Qazaq әieli degenimiz kim? Bir sózben aitar bolsaq – qayratker. Qayratkerligi qaydan bilinedi? Qiyn-qystau kezende jarynyng janyna jalau bola alghandyghynan bilinedi. Al, qazaq әieli ózi óz bolghaly onday kezenderde әrqashan aldynghy shepten tabylyp otyrghan. Nebir qandy-qasap shayqastarda Qabanbay batyrmen tize qosyp qylysh siltegen jary Gauhardyn, Kenesarynyng qasynan tabylyp otyrghan qaryndasy Bopaydyng býgingi sinlileri búdan shiyrek ghasyr búryn kirgen beytanys zamannyn, qiyn zamannyng auyr jýgin júbaylarymen birge kóteristi. Ádiline kelsek, auyrtpashylyqtargha arqasyn aldymen ózi tosty. Qashanda ómirding bir paradoksy bar – qan maydangha qaraghanda kýndelikti beybit ómirde erlik jasau әldeqayda qiyn.

Týsi suyq naryq kelip, elge әlek salghanda, ainaldyrghan tórt-bes jyldyng ishinde barlyq zauyt-fabrika atauly toqtap, on myndaghan adam «júmyssyz» atanyp, esesine bagha bitken aspandap shygha keldi. 1949 jyly Qytaydaghy kommunister «Shyghys Týrkistan» memleketin qúlatqannan keyin «dinsizderden» qashyp, Gimalay tauyn asyp, 7-8 jylda Týrkiyagha jetip toqtaghan elding kýnkóristi jana jerde qalay bastaghanyn surettegen marqúm Hasan Oraltay aghamyz «Elim-aylap» ótken ómir» atty kitabynda «Mening tughan elde zәngi (әkim degen maghynada – Ó.A.) bolghan әkem teri tondy satugha birinshi ret bazargha alyp shyqty. Bir uaqytta kózim týsip ketip edi, kózinen aqqan jasy saqalyna qúiylyp túr eken» dep jazady. Qatygez, jat naryq kelgende elimizdegi qazaq jigitter de osy kýidi bastan keshirumen kýni ótip jatty. Mine, sol kezde qazaqty qiyndyqtan qútqaryp qalghan qazaq әieli boldy. Ol belin buynyp, bilegin sybanyp saudagha shyqty. Búl isting ebin ózi de bilmeytin, jýre ýirendi. Birte-birte búrynghy bildey bastyq, ghalym, injener, prorab joldasyn da ýiretti.

Búl belsendilik, alghyrlyq, namysqoylyq qasiyet onyng boyyna sol kezde ghana payda bolyp pa edi? Joq, qazaq әieli búryn da sonday bolatyn. Tek ol asyl qasiyetting barlyghy beybit, tynyshtyq, mamyraqan zamandarda alapat búla kýsh týrinde onyng boyynda búghyp jatatyn, er basyna, el basyna kýn tughan kezenderde ghana janartau sekildi atqylap shyghatyn. Kýni keshe otyz jyldyghyn bәrimiz atap ótken, kýlli әlemdi tang qaldyrghan, «mәngi jasaydy» dep jýrgen Kenes Odaghyn irgetasyn shayqap, qabyrghasyn qaqyratpasa da jaryqshaq salghan «Jeltoqsandaghy» qazaq jastarynyng aldynda da úran sap qarakóz qyzdarymyz jýrdi. Saper kýregi men rezenke soyyldyng astynda qalghan saptaghy jigitterge «Sheginbender!» dep ruh berip jýrdi. Olardyng apalary Mәnshýk pen Áliya «halyq jauy» bolyp ústalghan әkelerining kinәsizdigin erligimmen dәleldeymin dep jýrip qaza tapty. Ýshinshi batyr qyz, úshqysh Hiuaz Dospanova auyr jaraqattan keyin de maydannan ketpey qoydy. «Meni úshaqtyng kabinasyna kóterip mingizip, kóterip týsirip alatyn» deushi edi apay... (Qasyndaghy birge soghysqan qúrbysynyng bәri alghan «Altyn Júldyz» úshaq komandiyri bolghan sol batyr qyzgha búiyrmady. Tek tәuelsiz Qazaqstannyng «Halyq Qaharmany» atandy).

Olardyng aldyndaghy apalary, Sәken Seyfullinnin, Beyimbet Maylinnin, taghy basqa da tolyp jatqan qazaq arystarynyng әielderi stalindik lageri azabyn kýieulerimen birge kórdi. Al, asharshylyq zúlmatynda otbasyn aman alyp qalamyn dep jantalasqan qazaq әielining ólmes beynesin Beyimbet Maylin «Kýlpash» degen әngimesinde somdap ketti (Sol súmdyq kýnderde osy Shymkentting kóshelerindegi ashtyqtan ólip qalghandardyng denelerin tanerteng arba-arba etip jinaydy eken. Sonda solardyng bir de bireui «aqyry ólip baramyn ghoy, toyyp óleyin» dep dýken tonap kórmepti... Mine, tektilik!).

...Ashtyq kezinde kishkentay qyzyn, úlyn ertip kele jatqan jalghyz әieldi alda kóringen auylgha jetkizbey qasqyrlar qorshady. Qyzyn tastap, úlyn alyp qashty ana... Mekemtas Myrzahmetov aghamyz aramyzda jýr. «Úl – úrpaq, qyz – óris» degen danalyqpen susyndaghan qazaq әieli joldasynyng úrpaghy óshpegenin oilady...

Jongharmen eki aradaghy eki jýz jylgha sozylghan soghysta halqynyng ýshten ekisinen airylsa da, jiyrmasynshy ghasyrdyng basyna qaray sanyn 5 milliongha jetkizip, tútas alyptar shoghyryn syilaghan, patsha men Kenes ókimetine qarsy 300-den astam kóteriliske shyqqan, 1916 jylmen 1933 jyl arasynda ólidey-tiriley taghy jartysynan astamyn joghaltqan últtyng Úly Otan soghysynda jaujýrektikting ýlgisin kórsetken jigitterin ómirge әkelgen, 1945-1991 jyldar arasynda Qazaq Respublikasyn gýldendirgen, damytqan, «qazaq әdebiyetining altyn ghasyryn» jasaghan talantty úl-qyzdaryn jaryq dýniyege shygharghan qazaq әielining keremettigining syry nede?

Onyng syry – jeti atagha jetpey qosylmaghan qazaq әielining qúrsaghynyng asyldyghy, tazalyghy men ózining tuabitti jaratylys-bolmysyna degen adaldyghynda. Alla taghala Adam atanyng qabyrghasynan Haua anany jaratqan son, «mine, sening ómirlik serigin» dep tanystyrghanda onyng basyna aq jaulyq salyp kórsetken eken. Haua ana Adam atagha iyilip sәlem beripti. Áyel sәlemining syrtqy maghynasy izet, qúrmet bolsa, ishki maghynasy alghan jarynyng aman bolghanyn Alla taghaladan tileu eken. Onyng dәleli, qazaq әieli kýieui ólgen kýnnen bastap sәlem saluyn toqtatady. Toqtatuy mindetti emes, biraq tilegi oryndalmaghan song salmauyna da bolady. Áytse de, kóp jerde qazaq jesiri izetinen janylmaydy, esesine alghys alady. Sonymen qatar, aq jaulyghyna da adal. Al, batyrlyq ta, danalyq ta adaldyqtan bastau alady...

Qazaq әieli búryn bosanarda janashyr abysyn-ajyndary jinalyp úzaq óleng aitatyn bolghan. «Kel, kel, sәbi, kel, sәbi! Qoldasyn seni kóp nәbi! Allam ózi ongharsa, aman keler búl sәbi! Allam, senen tileyin, bergenindi bileyin, aman berseng balamdy, sadaghang bop keteyin! Úlyq etip úldy ber! Qylyqty etip qyzdy ber! Qalay berseng olay ber, aman etip, tiri ber!». Qazaqtyng balasy shyr etip jerge týskende alghash estiytini aq tilek óleng bolghan. Abay atamyzdyng «tughanda dýnie esigin ashady ólen» deuining sebebi de osynda.

«Sýtpen engen minez sýiekpen ketedi» deytin qazaq әieli sәbiyin emizip otyryp ta besik jyryn aitudan janylghan joq. Balanyng aghzasy adal sýtpen qorektense, jan dýniyesi «halqyn jaudan qorghaghan, batyr bolar ma ekensin, elding qamyn oilaghan, aqyn bolar ma ekensin» degen jyrmen susyndaytyn. Ol baryp adam sanasyn basqaratyn týpsanagha qúiylatyn.

Adal bolmysynan taymaghan qazaq әieli «kýieu – әielining piri», «ata – balanyng piri» degen ústanymynan da ainyghan emes. Bala-shaghasyna әrqashan әkesin ýlgi etip keldi. Otaghasy dastarqangha otyrmay, eshkim tamaqqa qol sozbaytyn etip tәrbiyeledi. «Bir qolymen besikti, bir qolymen әlemdi terbegen» ol babalarymyzdyng «әke – úldy, ana – últty tәrbiyeleydi» degen danalyghyn әrqashan este ústady. Úlyn es bilgennen «erding eki sóilegeni – ólgeni», «qoyandy – qamys, erdi – namys óltiredi», «malym – janymnyn, janym – arymnyng sadaghasy», «mal saqtama, ar saqta», «el namysy – er namysy», «jigitting qúny – jýz jylqy, ary – myng jylqy», «er jigitke ólimnen úyat kýshti», «er moynynda qyl arqan shirimes», «jarly bolsang da, arly bol», «jigitke jar qymbat, namys pen ar qymbat», «bar baryn jeydi, úyatsyz aryn jeydi», «qolynmen istegenindi moynynmen kóter», «ólimge berer janym bar, pendege berer arym joq», «adam sanasyn ar týzeydi», «ruh pen namys – egiz», «ar satyp yrys jinama», «argha tartpay arman túl, namys qumay maqsat túl», «jýirik – alysqa, jigit namysqa shabady», «namysy bar jigitting nar kýshi bar, namysy joq jigitting qay kýshi bar?» dep, qyzyn «әrli bolghansha arly bol», «qyzgha qyryq ýiden tyiym», «arudyng әmirshisi – ary», «ar qinalmay, jan qinalmaydy», «joldas kýtu – jargha syn, jalghan sózdik – argha syn», «argha – minәjat» dep ýiretti. Endi osynday tendessiz tәrbie kórgen últtyng úly men qyzy arly, namysty, batyr bolmaghanda qanday boluy tiyis? Endeshe, kiyeli Domalaq ananyn, tútas rudyng atyn iyelengen Qarakempir men Qyzaydyn, esimi qalyng elding úrany bolghan Qarqabattyng ómirge kelui zandylyq emes pe?

Ras, býgingi kýn ózining zamanauy azdaghan ózgerisin engizdi. Qanshama ghalym, kәsipker, ústaz, dәriger qazaq әieli ózining ghana emes, elining de atyn shygharyp jýr. Sóite túra, olar ózining basty mindetin de úmytpay, sanaly, arly-namysty, tabandy, bilimdi, jigerli úrpaq tәrbiyelep otyr. Sebebi, últty últ etip saqtaytyn salt-dәstýrlik ústanym-qaghidalar eshuaqytta ózgermek emes. Sonyng bәrin ýlkenning aldyn kesip ótpeytin ibaly qazaq әieli bolashaqqa da kózining qarashyghynday saqtap jetkizeri dausyz.
Jasa, qazaq әieli! Biz sening aldynda sheksiz qaryzdarmyz... 

Ómirzaq Aqjigit

Abai.kz