang dauyssyzdan bitip, qatan, úyang ne ýndi dauyssyzdan bastalsa da olar eshqanday baylanystyrushysyz bir-birine birden tirkelip jazyla beredi. Mysaly: tastoghan, tansholpan, kókjiyek, boztorghay, t.s.s.

Osyny negizge alatyn bolsaq, «termiynologiya» – «termiyn-logiya», «termiynografiya» – «termiyn-grafiya», «leksiykografiya» – «leksiykagrafiya» dep alynugha tiyis. Sonda ghana bizding tól emlemizding tәrtibi saqtalady. Bizde múnday sózder biz keltirgen mysaldarmen shektelip qalghan joq. Tilimizde jalpy ghylym salasyn ne onymen ainalysatyn ghalymdy, mamandy bildiretin, «-logiya», «-grafiya», «-log», «-graf» degen týbirler jalghanghan sózderge biz aitqan kemshilik tәn.

Áriyne, bizding aitqan uәjimizge «terminologiya» degen sóz latynnyng «terminos» jәne grekting «logos» degen sózderinen qúralghan, sondyqtan biz ony «termino+logiya» dep alamyz dep dau aitushylar da boluy mýmkin. Eger búl sózge qúlaq týretin bolsaq, biz nege әdette «termiyn» degen sózdi «terminos» dep qoldanbaymyz? Múnda qisyn qayda? «Termino-» dep alu ýshin tilimizde ghylymy negiz bolu kerek qoy, tym bolmasa biz ony týbir sóz retinde «terminos» dep qoldanuymyz qajet.

Osynyng barlyghy bizdegi termiyn-logiya júmysynyng әli de bolsa aqsap jatqanyn bildiredi. Ony aqsatyp, damuyn kenjeletip otyrghan termintýzu, sózdik jasau isinde ghylymy negizdiliktin, qisyndylyqtyng joqtyghy, saqtalmauy. Búl kemshilikterdi týzetpey, bizding termiyn-logiyamyz da, termiyn-grafiyamyz da sapalyq túrghydan ilgeri jyljy almaydy.

M. Sadyqov

QR Parlamenti Mәjilisi

Apparatynyng sektor mengerushisi,

memlekettik jәne jergilikti

basqaru magistri

Abai.kz