Qazaqstan Respublikasy Preziydentining 2017 jylghy 11 qantardaghy №140 Ókimimen memlekettik biylik tarmaqtary arasyndaghy ókilettilikterdi bólu boyynsha úsynystar әzirleu maqsatynda Júmys toby qúryldy. Atalghan top memlekettik organdar, deputattyq korpus, sot jýiesi, Qazaqstan zangerler odaghynyng ókilderi men belgili qúqyqtanushy-ghalymdardan túrady (búdan әri – Júmys toby).

Júmys toby «Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng jobasyn (búdan әri – Joba) әzirlep, osy jylghy qantardyng 26-sy kýni býkil elding talqylauyna úsyndy. Joba Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna (búdan әri – Konstitusiya) týzetuler engizudi kózdeydi, onyng ishinde jeke menshik qúqyghyn qorghau tetikterin kýsheytuge baghyttalghan.

Atap aitsaq, Jobada Qazaqstan Respublikasy Konstiusiyasynyng 26-babynyng 1 jәne 2-tarmaqtaryna ózgerister men tolyqtyrular engizilgen:

1. «Árkim zandy týrde alghan qanday da bolsyn mýlkin jeke menshiginde ústay alady.

2. Menshik qúqyghyna qol súghylmaydy. Menshik, onyng ishinde múragerlik qúqyghyna zanmen kepildik beriledi. Konstitusiyada ózgeshe kózdelmese zandy týrde alghan mýlikke menshik qúqyghyn shekteytin nemese aiyratyn zandar men ózge de qúqyqtyq aktilerdi qabyldaugha jol berilmeydi».

26-baptyng 1-tarmaqshasyndaghy «Qazaqstan Respublikasynyng azamattary» sózin «Árkim» sózine auystyrghan Júmys tobynyng engizgen úsynystary baspasóz betterinde, әleumettik jelilerde qyzu pikirtalas tudyrdy. Búl eng aldymen qoghamdaghy jekelegen mýshelerding sheteldikterge jerge menshik qúqyghyn beredi degen alandaushylyqtaryna baylanysty tuyndady. Keybir sayasatkerler, zangerler men jay azamattar tarapynan búl norma ótkir syngha alynsa, belgili ghalymdar men praktikter tarapynan qoldaugha ie boldy. 

Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 26-babyndaghy ózgerister men tolyqtyrulardy talday kelgende, tómendegidey qorytyndylar men nәtiyjeler shygharyldy: 

1. «Azamattar», «eshkim», «bәri», «әrkim» terminderi arqyly túlghanyng qúqyqtyq mәrtebesin retteuding tәsilderi turaly.

Halyqaralyq-qúqyqtyq aktilerde qalyptasqan terminologiyagha sәikes, kóptegen elderding konstitusiyasynda «әrkimning ... qúqyghy bar», «eshkimdi de ... aiyrugha bolmaydy», «bәri» sózderi qoldanylady. Eger atalghan memleketting azamattyghy bar túlghalargha ghana úsynylatyn qúqyqtar turaly sóz bolatyn bolsa, onda «azamattardyng qúqyghy bar» sózderi qoldanylady. Múnday terminologiyalyq erekshelik qúqyqtyq mәrtebening aiyrmashylyghymen, yaghny adam men azamattyng qúqyqtary men mindetterining kólemimen týsindiriledi.

Konstitusiyada «Qazaqstan Respublikasynyng azamattary», «әrkim», «bәri», «sheteldikter» men «azamattyghy joq túlghalar» terminderi qoldanylady, al búl túlghanyng qúqyqtyq mәrtebesin retteuding saralanghan tәsilderin kórsetedi. Osy mәsele boyynsha Konstitusiyalyq kenesting 2003 jylghy 1 jeltoqsandaghy № 12[1] normativtik qaulysynda týsindirme de berilgen. Búl rette Konstitusiya mәtininde qoldanylatyn «әrkim» sózi respublika azamattarymen qatar, Qazaqstan Respublikasynda azamattyghy joq túlghalardy da bildiredi. 

Konstitusiyanyng 12-babyna sәikes «Adam qúqyqtary men bostandyqtary әrkimge tumysynan jazylghan, olar absolutti dep tanylady, olardan eshkim aiyra almaydy, zandar men ózge de normativtik qúqyqtyq aktilerding mazmúny men qoldanyluy osyghan qaray anyqtalady». Konstitusiyada, zandarda jәne halyqaralyq sharttarda ózgeshe kózdelmese, sheteldikter men azamattyghy joq adamdar Respublikada azamattar ýshin belgilengen qúqyqtar men bostandyqtardy paydalanady, sonday-aq mindetter atqarady.

Yaghny Qazaqstan aumaghyndaghy әrbir adam men azamat sayasy qúqyqtardan ózge barlyq qúqyqtar men bostandyqtargha iye. Búl erejeler konstitusiyalyq qúrylymnyng Qazaqstan Respublikasy azamattarynyng qúqyqtary men bostandyqtarynyng tolyqtyghy siyaqty qaghidatymen kelisilgen.

2. Konstitusiyanyng 26-babynyng 1-tarmaghyndaghy týzetulerding adam qúqyqtary salasyndaghy halyqaralyq aktilerge sәikestigi turaly.

Konstitusiyanyng 12-babynyng 4-tarmaghyna sәikes Konstitusiyada, zandarda jәne halyqaralyq sharttarda ózgeshe kózdelmese, sheteldikter men azamattyghy joq adamdar Respublikada azamattar ýshin belgilengen qúqyqtar men bostandyqtardy paydalanady, sonday-aq mindetter atqarady. Yaghny eng aldymen Konstitusiyanyng basqa normalarymen qarastyrylghan Konstitusiyanyng búl tarmaghy (redaksiyadaghy Konstitusiyanyng 26-babynyng 1-tarmaghy da kiredi) sheteldikter men azamattyghy joq túlghalardyng qúqyqtary men bostandyqtaryn shektey alady.

BÚÚ Bas Assambleyasynyng 1948 jylghy 10 jeltoqsandaghy Adam qúqyghynyng jalpygha birdey deklarasiyasynyng 17-babynda әr adamnyn dýnie mýlikti jeke ózi, nemese basqalarmen birlesip iyemdenuge qúqyghy bar, sonday-aq eshkim de óz mýlkinen eriksiz airylmaugha tiyis delingen.

Sonday-aq Ekonomikalyq, әleumettik jәne mәdeny qúqyqtar turaly halyqaralyq pakti de (Niu-York, 1966 jyl 19 jeltoqsan) әrkimnin ózi jәne otbasynyng jetkilikti tamaqtanuyn, kiyimi men baspanasyn qamtityn, jetkilikti túrmys dengeyinde ómir sýru jәne túrmys jaghdayyn ýnemi jaqsartu qúqyghyn tanidy (11-bap). Osyghan baylanysty Konstitusiyanyng 26-babynyng 1-tarmaghyna engiziletin týzetuler adam qúqyghy salasyndaghy halyqaralyq aktilerdegi  qayshylyqtardy joyady.

3. Sheteldikter men azamattyghy joq túlghalardyng qúqyqtary men bostandyqtaryna konstitusiyalyq kepildikter belgileu qajettiligi turaly

Konstitusiyanyng 26-baby 1-tarmaghynyng jana redaksiyasy Qazaqstan Respublikasynyng azamattary zandy týrde alghan qanday da bolsyn mýlikti jeke menshiginde ústay alady degendi kózdeydi.

 Ayta keteyik, Konstitusiyadaghy atalghan normanyng ereksheligi zandy týrde alghan menshiktegi mýlikti ghana qorghaudy qarastyrady. Osyghan baylanysty atalghan norma mýlikti menshikke alu mәselesin rettemeydi, tek ony qorghaydy. 

Sәikesinshe, elding investisiyalyq tartymdylyghyna keri әser etui mýmkin sheteldikter men azamattyghy joq túlghalargha Qazaqstan aumaghynda zandy týrde alghan mýlikti jeke menshikke alu mýmkindigin bermeydi. Alayda memleketter arasyndaghy ekonomikalyq, ghylymiy-mәdeny baylanystardy damytu atalghan memlekette azamattyghy joq túlghalardyng qúqyqtary men bostandyqtaryna kepildikterdi talap etedi. Osyghan baylanysty jobada sheteldikter men azamattyghy joq túlghalar ýshin «zandy týrde alghan qanday da bolsyn mýlkin jeke menshiginde ústay alady» (26 baptyng 1-tarmaghy) qúqyghy siyaqty kepildikter ornatugha talpynys jasalghan.

Búl rette Konstitusiyanyng 26-babyndaghy ózgeristerge qatysty sheteldikterge jerge menshik qúqyghyn beru turaly mәselesi boyynsha pikirtalastar negizsiz, óitkeni atalghan baptyng 1-tarmaghyndaghy normalar әrkimning mýlik, sonday-aq jer alu qúqyghyn qarastyrmaydy.

Konstitusiyanyng 6-babynyng 2 jәne 3-tarmaqtaryna sәikes, Jer zanda belgilengen negizderde, sharttar men shekterde jeke menshikte de boluy mýmkin. Búl rette menshik subektileri men obektileri, menshik iyelerining óz qúqyqtaryn jýzege asyru kólemi men shekteri, olardy qorghau kepildikteri zanmen belgilenedi. 

4. Sheteldikter men azamattyghy joq túlghalardyng menshik qúqyghyn shekteuge jol bermeu turaly

Keybir otandyq zangerler adam men azamattyng barlyq konstitusiyalyq qúqyqtary shektelui tiyis degen qate pikirge boy aldyrghan. Al basqalary adam men azamattyng qúqyqtary men bostandyqtaryn Konstitusiyanyng II tarauynda qarastyrylghanmen  tenestiredi. 

Biraq Konstitusiyada shekteuge jatpaytyn jekelegen qúqyqtar men bostandyqtarding tizbesi belgilengen. Mәselen, Konstitusiyanyng 39-babynyng 3-tarmaghyna sәikes «Konstitusiyanyng 10; 11; 13-15-baptarynda; 16-babynyng 1-tarmaghynda; 17-babynda; 19-babynda; 22-babynda; 26-babynyng 2-tarmaghynda kózdelgen qúqyqtar men bostandyqtar eshbir jaghdayda da shektelmeuge tiyis».

Konstitusiyanyng kórsetilgen baptarynda (13-15,16, 17, 19, 22) «әrkim», «bәri», «eshkim» sózderi qoldanylady. Al Konstitusiyanyng 10 jәne 11-baptarynda «azamat» termiyni qoldanylghan. Onyng ýstine atalghan baptarda sózderding búlay qoldanyluynyng maqsaty óte týsinikti, óitkeni olar ne Qazaqstan Respublikasy azamattyghynan aiyrugha, ne bolmasa azamatty shet memleketke beruge qatysty, soghan sәikes sheteldik azamattyng nemese azamattyghy joq túlghanyng qúqyqtaryn qamty almaydy.

Óz kezeginde Konstitusiyanyng 26-babynyng 2-tarmaghynda «Menshik, onyng ishinde múragerlik qúqyghyna zanmen kepildik beriledi» delingen.

Búl rette zandy týrde alghan qanday da bolsyn mýlikke zanmen kepildik beriledi. «Mýlik» termiyni ózining mazmúny boyynsha «menshik» temiynimen tyghyz baylanysty. Ony Konstitusiyanyng 26-babynyng jana redaksiyasy turaly qorytyndyda M.K. Sýleymenov[2] te atap ótken.

Osy kontekstide Konstitusiyanyng 26-babyndaghy atalghan tarmaqtardy olardyng konstitusiyalyq-qúqyqtyq baghdarlanuy túrghysynan ajyraghysyz birlikte qarastyru qajet.

Sonymen qatar Konstitusiyanyng 26 babynyng 2 tarmaghy zanmen kepildik berilgen jyljymaytyn mýlik qúqyghy subektisin tikeley belgilemeytindigin atap ótken jón. Búdan shyghatyn qorytyndy – 26 baptyng búl tarmaghynyng qoldanystaghy redaksiyasyna sәikes jyljymaytyn mýlik qúqyghy shekteusiz barlyq jeke túlghalargha kepildik beredi.

Konstitusiyanyng 26 babynyng 1 tarmaghyndaghy erejeler maghynasyna sәikes zanmen Qazaqstan Respublikasy azamattarynyng ghana menshikti iyemdenu mýmkindigine kepildik beriledi. Demek, Konstitusiyanyng 26 babynyng 1 tarmaghymen sheteldikter men azamattyghy joq túlghalardyng menshik qúqyghyna qatysty jasandy shekteu qoyylghan. Búl óz kezeginde Qazaqstan Respublikasynda әrkimge tumysynan jazylghan adam qúqyqtary men bostandyqtary tanylady jәne kepildik beriledi degen Konstitusiyanyng 12 babyn 1 jәne 2 tarmaghynyn, 26 babynyng 2 tarmaghynyng jәne 39 babynyng 3 tarmaghyndaghy erejelerine jәne adam qúyqtary salasyndaghy halyqaralyq standarttargha sәikes kelmeydi.

5. Qazaqstan Respublikasynyng zannamasynda sheteldikterding jәne azamattyghy joq túlghalardyng menshik qúqyqtaryn qamtamasyz etuding jetkiliksiz boluy turaly

Qazaqstan Respublikasynyng Azamattyq kodeksining 12 babyna sәikes (Jalpy bólim) (búdan ary – AK) jeke túlghalar retinde Qazaqstan Respublikasynyng azamattary, basqa memleketter azamattary men azamattyghy joq túlghalar tanylady. Demek, Qazaqstan Respublikasynyng azamattarynyn, basqa memlekettter azamattary men azamattyghy joq túlghalardyng menshik qúqyghyna kepidik beriledi. 

Qazaqstan Respublikasynyng qoldanystaghy zannamasy keybir jaghdaylarda «azamat» jәne «jeke túlgha» týsinikterin teng dәrejede qarastyrady. Mysaly, AK-ting 2 bólimining 1 paragrafynyng ón boyynda azamattar qúqyqtary qarastyrylghan, degenmen de paragraftyng ózi «Qazaqstan Respublikasynyng azamattary men basqa da jeke túlghalar» dep atalady. Soghan qaramastan, AK 12 baby Kodekste basqasha belgilenbese, búl taraudyng erejeleri barlyq jeke túlghalargha qoldanylady dep aiqyndaydy.

Sonymen birge, AK-ting kórsetilgen paragrafynda bekitilgen azamattar qúqyqtarynyng keybireui sheteldikter men azamattyghy joq túlghalargha qoldanylmaydy. Mysaly, AQ 19 babynyng 1 tarmaghy boyynsha azamattar osy Kodekste jәne ózge zang aktilerinde kózdelgen jaghdaylardy qospaghanda zandy túlgha qúrmay-aq kәsipkerlik qyzmetpen ainalysugha qúqyly delingen.

Al óz kezeginde dara kәsipkerlik retinde Qazaqstan Respublikasy azamattarynyn, oralmandardyn taza kiris alugha baghyttalghan, jeke túlghalardyng ózderining menshigine negizdelgen jәne jeke túlghalar atynan, olardyng tәuekel etuimen jәne mýliktik jauapkershiligimen jýzege asyrylatyn derbes, bastamashyl qyzmeti tanylady. Ózge jeke túlghalargha dara kәsipkerlikti jýzege asyrugha tyiym salynady (QR Kәsipkerlik Kodeksining 30 babynyng 1 tarmaghy).

Sonymen qatar, Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda jauapker-úiym ornalasqan bolsa nemese jauapker-azamattyng túrghylyqty jeri bolsa, sheteldik túlghalar qatysatyn isti Qazaqstan Respublikasynyng sottary qaraydy (QR Azamattyq prosestik kodeksining 466 babynyng 1 tarmaghy). Yaghni, QR sottary sheteldik azamattar QR territoriyasynda túraqty nemese basym uaqyt túratyn jaghdayda ghana AK-ting 26-27 baptaryn sheteldikterge qatysty qoldana alady. Al óz kezeginde, ózge sheteldikterge qatysty APK-ting búl erejeleri qarastyrylmaydy.

Óz kezeginde, AK tauar-qarjylyq men qatysushylarynyng tendigine negizdelgen basqa da menshiktik qatynastardy jәne de mýliktik jeke mýliktik emes qatynastardy retteydi.

Sonymen birge AK menshik qúqyghynyng merzimi sheksiz ekendigi, ol tek osy Kodekste kózdelgen negizder boyynsha ghana yqtiyarsyz toqtatyluy mýmkin ekendigi belgilengen (188 bap 5 tarmaq). Sonymen qatar jer telimine qatysty jeke menshiktik qúqyqtyng toqtatyluyna qatysty negizdeme Jer kodeksinde de qarastyrylghan (81, 84, 85 jәne basqa.)

Al Kәsipkerlik kodeks boyynsha kәsipkerlik subektileri zandy týrde satyp alghan kez kelgen mýlikti menshiginde iyelene alatyny jәne oghan qol súghylmaushylyqqa zanmen kepildik beriledi (7 bap).

Osylaysha, tyiym salynbaghannyng barlyghyn menshikte iyelenuge bolady, biraq búl Konstitusiyada rettelmegen.

6. Konstitusiyanyng 26 babynyng 2 tarmaghy men 6 babynyng 2 tarmaghy arasyndaghy qayshylyqtyng bolmauy turaly

Júmys toby eger de Konstitusiyada ózgeshe qarastyrylmaghan jaghdayda, zandy týrde alghan qanday da bolsyn mýlikti jeke menshiginde ústau qúqyghyn shekteytin jәne aiyratyn zandar men basqa da qúqyqtyq aktilerdi qabyldaugha jol bermeu turaly ereje úsyndy (26 bap 2 tarmaq).

Keybir ghalym-zangerlerding pikirinshe, búl tolyqtyru Konstitusiyanyng «Menshik subektileri men obektileri, menshik iyelerining óz qúqyqtaryn jýzege asyru kólemi men shekteri, olardy qorghau kepildikteri zanmen belgilenedi» delingen 6 babynyng 2 tarmaghyna qayshy keledi. Al shyn mәninde Konstitusiyanyng 6 babynyng 2 tarmaghynda belgilengen norma Konstitusiyanyng 26 babynyng 2 tarmaghynyng normasymen belgilegen erejeden airyqsha bolyp túr.

Taghy bir aita keterligi, Konstitusiyanyng 26 babynyng 1 jәne 2 tarmaqtaryndaghy norma mәninen shyghatyn qorytyndy menshikke, onyng ishinde múragerlik qúqyghyna zanmen kepildik beriledi. Biraq, kepildik menshikke emes, menshik qúqyghyna berilui tiyis. Sonymen qatar, Konstitusiyanyng 26 babynyng 2 tarmaghyndaghy «menshik» pen «múragerlik qúqyq» týsinikterining qatysyna da kónil bólgen jón. 

Jogharyda aitylghandy qoryta kelip, Júmys tobynyng Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 26 babyna úsynghan ózgertuleri birinshi kezekte Qazaqstan Respublikasy azamattarynyn, sheteldik azamatarynyng jәne azamattyghy joq túlghalardyng menshikterin qorghau mәselesindegi tendikti qamtamasyz etuge baghyttalghan. Kórsetilgen konstitusiyalyq normadaghy «Qazaqstan Respublikasynyng azamaty» sózin «әrkim» sózine almastyru barlyq jeke jәne zandy túlghalardyng jeke menshiktik qúqyghy men onyng búzylmaushylyghyna kepildik bolyp, investisiyalyq jaghdaydy jaqsartugha mýmkindik beredi, sonymen birge basqa da adam qúqyqtary mәnin aitarlyqtay aiqyndaugha jaghday jasaydy.

[1] «Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 10- jәne 12-baptaryna resmy týsindirme turaly»  Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyalyq Kenesining 2003 jylghy 1 jeltoqsandaghy Qaulysy.  http://adilet.zan.kz/rus