سوڭعى جىلدارى، اسىرەسە، سوتسياليزم ىدىراپ، جاڭا مەملەكەتتەر پايدا بولعان تۇستا مەملەكەتتەردىڭ باسقارۋ ۇلگىلەرى تۋرالى پىكىر-تالاس ءوربىدى. پرەزيدەنتتىك، پارلامەنتتىك، ارالاس باسقارۋ جۇيەلەرىنىڭ جاعىمدى، جاعىمسىز جاقتارىنا اسا نازار اۋدارىلدى. بىرقاتار عالىمدار مەملەكەت باسقارۋ جۇيەلەرىنىڭ ءارتۇرلى الەۋمەتتىك، ساياسي، تاريحي جاعدايعا بايلانىستى مازمۇنى وزگەرەتىندىگىنە نازار اۋدارادى. ويداعىداي مەملەكەت باسقارۋ جۇيەلەرىن تابۋ قيىن، ءتىپتى مۇمكىن دە ەمەس.

تاۋەلسىزدىك العان ەلدەردىڭ تاريحي مۇراسى ءارتۇرلى. بريتانياعا وتارلى ەلدەر زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن جانە ءادىل سايلاۋ جۇيەسىن تاۋەلسىزدىككە دەيىن قابىلدادى. كەڭەس ۇكمەتىنەن تاۋەلسىزدىك العان ەلدەر تۋرالى ولاي ايتا المايمىز. ءسوز جوق، توتاليتاريزم قوعامدى اۋىزدىقتاپ كەلدى، ودان بىردەن ارىلىپ، تولىق دەموكراتياعا قول جەتكىزەمىز دەۋ اسىعىس بولار ەدى.

ءبىز جاعىمدى دا، كولەڭكەلى جاقتارى دا بار پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى جۇيەنى تاڭدادىق. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەل باسقارۋدىڭ ەلباسىن تاڭدايتىن تاريحي ءداستۇرىمىز بار. ول حاندىق بيلىك، سونىمەن بىرگە ونى تەجەيتىن بيلەر ينستيتۋتى. ەكىنشىدەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلدەگى ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ  كۇردەلىلىگى، ساياسي مادەنيەتتىڭ دە تومەندىگى، كورشى ەلدەردەگى ساياسي احۋال جانە ەكونوميكالىق داعدارىس بيلىكتى ءبىر قولدا شوعىرلاندىرۋدى، داۋ-دامايسىز ءتيىمدى شەشىم قابىلداۋدى قاجەت ەتتى.

پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى ەلىمىزدى ۇلكەن تابىستارعا جەتكىزدى، الەمدە بەدەلىمىز بار مەملەكەت بولدىق.

25 جىلدا ادام دا وزگەرەدى، ەل دە وزگەرەدى، زامان دا وزگەرەدى. ەڭ باستىسى قازاق ۇلتىنىڭ سانا-سەزىمى، ەلىنە، تىلىنە، اسىرەسە جەرىنە دەگەن قۇرمەتى ءوستى. سونىمەن بىرگە، پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ سوڭعى جىلدارى كولەڭكەلى تۇستارى دا كورىنە باستادى. جوعارعى بيلىككە تابىنۋ پسيحولوگياسى كەيبىر جاعدايلاردا حالىقپەن ساناسپاۋعا اپارىپ، قارسىلىقتار تۋعىزدى، وكتەمدىك ۇستەم بولىپ، قايشىلىقتاردى كۇشپەن شەشۋ دە ورىن الدى. جۇيەلى مەملەكەتتىك ساياسات مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرمالارىنا اينالدى. ءتىپتى سوڭعى جولداۋىندا ەلباسى «مەن»، تاپسىرامىن دەگەن سوزدەردى 22 رەت قايتالادى. ۇكىمەت، اكىمدىكتەر ءوز قىزمەتىن تاپسىرمالارمەن عانا شەكتەيتىن بولدى. ءماجىلىس پەن پرەزيدەنت سايلاۋلارىن توتەنشە جاعدايلار بولماسا دا، كونستيتۋتسيالىق زاڭدى مەرزىمىنەن بۇرىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى.

ەلدەگى ساياسي، الەۋمەتتىك احۋال دا حالىقتى جالىقتىردى، بۇقارالىق اقپارات  قۇرالدارىنا دا سەنىم ازايدى. كۇندەلىكتى ءومىر مەن باق اراسىنداعى كورىنىستەردە قايشىلىقتار كوبەيدى. شىنىدىعىن ايتساق، پرەزيدەنتتىك بيلىكتىڭ اقپاراتتىق رەسۋرستارى دا سارقىلىپ كەلەدى. 

تۇراقتىلىق (ستابيلنوست) ءار ۋاقىتتا دا ساتتىلىك ەمەس،  كەيدە ونىڭ استارىندا توقىراۋ، (ستاگناتسيا - لات. stagno — دەلايۋ نەپودۆيجنىم، وستاناۆليۆايۋ; لات. stagnum — ستوياچايا ۆودا) داعدارىستىڭ دا بەلگىلەرى جاتادى.

وسى تۇستا مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ جاڭعىرۋىنا ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ باتىل قادام جاساۋى ۇلكەن ءۇمىت تۋعىزىپ وتىر. جاڭارۋعا قابىلەتتى ەلدىڭ عانا بولاشاعى بار. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تارماقتارى اراسىندا وكىلەتتىكتەردى قايتا ءبولۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان ۇسىنىستار، بىرىنشىدەن, پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن ەداۋىر ارتىرادى. پرەزيدەنت زاڭ كۇشى بار جارلىقتار شىعارمايدى.  زاڭ شىعارۋ پارلامەنتتىڭ قۇزىرىندا .

ەكىنشىدەن، ۇكىمەت ەندى پرەزيدەنتكە عانا ەمەس، پارلامەنت الدىندا جاۋاپتى. ۇكىمەت ماجىلىسپەن كونسۋلتاتسيادان كەيىن جاساقتالادى. سونىمەن، مەملەكەت بيلىك تەجەمەلى جانە تەپە-تەڭدىك جۇيەنى شىنايى قالىپتاستىرۋعا بەت الدى. ءسوز جوق بۇل ماڭىزدى قادام. 

بىراق، دەموكراتيا دەگەنىمىز تەرەڭ ساياسي مادەنيەت،ءادىل، تازا سايلاۋ، وپپوزيتسيانى مويىنداۋ، ءسوز ەركىندىگى، بيلىكتەگىلەردى اۋىستىرۋ، باسقا دا قۇندىلىقتار. بيلىكتەگىلەردى اۋىستىرۋ ول تەك ءبىر ادامنىڭ مارتەبەسىنەن ايىرۋ ەمەس، ونىڭ توڭىرەگىندەگى كلانداردى، اعايىن-تۋىستاردى بيلىكتەگىلەرگە سەنىپ پايدا تابۋدان، ارتىقشىلىقتان شەتتەتۋ. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، بىزدە دەموكراتيالىق رەفورمالار ەندى باستالدى دەۋ ورىندى.

قازاقستان دەموكراتيا مەن اۆتوريتاريزم بۋدانداسقان ەل. ساياسي عىلىمدا ورىسشا «گيبريدنىي» دەپ اتايدى. 

1. ءبىر جاعىنان، دەموكراتيالىق سايلاۋلار ءوتىپ جاتىرعانداي، ەكىنشى جاعىنان، بارلىعى بيلىكتىڭ باقىلاۋىندا. سىرت كوزگە زاڭ ورىىندالعانداي بولىپ كورىنگەنمەن، كىمنىڭ، قاي پارتيانىڭ جەڭەتىنى الدىن الا بەلگىلى.

2. ءبىر جاعىنان، ءسوز ەركىندىگى بار، ەكىنشى جاعىنان ول بەلگىلى ءبىر  شەككە دەيىن.

3. ءبىر جاعىنان، ساياسي مادەنيەت دامىعانداي كورىنەدى، ەكىنشى جاعىنان حالىق  ەل مەن ەلباسىن ايىرا المايدى.

4. ءبىر جاعىنان،  زاڭ جۇزىندە ازاماتتىق ەركىندىك بار، ەكىنشى جاعىنان، ول دا جارىم-جارتىلاي.

قر پرەزيدەنتىنىڭ بيلىك باسىنداعى ورنى دا ەكى جاقتى سيپاتتا. ءبىر جاعىنان،  ول مەملەكەت باسشىسى، ەلباسى، ەكىنشى جاعىنان، ول پارتيانىڭ ليدەرى، ال پارتيا دەگەنىمىز ول حالىقتىڭ ءبىر بولىگى عانا.  دەموكراتيا ورنىققان ەلدەردە پرەزيدەنتتەر پارتيا ليدەرى. بىراق ولاردا ليدەرلەر مەن پارتيالار ءجيى الماسىپ  جاتادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە  بۇل مونوتسەنتريستىك جۇيەگە، ءبىر ليدەر، ءبىر پارتيانىڭ ۇستەمدىگىنە اكەلىپ وتىر.

«نۇر وتاننىڭ» ارتىندا ن.نازارباەۆتىڭ زور بەدەلى تۇر. ساۋ ادام بالداققا سۇيەنبەيتىنى سياقتى، بەدەلدى پارتيا تەك ليدەردىڭ بەدەلىمەن عانا ەمەس، ءوز ساياسي، ينتەللەكتۋالدىق، مورالدىق رەسۋرستارىمەن دە تانىمال. «نۇر وتاندا» اكىمشىلىك رەۋرستاردان باسقا رەسۋرس جوققا جاقىن. كوپتەگەن ەلدەردە بۇگىن وسىنداي پارتيالار ليدەرلەر اۋىسقاندا تاراپ تا جاتىر.

ەگەر جوعارىدان تومەنگە دەيىن بيلىك پارتياسى سايلاۋلاردى قاداعالاپ، بيلەپ-توستەپ وتىرسا، ءادىل، تازا سايلاۋ بولادى دەۋ مۇمكىن ەمەس. سىرتتاي باقىلاۋشىلار بولعانىمەن، سايلاۋ تاعدىرىن داۋىس ساناۋ شەشەدى، ال ول بيلىك پارتياسىنىڭ قولىندا. پارلامەنتتىك سايلاۋعا تۇسكەن كەزدەرىمدە، ءبىر وبلىس اكىمىنىڭ ء«ارى كەتكەندە ءسىزدىڭ پارتياعا جەتى-سەگىز ورىن بەرەرمىز» دەپ شىرەنگەنى ەسىمدە. سوندا رەسەيدىڭ ءبىر ساياساتكەرىنىڭ ايتقانى ويعا ورالادى: «كاكۋيۋ بى پارتيۋ ني سوزداۆاي، ۆسە راۆنو پولۋچاەتسيا كپسس». بىزدە سول توركىنىمىزدەن وزىپ كەتپەدىك.

سوندىقتان، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءارى پرەزيدەنت، ءارى پارتيانىڭ ليدەرى بولماي، بارلىق ساياسي پارتيالاردان بەلگىلى ءبىر ديستانتسيادا تۇرسا، ساياسي پارتيالار اراسىندا باسەكەلستىك باستالار، ارينە، ەگەر ولارعا باق-قا جول اشىلسا عانا.

بيلەپ-توستەپ قالعان «نۇر وتان» پرەزيدەنتكە ارقا سۇيەپ، پارلامەنتتە دە، ۇكىمەتتە دە ۇيرەنگەن اكىمشىلدىك، اۆتوريتارلىق امالدارىنا بارىپ، مەملەكەتتەگى بيلىكتىڭ تارماقتارى اراسىنداعى وكىلەتتىكتى قايتا ءبولۋ جونىندەگى كونستيتۋتسيالىق باستامالاردى جوققا شىعارماي ما دەگەن قاۋىپ جوق ەمەس. پارتياعا تاۋەلدى پارلامەنت پەن ۇكىمەت تەجەمەلىك ءارى تەپە-تەڭدىك جۇيەنىڭ ءتۇرىن دەموكراتيالىق، مازمۇنىن اۆتوريتارلىق ەتىپ جىبەرۋگە يكەمدى. ەكىنشىدەن، وسى كەزگە دەيىن جوعارى بيلىككە الاڭداپ، ساقتىق تانىتقان ابايلاعىش دەپۋتاتتار مەن ۇكىمەت مۇشەلەرى باتىل ىسكەرلىك كورسەتىپ، ەلگە، ۇلتقا جاناشىرلىق تانىتار ما ەكەن؟ سوندىقتان، جاڭا تالاپتارعا، جاڭا جاس تۇلعالار قاجەت بولادى دەگەن پىكىرلەر نەگىزسىز ەمەس.

ەلدىڭ باسقارۋ نىسانى پرەزيدەنتتىك بولىپ قالا بەرۋگە ءتيىستى. «ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن، ەگەمەندىگى مەن تۇتاستىعن قامتاماسىز ەتۋ» مۇددەسىنە سايكەس كونستيتۋتسيانىڭ 44 بابىنا 10-1 تارماقشاسىمەن تولىقتىرۋ ۇسىنىلىپ وتىر، ول قيسىندى. سىرتقى قاۋىپ كۇشەيۋدە. سولتۇستىكتەگى كورشى ەلدىڭ ساياساتى بولجامسىز، سىرتقى ساياساتتا ويلانباي ىستەلەتىن قادامدار ءجيى بايقالادى. تۇركيامەن اياق استىنان قارۋلى قاقتىعىس بولا جازدادى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنت ارالاستى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى، لاۋازىمدى تۇلعا ن.پاترۋشەۆ الەمدى شۋلاتقان «روسسيسكايا گازەتاداعى» ماقالاسىندا ناتو-مەن قارۋلى قاقتىعىستىڭ بولۋى جانە بالتىق جاعالاۋىنداعى رەسپۋبليكالارعا اسكەر كىرگىزۋى مۇمكىن دەدى. بۇرىنعى پرەمەر س.ستەپاشين ەگەر تۇركيا ناتو مۇشەسى بولماعاندا، «ستامبۋل بىزدىكى بولار ەدى» دەدى. ال، كينورەجيسسەر ك.شاحنازاروۆ، ءتىپتى «ستامبۋلعا اتوم بومباسىن تاستاپ جىبەرسە دە بولار» ەدى دەدى («وبششەستۆەننىە ناۋكي ي سوۆرەمەننوست»، 2016, №6, 11بەت). ۇلكەن سوعىستى كورمەي ءوسىپ كەلە جاتىرعان ورىس جاستارىنىڭ بىرقاتارى ءۇشىن سوعىس ءتىپتى تارتىمدى. قازاقستاننىڭ جەرىنە دە كوز الارتۋ ءجيى كەزدەسەدى. «يسلام مەملەكەتى» (دايش) ءتۇبى ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. بەس مىڭعا جۋىق تاجىريبەلى تەرروريستەر ءارتۇرلى جولدارمەن رەسەيگە ورالسا، جاعداي كۇردەلەنە تۇسەدى. كورشى ەلدەردەگى احۋال بىزگە دە اسەر ەتپەي قويمادى، سەبەبى ەكسترەميستەردى قولداۋشىلار بىزدە  دە بار. سوندىقتان، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋ بىزگە قاشان دا اۋاداي قاجەت.

سونىمەن، العاشقى قادام جاسالدى. ەنى سايلاۋ جۇيەسىن جاڭارتۋ، اكىمدەردى سايلاۋ، ءادىل سايلاۋلار، ساياسي باسەكەلەستىك بولعان جاعدايدا ساياسي مونوتسەنتريزمنەن پوليتسەنتريستىك فورماتقا اۋىسامىز. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ماسەلەلەرى ءوز الدىنا ۇلكەن پروبلەما. اسىعۋعا دا، اسىقپايىق دەپ، ساياسي پروتسەستى تەجەۋگە دە بولمايدى. دەموكراتيالىق رەفورمالار جەمقورلىقپەن كۇرەسكە، ەكونوميكانى دامىتۋعا دا جول اشادى.

امانگەلدى ايتالى

Abai.kz