Jaqynda Ontýstik Qazaqstan oblystyq gazetinen: «N. Tóreqúlovtyng túrghan ýii tabyldy» degen aqparatty oqyp tang qaldym. Bizding osy uaqytqa deyin dúrys dep kelgen mәlimetter dúrys bolyp shyqpaghany ma degen oimen Arys audany, Shógirli auylyna sapar shektik.

Týrkistandaghy múrajayynda saqtauly túrghan Nәzirding óz qolymen salghan sureti. N. Tóreqúlovtyng ósip-óngen ýii.

Osy ýiding ornyn tapqan N. Tóreqúlovtyng nemere inisi Áljan Tóreqúlov osy auyldyng tumasy eken.

- Mine, mynau mening artymda túrghan N.Tóreqúlov tuyp, ósken ýii men onyng janynda 1896 jyly Tóreqúl babamyzdyng sadyrghan meshitining orny.

- Osy uaqytqa deyin Nәzirding tughan auylyna tarihshylar nemese «Nәzirtanushylardyn» birde-bireui izdep kelgen emes.Tóreqúlovtyng azan shaqyryp qoyghan aty Nәzir emes Nәdir bolatyn. Tarihshylardyng qatelesip jýrgeni, yaghny olardyng aityp jýrgen Nәzirding әkesi - Janúzaqov Tóreqúl degeni qoqandyq qazaq, әieli tәjik dep aitady. Qoqandaghy Janúzaqov Tóreqúl - attas bóten bireu. Janúzaqov Tóreqúldy 1915-17 jyldary qaytys bolghan deydi. Bizding Nәdirding atasy Janúzaq emes Túralbek. Túralbekúly Tóreqúldy 1938 jyly Shógirlide bir týnde NKVD-nyng jendetteri kelip súrausyz, tergeusiz atyp tastaghan. Aghayyndar auylgha jerleuge qorqyp bir týnde Arys audanyna qarasty «Syrdariya» eldi mekenindegi eski molagha aparyp jerlegen. Ákem meni sonda aparyp kórsetip, biraq «mynau» dep dәl kórsetip bere almady. Qansha jyldar ótken mýrdeler tegistelip qalypty. Bizding jeti ata-babamyzgha deyin Janúzaq degen esim joq. Nәdirding Nәzirge ainaluy alghash Leninnen mandat alghanda qate jazylyp, qate aitylyp ketken. Nәdirding óz «qolymen» jazghan ómirdereginde Qoqanda tuylghanyn jazady. Alasapyran zamanda mýmkin solay jazugha mәjbýr bolghan shyghar.1937 jyly atylyp 1957 jyly aqtalghan song osy ómirderekke arqa sýiegen ózbekter ony «qoqandyq» ózbek dep iyelenip, Tashkentte, Qoqanda kóshenin, mektepting atyn beredi. Tәuelsizdik alghannan keyin Nәdirdi túnghysh qazaq ekenin aityp M. Myrzahmetov aghamyz Maqtaral audandyq gazetine maqala jariyalaydy. Ómirbayany beymәlim bolghandyqtan  qazaq zertteushileri ony Janúzaqov Tóreqúl dep tanyp Qyzylorda oblysy, Janaqorghan audany, Qandoz auylynda, qyzyldyng qúmynda  dýniyege keldi dep jobalap jazady. Bizding Tóreqúl atam da onyng úly Nәdirde qyzyldyng qúmynda «Múryn-Qaraqty» degen jerde dýniyege kelgeni ras. Túralbek babamyz by bolyp, orystyng otaryna týskende bolys bolyp saylanady. Biraq orystyng qazaqqa zorlyq-zombylyghyn kórgen song odan bas tartady. Ornyna Qayyrbek degen inisi saylanady. Odan qalghan jalghyz úl Qayyptan –Tanatar. Ol soghys ardageri - onyng úrpaqtary Arys audany «Qaraspan» aimaghynda túrady. Tóreqúl atamyz Ortalyq aziyada belgili keruenbasy, saudager bolghan. Ol kezde Syrdariya ózenin boylay Aralgha deyin eki jaghasynda túz kenishteri osy kisining jekemenshiginde boldy. Syrdyng túzyn jýzdegen týielermen keruen tartyp saudalap, Kishi Aziya men Ortalyq Aziyada sauda keruenin jýrgizgen.Tek qana tauar emes Samarqan, Búqara, Mysyr, Sham, Ystanbúl qalalaryna túz aparyp qaytarynda tauarlarymen qosa mindetti týrde onshaqty týiege halyqqa, medresege kerekti kitaptardy satyp alyp otyrghan. Onyng әkelgen kitaptaryn qazaqtyng ontýstik, soltýstik, batys, shyghysyndaghy bay shojarlar, molda, qariyler, medreseler satyp alyp, qazaq saharasyna taraghan. Qazaqtyng oqyghan bay-shonjar, ziyaly qauymynyng talantty, daryndy balalaryn Mysyrgha, Shamgha, Baghdatqa, Ystanbúlgha aparyp oqugha týsirip, oqu bitirgenderin keruenmen birge qayta alyp kelip otyrghan. Oqyp jýrgenderining qal-jaghdayyn bilip, qarajaty bitkenderge qarjylay kómek berip, kerek kitaptaryn tauyp berip, ash- jalanash qalmauyna kóz qyryn salyp jýrgen. 1896 jyly sauatty әri baquatty túrghan Tóreqúl Shógirlige kelip óz qarajatyna meshit,medrese saldyrady. Sony estigen Shiyelidegi Shoqay by alty jasar Mústafany osy medresege әkelip amanattap oqugha beredi. Nәdir men Mústafa Shoqay osy medresede bilim alady. Eseye kele sayasattyng shyrghalanyna shyqqan olar sayasatta ekeuining joly eki jaqqa ketedi de qaytyp bir-birin tanymastay bolyp ketedi. Tóreqúldy óltirgen song kommunist sholaq belsendiler medrese men meshitti jermen jeksen etti.

Tóreghúldyng eki әielinen bes qyz, ýsh úl. Birinshi әieli-Myrzabayqyzy Jýnisten – Nәdir, Mәulen, Tólegen, Órik, Fatima, Qaldygýl, Danagýl. Ekinshi әieli Amangeldiqyzy Yryskýlden mening әkem Qúdayqúl men Bazarkýl. Tóreqúldyng Mәulen degen balasy ekinshi dýniyejýzilik soghysta iz-týssiz ketse,Tólegen on jeti jasynda auyryp jastay qaytys bolghan. Bes qyzdyng úrpaqtary; Ontýstik Qazaqstan oblysynyng әr audandarynda ghúmyr keship jatyr. Qúdayqúldan ýsh qyz, alty úlmyz. Osy uaqytqa deyin nege «ýnsiz jattyndar» dep bireuler kýdikpen qaraydy. 1957 jyly Nәdir aqtalghan song әkem quanyp derekterdi jinay bastaghanda bayaghy janalghysh NKVD-nyng jendetteri bәri tiri biylikten - biylikke ósip emin-erkin ómir sýrip jýrgender shoshyp ketip: «Múnyndy dogharmasang seni de sebebin tauyp sottaymyz» dep qorqytady. Ákem tyndamay jinay beredi. Andyp jýrgen «jansyzdar» bir týnde jarty qoyyn aidatyp basqagha qosady da ózin ústap, «ýkimetting malyn jep» qoydy dep ayaq astynan aktilep, jalghan kuәlerimen ýsh jylgha sottap jiberedi. Týrmeden auru bolyp oralghan әkeme, auyl aqsaqaldary; «Nәdirdi izdegen tirligindi qoy, endi bala-shaghandy sottap jiberer dep tiym salady.Tәuelsizdik alghan song qiyn- qystau zamanda kim- kimdi izdedi deysin, onyng ýstine әkem bir kýn auru bir kýn sau janyn baghyp bas qayghy boldy. Biz onsha mәn bermedik. Ákem dýniyeden óterde: «Balam saghan amanat, Nәdir mening agham, sening atang sony jaryqqa shyghar» dep amanat etip ketti.

Gauharbek Kýnhojaev halyqaralyq qolóner sheberlerining laureaty:

- Nәzirtanushylar óte kóp enbektengen. Ony jaryqqa shygharyp әlemge tanytudaghy enbekteri sheksiz. Degenmen Nәzirding qyzy Áneldi Mәskeuden tauyp, onyng Týrkistangha әkelip jerlenuine sebepshi bolghan akademik Aqaev Amanbek aghamyzdyng enbegi elenbey qalghan.Tóreqúlov Nәzir shygharmalarynyng kóp tomdyq jinaghynda eng bolmasa osy kisining enbegin atap ótkeni jón bolar edi. Nәzirding inileri dep bireulerding attary atalghan eken, biraq sayda sany, qúmda izi joq belgisiz jandar siyaqty. Kez-kelgen Nәzir turaly zertteulerde onyng otbasy turaly mәlimet joqtyng qasy. 

Toghaybay Núrmúratúly

Abai.kz