Býgingi tandaghy memlekettik biylik tarmaqtaryn bólu әbigeri, tәuelsizdik alghaly 26 jyl ótkennen keyingi «aqsaq qoy týsten keyin manyraydy» degenning keypin bildiredi.  Osy 26 jylghy tәuelsizdikti «26 jastaghy jigit» dep salystyrsaq, biylik tarmaqtaryna 26 jyldan song derbestik beru, osy 26 jastaghy jigitke әlippening әripterin ýiretkendey әreketke úqsamay ma?  

Amerikandyqtardyng úranyna ainalghan sol elding әigili jazushysy Mark Tvennin: "Eger azamat óz elining sayasy kiyimining tozghandyghyn kóre túra, ony tozdy dep aityp, ony janartugha at salyspasa, ol óz Otanynyng satqyny" degen sózi býginde bizding biren-saran qandastarymyzdyng auzynan shyqsa da, ol jalpy júrtqa jetpey jatyr. Al múndayda últjandylyq tanytady degen ziyaly qauym ókilderi bәri bolmasa da kópshiligi kenestik dәuirdegi әdiske salyp búghyp otyr. Ol dәuirden qalghan ýreydi boylarynan shygharugha dәrmensiz kýy keshude. 

Adamzattyng sayasat pen memleket turaly tanymynyng damuyna qomaqty ýles qosqan Aristoteli múqym sayasy oi-pikirge,  qoghamnyng odan әri damuyna yqpal etti.  

Politiya (respublika) – kópshilikting biyligi.  

Tiraniya – «adamnyng tabighatymen talasqan biylik». 

Oligarhiya – azshylyqtyng biyligi. Búl biylik kezinde biliktiler emes, baylar ýstemdik qúrady.

Biylik adamzat balasynyng tirshiligimen qosa payda bolyp, ghasyrlar boyy qogham damuynyng aghymyna say ózgerip, jan-jaqty jetildirilip otyratyn qúbylys.  

"Biylik" degenimiz bireulerding basqalargha әmir jýrgizuge, búiryq beruine, basqarugha degen qúqyghy men erki, bireulerding basqalar jóninde degenin iske asyru jәne olardyng tәrtibi men qyzmetine belgili bir yqpal etu qableti men mýmkindigi. Búl jerde yqpal etu men biylik etuding aiyrmashylyghy eskerilui qajet. 

HH ghasyrdyng iri oishyly bolyp sanalghan nemis ghalymy Maks Veber biylik­ting jýzege asyryluynyng ózin onyng manyzdy bóligi dep bilgen.   Onda ýstemdik degenimiz "belgili bir topty ar­nauly maghynadaghy núsqaulargha baghyndyru mýmkindigi".

Biylikting ýsh buyny jasaqtalghan memlekette  mindetti týrde Konstitusiyalyq sot boluy auaday qajettilik, al bizdegi konstitusiyalyq kenes ol funksiyany oryndaugha qabiletsiz.

Tarihtyng ón boyyndaghy biylik tóniregindegi, ol ýshin bola­tyn kýres kýrdelenip aqyry sayasy problemagha ainaldy. Búl prob­lemany tek HVII ghasyrda ghana sayasy oishyldar qúrylymy jaghynan qayta qarap, ony demokratiyalandyrugha  talpynys  jasaldy.  Ony búrynghyday biyleushilerding erkine jibermey zangha baghyndyryp, qoghamgha tiyimdiligine nazar audarugha qol jetkizildi. Osy qadamnyng arqasynda  tútas biylikti birneshe tәuelsiz derbes,  biraq ózara tyghyz baylanysty, birin-biri baqylap otyratyn biylikterge bólu­ding negizi jasaldy. HVII ghasyrdyng ortasynda biylikti bóluding alghashqy jobasyn aghylshynnyng kórnekti filosofy Djon Lokk (1632-1704jj) jasaydy. Ol biylikti zang shygharushy, atqarushy (onyng ishinde sot biyligi de bar) jәne halyqaralyq qatynastardy basqarushy federativti etip bóldi. Keyinirek HVIII ghasyrda fransuz­dyng aghartushysy Sharli Luy Monteskie (1689-1755jj) biylikti bólip basqarudyng qazirgi qoldanylyp jýrgen qaghidasyn jasap berdi. Búl qaghida boyynsha biylik zang shygharushy (parlament, jergilikti ózin-ózi basqaru organdary) atqarushy (ýkimet jәne onyng mekeme­leri, jergilikti jerlerdegi basqaru әkimshilikteri-prefektura­lar jәne t. b.) jәne sot (konstitusiyalyq jәne jogharghy sot, sot jýiesi, qadaghalau organdary jәne t.s.s.) bolyp bólinedi. Búl shemada joghary biylikting taghy bir subektisi qajet siyaqty. Ol ózara janjaldasqan jaghdayda tórelik aityp tabystyrushy mindetin atqarushy retindegi Monteskie úsynghan monarh, preziydent nemese biylik jýrgizushi partiya basshysy. Olardyng búl jerdegi rólderi әr elde әrtýrli. Osylay bola túrsa da ol janaghy biylik buyndaryna eng joghary tórelik aitudy  KONSTITUSIYaLYQ SOTQA jýkteydi. Al konstitusiyalyq sot qoghamdaghy biylikting barlyq satylarynyn, onyng mýshelerining ózara qatynastaryn zangha sәikestendirip otyrushy mindetin atqarghan. Bólingen biylikter arasyndaghy qatynastar tiyisti zandar men konstitusiya qaghidalary negizinde retteledi. Sonday-aq, biylikti qoldanudy demokratiyalandyru maqsatymen bólinuining ózi әleumettik baqylau, syn aitu jәne halyq tarapynan qoldaushylyq әreketterge baylanysty. Múny jýzege asyru ýshin qoghamda arnayy qúral-baspasóz belsendi ról atqarady. Olardyng qoghamdyq pikirge yqpaly kýshti bolady. HH ghasyrdan bastap búqara­lyq aqparat qúraldary, sóz bostandyghy jaghdayynda shynayy әreket etip "tórtinshi biylik" degen atqa ie boldy.

Býginde órkeniyetti bolyp sanalatyn, qúqyqtyq memleketter­degi biylikting bólinu prinsiypi zang shygharushy, isti atqarushy, sot bolyp demokratiyalyq mazmúngha ie bolyp otyr. Osy atalghan memle­kettik biylik-sayasy biylik bolyp tabylady. Demokratiyalyq memle­kette sayasy biylikter qúrylymy men jýiesi, adamdardyng biylikti jýzege asyrugha qatysy, biylikke búqaranyng baqylau jasauy sheshushi ról atqarady.  Sayasy biylikting týpki maqsaty halyqty basqa­ratyn tolyq biylikke jetu. Sayasy biylikti bir ortalyqtan baghyttalghan belgili bir qa­tynastardy retteytin, baqylap ony әreketke keltiretin sayasat dep te týsinuge әbden bolady.

Sayasy ókimet biyligi qoghamdyq sipatta bolyp, arnauly qúrylymdar arqyly jýzege asyrylady. Ókimet biyligi memleketting zandaryna, belgili adamdardyng adam­gershilik tәrbiyesine yqpal etip ilandyru arqyly әdet-ghúryp, dәstýr, sana-sezimderine sýiene otyrylyp jýrgiziledi. Son­day-aq, biylik zang oryndarynyng kýsh qoldanuy arqyly da, jýrgizilui yqtimal. Qoghamdyq ómirding әrtýrliligi siyaqty, ókimet biy­ligining qoghamdyq qatynastardyng da qúrylymdary san-qyrly. Ókimet biyligi degenimiz maqsatqa jetudegi memlekettegi belgili bir obektilerge jasalatyn әr týrli әreketter. Ókimet biyligining negizgi resursy - kózi bolady. Osylar arqyly әrtýrli baghytta ókimet belgilerine say toptaugha; jiktep biluge bolady. Búl jerdegi eng basty ólshem ókimet biyligin jýzege asyratyn qúraldardy, jaghdaylardy bilip tanu bolyp tabylady. Ókimet biyligin jýzege asyratyn qúrylymdargha zang shygharushy, sot, qúqyq qorghau organdary, әrtýrli әkimshilik organdary, ministrlikter kópshilik qozghalystardyng liyderleri, memlekettik jәne partiya biylikteri jatady. Sayasy biylikting iske asyryluy normalanyp, sol memleketting últtyq erekshelikterinin, dәstýrinin,  zandarynyn,  prinsipteri negizderine say jasalynady. Sayasy biylikti atqarushylar tamasha jýielengen negizge sýienedi. Ol negiz arnayy qúrylghan basqaru apparattary, qúqyq qorghau organdary ondaghy adamdar toby bolyp sanalady.

Polyaktyng belgili sayasattanushysy Ej Vyatr : "Kez-kelgen memlekettik biylik... sayasy biylik bolyp ta­bylady. Alayda sayasy biylikting bәri birdey memlekettik biylik bola almaydy. Sayasy biylik búl - ýlken әleumettik toptar arasyn­daghy qatynastar jaghy da, al memlekettik biylik búl - arnauly jәne bólek apparat arqyly iske asyrylatyn biylik".

