جاقىندا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق گازەتىنەن: «ن. تورەقۇلوۆتىڭ تۇرعان ءۇيى تابىلدى» دەگەن اقپاراتتى وقىپ تاڭ قالدىم. ءبىزدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن دۇرىس دەپ كەلگەن مالىمەتتەر دۇرىس بولىپ شىقپاعانى ما دەگەن ويمەن ارىس اۋدانى، شوگىرلى اۋىلىنا ساپار شەكتىك.

تۇركىستانداعى مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇرعان ءنازىردىڭ ءوز قولىمەن سالعان سۋرەتى. ن. تورەقۇلوۆتىڭ ءوسىپ-ونگەن ءۇيى.

وسى ءۇيدىڭ ورنىن تاپقان ن. تورەقۇلوۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى ءالجان تورەقۇلوۆ وسى اۋىلدىڭ تۋماسى ەكەن.

- مىنە، مىناۋ مەنىڭ ارتىمدا تۇرعان ن.تورەقۇلوۆ تۋىپ، وسكەن ءۇيى مەن ونىڭ جانىندا 1896 جىلى تورەقۇل بابامىزدىڭ سادىرعان مەشىتىنىڭ ورنى.

- وسى ۋاقىتقا دەيىن ءنازىردىڭ تۋعان اۋىلىنا تاريحشىلار نەمەسە ء«نازىرتانۋشىلاردىڭ» بىردە-بىرەۋى ىزدەپ كەلگەن ەمەس.تورەقۇلوۆتىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى ءنازىر ەمەس ءنادىر بولاتىن. تاريحشىلاردىڭ قاتەلەسىپ جۇرگەنى، ياعني ولاردىڭ ايتىپ جۇرگەن ءنازىردىڭ اكەسى - جانۇزاقوۆ تورەقۇل دەگەنى قوقاندىق قازاق، ايەلى تاجىك دەپ ايتادى. قوقانداعى جانۇزاقوۆ تورەقۇل - اتتاس بوتەن بىرەۋ. جانۇزاقوۆ تورەقۇلدى 1915-17 جىلدارى قايتىس بولعان دەيدى. ءبىزدىڭ ءنادىردىڭ اتاسى جانۇزاق ەمەس تۇرالبەك. تۇرالبەكۇلى تورەقۇلدى 1938 جىلى شوگىرلىدە ءبىر تۇندە نكۆد-نىڭ جەندەتتەرى كەلىپ سۇراۋسىز، تەرگەۋسىز اتىپ تاستاعان. اعايىندار اۋىلعا جەرلەۋگە قورقىپ ءبىر تۇندە ارىس اۋدانىنا قاراستى «سىرداريا» ەلدى مەكەنىندەگى ەسكى مولاعا اپارىپ جەرلەگەن. اكەم مەنى سوندا اپارىپ كورسەتىپ، بىراق «مىناۋ» دەپ ءدال كورسەتىپ بەرە المادى. قانشا جىلدار وتكەن مۇردەلەر تەگىستەلىپ قالىپتى. ءبىزدىڭ جەتى اتا-بابامىزعا دەيىن جانۇزاق دەگەن ەسىم جوق. ءنادىردىڭ نازىرگە اينالۋى العاش لەنيننەن ماندات العاندا قاتە جازىلىپ، قاتە ايتىلىپ كەتكەن. ءنادىردىڭ ءوز «قولىمەن» جازعان ومىردەرەگىندە قوقاندا تۋىلعانىن جازادى. الاساپىران زاماندا مۇمكىن سولاي جازۋعا ءماجبۇر بولعان شىعار.1937 جىلى اتىلىپ 1957 جىلى اقتالعان سوڭ وسى ومىردەرەككە ارقا سۇيەگەن وزبەكتەر ونى «قوقاندىق» وزبەك دەپ يەلەنىپ، تاشكەنتتە، قوقاندا كوشەنىڭ، مەكتەپتىڭ اتىن بەرەدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءنادىردى تۇڭعىش قازاق ەكەنىن ايتىپ م. مىرزاحمەتوۆ اعامىز ماقتارال اۋداندىق گازەتىنە ماقالا جاريالايدى. ءومىربايانى بەيمالىم بولعاندىقتان  قازاق زەرتتەۋشىلەرى ونى جانۇزاقوۆ تورەقۇل دەپ تانىپ قىزىلوردا وبلىسى، جاڭاقورعان اۋدانى، قاندوز اۋىلىندا، قىزىلدىڭ قۇمىندا  دۇنيەگە كەلدى دەپ جوبالاپ جازادى. ءبىزدىڭ تورەقۇل اتام دا ونىڭ ۇلى نادىردە قىزىلدىڭ قۇمىندا «مۇرىن-قاراقتى» دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەنى راس. تۇرالبەك بابامىز بي بولىپ، ورىستىڭ وتارىنا تۇسكەندە بولىس بولىپ سايلانادى. بىراق ورىستىڭ قازاققا زورلىق-زومبىلىعىن كورگەن سوڭ ودان باس تارتادى. ورنىنا قايىربەك دەگەن ءىنىسى سايلانادى. ودان قالعان جالعىز ۇل قايىپتان –تاڭاتار. ول سوعىس ارداگەرى - ونىڭ ۇرپاقتارى ارىس اۋدانى «قاراسپان» ايماعىندا تۇرادى. تورەقۇل اتامىز ورتالىق ازيادا بەلگىلى كەرۋەنباسى، ساۋداگەر بولعان. ول كەزدە سىرداريا وزەنىن بويلاي ارالعا دەيىن ەكى جاعاسىندا تۇز كەنىشتەرى وسى كىسىنىڭ جەكەمەنشىگىندە بولدى. سىردىڭ تۇزىن جۇزدەگەن تۇيەلەرمەن كەرۋەن تارتىپ ساۋدالاپ، كىشى ازيا مەن ورتالىق ازيادا ساۋدا كەرۋەنىن جۇرگىزگەن.تەك قانا تاۋار ەمەس سامارقان، بۇقارا، مىسىر، شام، ىستانبۇل قالالارىنا تۇز اپارىپ قايتارىندا تاۋارلارىمەن قوسا مىندەتتى تۇردە ونشاقتى تۇيەگە حالىققا، مەدرەسەگە كەرەكتى كىتاپتاردى ساتىپ الىپ وتىرعان. ونىڭ اكەلگەن كىتاپتارىن قازاقتىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىسىنداعى باي شوجارلار، مولدا، قاريلەر، مەدرەسەلەر ساتىپ الىپ، قازاق ساحاراسىنا تاراعان. قازاقتىڭ وقىعان باي-شونجار، زيالى قاۋىمىنىڭ تالانتتى، دارىندى بالالارىن مىسىرعا، شامعا، باعداتقا، ىستانبۇلعا اپارىپ وقۋعا ءتۇسىرىپ، وقۋ بىتىرگەندەرىن كەرۋەنمەن بىرگە قايتا الىپ كەلىپ وتىرعان. وقىپ جۇرگەندەرىنىڭ قال-جاعدايىن ءبىلىپ، قاراجاتى بىتكەندەرگە قارجىلاي كومەك بەرىپ، كەرەك كىتاپتارىن تاۋىپ بەرىپ، اش- جالاڭاش قالماۋىنا كوز قىرىن سالىپ جۇرگەن. 1896 جىلى ساۋاتتى ءارى باقۋاتتى تۇرعان تورەقۇل شوگىرلىگە كەلىپ ءوز قاراجاتىنا مەشىت،مەدرەسە سالدىرادى. سونى ەستىگەن شيەلىدەگى شوقاي بي التى جاسار مۇستافانى وسى مەدرەسەگە اكەلىپ اماناتتاپ وقۋعا بەرەدى. ءنادىر مەن مۇستافا شوقاي وسى مەدرەسەدە ءبىلىم الادى. ەسەيە كەلە ساياساتتىڭ شىرعالاڭىنا شىققان ولار ساياساتتا ەكەۋىنىڭ جولى ەكى جاققا كەتەدى دە قايتىپ ءبىر-ءبىرىن تانىماستاي بولىپ كەتەدى. تورەقۇلدى ولتىرگەن سوڭ كوممۋنيست شولاق بەلسەندىلەر مەدرەسە مەن مەشىتتى جەرمەن جەكسەن ەتتى.

تورەعۇلدىڭ ەكى ايەلىنەن بەس قىز، ءۇش ۇل. ءبىرىنشى ايەلى-مىرزابايقىزى جۇنىستەن – ءنادىر، ماۋلەن، تولەگەن، ورىك، فاتيما، قالدىگۇل، داناگۇل. ەكىنشى ايەلى امانگەلدىقىزى ىرىسكۇلدەن مەنىڭ اكەم قۇدايقۇل مەن بازاركۇل. تورەقۇلدىڭ ماۋلەن دەگەن بالاسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ءىز-ءتۇسسىز كەتسە،تولەگەن ون جەتى جاسىندا اۋىرىپ جاستاي قايتىس بولعان. بەس قىزدىڭ ۇرپاقتارى; وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ءار اۋداندارىندا عۇمىر كەشىپ جاتىر. قۇدايقۇلدان ءۇش قىز، التى ۇلمىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە ء«ۇنسىز جاتتىڭدار» دەپ بىرەۋلەر كۇدىكپەن قارايدى. 1957 جىلى ءنادىر اقتالعان سوڭ اكەم قۋانىپ دەرەكتەردى جيناي باستاعاندا باياعى جانالعىش نكۆد-نىڭ جەندەتتەرى ءبارى ءتىرى بيلىكتەن - بيلىككە ءوسىپ ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەندەر شوشىپ كەتىپ: «مۇنىڭدى دوعارماساڭ سەنى دە سەبەبىن تاۋىپ سوتتايمىز» دەپ قورقىتادى. اكەم تىڭداماي جيناي بەرەدى. اڭدىپ جۇرگەن «جانسىزدار» ءبىر تۇندە جارتى قويىن ايداتىپ باسقاعا قوسادى دا ءوزىن ۇستاپ، «ۇكىمەتتىڭ مالىن جەپ» قويدى دەپ اياق استىنان اكتىلەپ، جالعان كۋالەرىمەن ءۇش جىلعا سوتتاپ جىبەرەدى. تۇرمەدەن اۋرۋ بولىپ ورالعان اكەمە، اۋىل اقساقالدارى; ء«نادىردى ىزدەگەن تىرلىگىڭدى قوي، ەندى بالا-شاعاڭدى سوتتاپ جىبەرەر دەپ تيىم سالادى.تاۋەلسىزدىك العان سوڭ قيىن- قىستاۋ زاماندا كىم- كىمدى ىزدەدى دەيسىڭ، ونىڭ ۇستىنە اكەم ءبىر كۇن اۋرۋ ءبىر كۇن ساۋ جانىن باعىپ باس قايعى بولدى. ءبىز ونشا ءمان بەرمەدىك. اكەم دۇنيەدەن وتەردە: «بالام ساعان امانات، ءنادىر مەنىڭ اعام، سەنىڭ اتاڭ سونى جارىققا شىعار» دەپ امانات ەتىپ كەتتى.

گاۋحاربەك كۇنحوجاەۆ حالىقارالىق قولونەر شەبەرلەرىنىڭ لاۋرەاتى:

- ءنازىرتانۋشىلار وتە كوپ ەڭبەكتەنگەن. ونى جارىققا شىعارىپ الەمگە تانىتۋداعى ەڭبەكتەرى شەكسىز. دەگەنمەن ءنازىردىڭ قىزى انەلدى ماسكەۋدەن تاۋىپ، ونىڭ تۇركىستانعا اكەلىپ جەرلەنۋىنە سەبەپشى بولعان اكادەميك اقاەۆ امانبەك اعامىزدىڭ ەڭبەگى ەلەنبەي قالعان.تورەقۇلوۆ ءنازىر شىعارمالارىنىڭ كوپ تومدىق جيناعىندا ەڭ بولماسا وسى كىسىنىڭ ەڭبەگىن اتاپ وتكەنى ءجون بولار ەدى. ءنازىردىڭ ىنىلەرى دەپ بىرەۋلەردىڭ اتتارى اتالعان ەكەن، بىراق سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق بەلگىسىز جاندار سياقتى. كەز-كەلگەن ءنازىر تۋرالى زەرتتەۋلەردە ونىڭ وتباسى تۋرالى مالىمەت جوقتىڭ قاسى. 

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz