Songhy jyldary, әsirese, sosializm ydyrap, jana memleketter payda bolghan tústa memleketterding basqaru ýlgileri turaly pikir-talas órbidi. Preziydenttik, parlamenttik, aralas basqaru jýielerining jaghymdy, jaghymsyz jaqtaryna asa nazar audaryldy. Birqatar ghalymdar memleket basqaru jýielerining әrtýrli әleumettik, sayasi, tarihy jaghdaygha baylanysty mazmúny ózgeretindigine nazar audarady. Oidaghyday memleket basqaru jýielerin tabu qiyn, tipti mýmkin de emes.

Tәuelsizdik alghan elderding tarihy múrasy әrtýrli. Britaniyagha otarly elder zannyng ýstemdigin jәne әdil saylau jýiesin tәuelsizdikke deyin qabyldady. Kenes ýkmetinen tәuelsizdik alghan elder turaly olay aita almaymyz. Sóz joq, totalitarizm qoghamdy auyzdyqtap keldi, odan birden arylyp, tolyq demokratiyagha qol jetkizemiz deu asyghys bolar edi.

Biz jaghymdy da, kólenkeli jaqtary da bar preziydenttik basqaru nysanyndaghy jýieni tandadyq. Birinshiden, bizding el basqarudyng elbasyn tandaytyn tarihy dәstýrimiz bar. Ol handyq biylik, sonymen birge ony tejeytin biyler instituty. Ekinshiden, tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda eldegi últaralyq qatynastardyng  kýrdeliligi, sayasy mәdeniyetting de tómendigi, kórshi elderdegi sayasy ahual jәne ekonomikalyq daghdarys biylikti bir qolda shoghyrlandyrudy, dau-damaysyz tiyimdi sheshim qabyldaudy qajet etti.

Preziydenttik basqaru jýiesi elimizdi ýlken tabystargha jetkizdi, әlemde bedelimiz bar memleket boldyq.

25 jylda adam da ózgeredi, el de ózgeredi, zaman da ózgeredi. Eng bastysy qazaq últynyng sana-sezimi, eline, tiline, әsirese jerine degen qúrmeti ósti. Sonymen birge, preziydenttik basqaru jýiesining songhy jyldary kólenkeli tústary da kórine bastady. Jogharghy biylikke tabynu psihologiyasy keybir jaghdaylarda halyqpen sanaspaugha aparyp, qarsylyqtar tughyzdy, óktemdik ýstem bolyp, qayshylyqtardy kýshpen sheshu de oryn aldy. Jýieli memlekettik sayasat memleket basshysynyng tapsyrmalaryna ainaldy. Tipti songhy joldauynda Elbasy «men», tapsyramyn degen sózderdi 22 ret qaytalady. Ýkimet, әkimdikter óz qyzmetin tapsyrmalarmen ghana shekteytin boldy. Mәjilis pen preziydent saylaularyn tótenshe jaghdaylar bolmasa da, konstitusiyalyq zandy merziminen búryn ótkizu dәstýrge ainaldy.

Eldegi sayasi, әleumettik ahual da halyqty jalyqtyrdy, búqaralyq aqparat  qúraldaryna da senim azaydy. Kýndelikti ómir men BAQ arasyndaghy kórinisterde qayshylyqtar kóbeydi. Shynydyghyn aitsaq, preziydenttik biylikting aqparattyq resurstary da sarqylyp keledi. 

Túraqtylyq (stabilinosti) әr uaqytta da sәttilik emes,  keyde onyng astarynda toqyrau, (stagnasiya - lat. stagno — delai nepodvijnym, ostanavlivai; lat. stagnum — stoyachaya voda) daghdarystyng da belgileri jatady.

Osy tústa memleketting basqaru jýiesining janghyruyna Elbasy N. Nazarbaevtyng batyl qadam jasauy ýlken ýmit tughyzyp otyr. Janarugha qabiletti elding ghana bolashaghy bar. Memlekettik biylikting tarmaqtary arasynda ókilettikterdi qayta bólu mәselelerine arnalghan úsynystar, birinshiden, parlamentting ókilettiligin edәuir artyrady. Preziydent zang kýshi bar jarlyqtar shygharmaydy.  Zang shygharu Parlamentting qúzyrynda .

Ekinshiden, ýkimet endi preziydentke ghana emes, parlament aldynda jauapty. Ýkimet mәjilispen konsulitasiyadan keyin jasaqtalady. Sonymen, memleket biylik tejemeli jәne tepe-tendik jýieni shynayy qalyptastyrugha bet aldy. Sóz joq búl manyzdy qadam. 

Biraq, demokratiya degenimiz tereng sayasy mәdeniyet,әdil, taza saylau, oppozisiyany moyyndau, sóz erkindigi, biyliktegilerdi auystyru, basqa da qúndylyqtar. Biyliktegilerdi auystyru ol tek bir adamnyng mәrtebesinen aiyru emes, onyng tóniregindegi klandardy, aghayyn-tuystardy biyliktegilerge senip payda tabudan, artyqshylyqtan shettetu. Osy túrghydan kelgende, bizde demokratiyalyq reformalar endi bastaldy deu oryndy.

Qazaqstan demokratiya men avtoritarizm budandasqan el. Sayasy ghylymda oryssha «gibridnyi» dep ataydy. 

1. Bir jaghynan, demokratiyalyq saylaular ótip jatyrghanday, ekinshi jaghynan, barlyghy biylikting baqylauynda. Syrt kózge zang oryyndalghanday bolyp kóringenmen, kimnin, qay partiyanyng jenetini aldyn ala belgili.

2. Bir jaghynan, sóz erkindigi bar, ekinshi jaghynan ol belgili bir  shekke deyin.

3. Bir jaghynan, sayasy mәdeniyet damyghanday kórinedi, ekinshi jaghynan halyq  El men elbasyn aiyra almaydy.

4. Bir jaghynan,  zang jýzinde azamattyq erkindik bar, ekinshi jaghynan, ol da jarym-jartylay.

QR Preziydentining biylik basyndaghy orny da eki jaqty sipatta. Bir jaghynan,  ol memleket basshysy, Elbasy, ekinshi jaghynan, ol partiyanyng liyderi, al partiya degenimiz ol halyqtyng bir bóligi ghana.  Demokratiya ornyqqan elderde preziydentter partiya liyderi. Biraq olarda liyderler men partiyalar jii almasyp  jatady. Bizding elimizde  búl monosentristik jýiege, bir liyder, bir partiyanyng ýstemdigine әkelip otyr.

«Núr Otannyn» artynda N.Nazarbaevtyng zor bedeli túr. Sau adam baldaqqa sýienbeytini siyaqty, bedeldi partiya tek liyderding bedelimen ghana emes, óz sayasi, intellektualdyq, moralidyq resurstarymen de tanymal. «Núr Otanda» әkimshilik reurstardan basqa resurs joqqa jaqyn. Kóptegen elderde býgin osynday partiyalar liyderler auysqanda tarap ta jatyr.

Eger jogharydan tómenge deyin biylik partiyasy saylaulardy qadaghalap, biylep-tóstep otyrsa, әdil, taza saylau bolady deu mýmkin emes. Syrttay baqylaushylar bolghanymen, saylau taghdyryn dauys sanau sheshedi, al ol biylik partiyasynyng qolynda. Parlamenttik saylaugha týsken kezderimde, bir oblys әkimining «Ári ketkende sizding partiyagha jeti-segiz oryn berermiz» dep shirengeni esimde. Sonda Reseyding bir sayasatkerining aitqany oigha oralady: «Kakui by partii ny sozdavay, vse ravno poluchaetsya KPSS». Bizde sol tórkinimizden ozyp ketpedik.

Sondyqtan, Núrsúltan Ábishúly әri Preziydent, әri partiyanyng liyderi bolmay, barlyq sayasy partiyalardan belgili bir distansiyada túrsa, sayasy partiyalar arasynda bәsekelstik bastalar, әriyne, eger olargha BAQ-qa jol ashylsa ghana.

Biylep-tóstep qalghan «Núr Otan» Preziydentke arqa sýiep, Parlamentte de, Ýkimette de ýirengen әkimshildik, avtoritarlyq amaldaryna baryp, memlekettegi biylikting tarmaqtary arasyndaghy ókilettikti qayta bólu jónindegi Konstitusiyalyq bastamalardy joqqa shygharmay ma degen qauip joq emes. Partiyagha tәueldi Parlament pen Ýkimet tejemelik әri tepe-tendik jýiening týrin demokratiyalyq, mazmúnyn avtoritarlyq etip jiberuge iykemdi. Ekinshiden, osy kezge deyin joghary biylikke alandap, saqtyq tanytqan abaylaghysh deputattar men ýkimet mýsheleri batyl iskerlik kórsetip, elge, últqa janashyrlyq tanytar ma eken? Sondyqtan, jana talaptargha, jana jas túlghalar qajet bolady degen pikirler negizsiz emes.

Elding basqaru nysany preziydenttik bolyp qala beruge tiyisti. «Adamnyng jәne azamattyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau, memleketting últtyq qauipsizdigin, egemendigi men tútastyghn qamtamasyz etu» mýddesine sәikes Konstitusiyanyng 44 babyna 10-1 tarmaqshasymen tolyqtyru úsynylyp otyr, ol qisyndy. Syrtqy qauip kýsheide. Soltýstiktegi kórshi elding sayasaty boljamsyz, syrtqy sayasatta oilanbay isteletin qadamdar jii bayqalady. Týrkiyamen ayaq astynan qaruly qaqtyghys bola jazdady. Bizding preziydent aralasty. Qauipsizdik kenesining hatshysy, lauazymdy túlgha N.Patrushev әlemdi shulatqan «Rossiyskaya gazetadaghy» maqalasynda NATO-men qaruly qaqtyghystyng boluy jәne Baltyq jaghalauyndaghy respublikalargha әsker kirgizui mýmkin dedi. Búrynghy premier S.Stepashin eger Týrkiya NATO mýshesi bolmaghanda, «Stambul bizdiki bolar edi» dedi. Al, kinorejisser K.Shahnazarov, tipti «Stambulgha atom bombasyn tastap jiberse de bolar» edi dedi («Obshestvennye nauky y sovremennosti», 2016, №6, 11bet). Ýlken soghysty kórmey ósip kele jatyrghan orys jastarynyng birqatary ýshin soghys tipti tartymdy. Qazaqstannyng jerine de kóz alartu jii kezdesedi. «Islam memleketi» (DAIYSh) týbi sәtsizdikke úshyraydy. Bes myngha juyq tәjiriybeli terrorister әrtýrli joldarmen Reseyge oralsa, jaghday kýrdelene týsedi. Kórshi elderdegi ahual bizge de әser etpey qoymady, sebebi ekstremisterdi qoldaushylar bizde  de bar. Sondyqtan, bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharu bizge qashan da auaday qajet.

Sonymen, alghashqy qadam jasaldy. Eni saylau jýiesin janartu, әkimderdi saylau, әdil saylaular, sayasy bәsekelestik bolghan jaghdayda sayasy monosentrizmnen poliysentristik formatqa auysamyz. Jergilikti ózin-ózi basqaru mәseleleri óz aldyna ýlken problema. Asyghugha da, asyqpayyq dep, sayasy prosesti tejeuge de bolmaydy. Demokratiyalyq reformalar jemqorlyqpen kýreske, ekonomikany damytugha da jol ashady.

Amangeldi Aytaly

Abai.kz