Sayasy biylik qoghamnyng әleumettik tútastyghyn saqtau, ýstem­dik etushi әleumettik toptar men taptardyng mýddelerin iske asy­ru, әleumettik qúrylymnyng júmys jasauyn qamtamasyz etu, qogham­da tepe-tendikti, óndiris pen ónimdi bólu shamalastyghyn saqtau siyaqty mindetterding birqataryn jýzege asyru qabiletine ie bo­luynyng arqasynda qoghamda ómir sýredi. Sayasy biylikting ereksheligi jogharyda kórsetilgen mindetterding bәri bir-birimen ózara tyghyz baylanystylyghy men bir-birine ózara yqpal etetindiginde. Búl mindetterding bireuin ghana joqqa shygharu sayasy biylikting ydy­rauyna әkelip soqtyrady. Sayasy biylikting negizgi týri memleket­tik biylikten kórinedi. Búl biylikting basqa biylikterden aiyr­mashylyghy -onyng basqaru organdary bar jәne zang shygharu mәselesin­de bir ózi sheksiz týrdegi qúqyqqa iye.

Biylik әr kez zandy legitimdi boluy tiyis. Legitimnosti - la­tynnyng sózi, ol zandy degen úghymdy bildiredi. Zandy nemese zandylyqty moyyndau ony dәleldeu әlde bir iske aralasugha ókil­dilik beru degen sóz. Búl termin HIH ghasyrdyng basynda Fransiya­da shyqqan. Fransiyada koroliding biyligin, eng birden bir zandy biylik dep moyyndaudan bastau alghan. Biylikting legitimdigi (zandy­lyghy) reaksiyalyq kýshke, zorlyqqa qarsy bolady. Mysaly, memle­ket shekarasyn rúqsatsyz, zorlyqpen qayta qarau, memlekettik tónkeris jasaushy uzurpatordyng әreketi t. b. jatady. Sayasy biy­lik, eger ony búqara erikti kelisim boyynsha qabyldap, onyng de­genderine baghynsa, onda ol zandy biylik dep atalady. Býginde biylikting zandylyghy legitimdigi órkeniyetti elderdegi qúqyqtyq memleketterding basty belgisi, azamattyq qogham jәne әlemdik qa­uymdastyq búl belgini qadir tútady, moyyndaydy. Ókimet biyligining legitimdigi - zandylyghy degenimiz, ol sol ókimetti basqalar­dyng yaghni, halyqtyng moyyndauy. Álbette búl biylikting legitimdigin múqym halyq qoldauy mýmkin bolmaytyn kez jii kezdesedi. Mysaly, sayasy jýiening joghary túraqtylyghy barlyq uaqytta birdey sayasy biylikting zandylyghynyng kórsetkishi bola almaydy.

Sayasy biy­likting ya bolmasa tәrtipting túraqtylyghy shynayy zandylyqtan tys qúraldarmen de qamtamasyz etile alady. Sayasy biylikting zandylyghyn tanudy eki túrghyda... birinshiden, zandylyq prinsipterine sayasy jýiening ózgeru prosesi retinde de, ekinshiden osy sayasy jýiening zandylyghyn әr týrli qúraldar kóme­gimen negizdeu retinde de qarastyrugha bolady. Sayasy biylikting zandylyghyn tanugha qoghamdyq sananyng da qatysy bar. Ol biylikti maqúlday da sonymen birge oghan teris te qaray alady. Sóitip, legitimdilik - ol memlekettegi qabyldanatyn zandar men búiryqtar, qaulylar negizinen kópshilikting mýddesine say jasaluymen ólshenedi. Legitimdi biylik - demokratiyalyq jolmen keledi.

Avtokratiya grek. – bir adamgha sheksiz jogharghy ókimet biyligin beru arqyly basqaru jýiesi

Kleptokratiya –úrylar tobynyng biyligi

Meritokratiya – erekshe kablettilerding biyligi

Ohlokratiya – «tobyrdyn» biyligi

Plutokratiya – baylyqqa kenelgen alpauyttar biyligi

Timokratiya – kýshpen basqaru týri baylardyng ýstemdigi

GERONTOKRATIYa (grek.) - aqsaqaldardyng ókimet biyligi. Basqarudyng búl týri óte erte zamanda ómir sýrgen. Ókimet biyligi jasy kelgenderding qolynda otyrghan memleketterge baylanysty da atalady. (mysaly "Kremli" sayasy buro mýsheleri G).

OLIGARHIYa – memleketti basqaru tetigining az ghana bayyghan adamdardyng qolynda boluy.

Esenghazy Quandyq, tarih ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz