Ómirden tәlim almaghan,

Eshbir  múghalimnen tәlim ala almaydy...

Rudakiy

Erterekte «Ómirding ózi – ýlken bir esep» degen óleng jazghan edim. Áli de sol sózimdemin – ómirding ózi ýlken bir sheshimi qiyn, kýrdeli esep. Ony aqylyn, nazaryn dúrys basqarghan adam ghana shyghara alady. Al kerisinshe bolsa, ol esep shatastyrady, basyndy qatyrady, esinnen aljastyrady...

Osy bir ýlken esepting ayasynda qanshama súraqtar, mәseleler, pikirler men talas-tartystar, mýddeler qaqtyghystary, arman men ýmit taghysyn taghy tausylyp bolmaytyn tirshilik kýibinderi jasyrynyp jatyr desenizshi.

Ómir bizding aldymyzgha saghat sayyn, sәt sayyn súraq qoyyp, ózining esebin úsynyp otyrady. Sony layyghynda sheshe bilu ataq pen mansapty emes, parasat-payymdy talap etedi. Dókeyler men shendi-shekpendilerding «sýrinip qúlap» jatatynynyng sebebi sodan.

Shendiler qúlasa jylansha órmelep shyqqan biyiginen qúlaydy (qyransha samghap shyqsa kim biledi qúlamas pa edi?), al jәy halyq qúlasa ary ketse mingen atynan, berisi óz ayaghyna shalynyp qúlar. Shendige qaraghanda jarasy jenildeu bolar dep oilaymyz. Joq olay emes, tas týsken jerine auyr. «Qúlaudyn» bәri qúlau. Onyp túrghany joq. 

«Qazirgi bizding halyq neden qúlaydy?» dep súrasanyz, oghan qaytarma súraqpen: «Bizding halyq qazirgi ótkeli bitpes ótpeli, reformagha, janalyqqa toly kezende neden qúlamaydy?!» dep jauap beruge bolady. Demek qúlaudyng mýmkindigi de, týri de kóp. Onyng qaysy birin ara-jigin ashyp aityp otyrayyq. Aytpaghymyz bir ghana «qúlau» – mahabbat daghdarysy. Shynyn qughanda mahabbat daghdarysy da kýrmeui kóp, týitkildi mәsele, ol da bir kýrdeli esep. Statistikagha negizdelgende elimizde, jylyna әr ýshinshi neke ózderining otbasy baqyty esebinen shatasyp, taghdyrlary ekige aiyrylady eken. Mysaly, Úlybritaniyalyq «The Economist» jurnalynyng dәstýrli «Álem statistikasy – 2015» jinaghynda Qazaqstan ajyrasu kórsetkishi myng adamgha shaqqanda  – 2,7 bolyp, alghashqy ondyqqa kirgen. Álem boyynsha aldynghy oryndardan kórinudi maqtan etetin halyq edik, búl jaghynan da nәtiyjemiz «ozyq» kórinedi. Al múny daghdarys emes dep aityp kóriniz. Daghdarys, daghdarys bolghanda tap-taza ruhani, adamdyq, taghdyrlyq daghdarys.

Ózim pedagog bolghan song studentterding ómirining ortasynda jýremin. Ýilenbegen, boydaq qyz-jigitter kóp-aq. Jalghyz basty analar turaly aitpay-aq qoyayyq. Dese de olardyng taghdyry sәl basqashalau. Al jastargha kelsek, olardyng ýilenbeuindegi sebebi nede? Jigitter jaghy: «jibi týzu qyz joq» dese, qyzdar: «deni dúrys  jigit joq» deydi. «Joqtan» basqa aitarlary joq. Sonda kóshe toly qyz-jigitter birin-biri kórmey jýr me? Joq olay emes, olar bir-birin kýnde kóredi. Ózara jalt-júlt etken sezim úshqyndary da qylang berip jatady. Biraq ókinishtisi sol – olardyng arasynda adam balasy ýshin eng qasterli dýnie – senim degen kiyeli qúndylyq joghalghan. Búl kýnderi senim tek, jastarda ghana emes, barsha adamzattan ajyrap bara jatqanday. Biz bir-birimizge degen senimnen arylyp baramyz, senbeytin, kýmәnqor bolyp kettik.

Birde otbasy mәselelerin zertteytin Qytaylyq ghalymmen súhbattasqanymyzda, ol: «Qytayda da ajyrasudyng asa auqymdy bolyp bara jatqanyn, endi bir neshe on jyldan song tek azamattyq nekemen ghana qalamyz ba?» degen qaupin jasyrmaghan edi. Demek, senim daghdarysy bizding elde ghana emes, ózge elderde de asqynyp barady. Taghy da sol Úlybritaniyalyq “The Economist” jurnalynyng aqparyna qarasaq ajyrasudan birinshi orynda 5,3 kórsetkishimen Guam araldary (AQSh) túr eken. Al AQSh qanday el?

Eng jangha batar túsy elimizding ajyrasu kórsetkishi boyynsha músylman elderi ishinde kósh bastap túruy. Eger AQSh-tyn  Illinois uniyversiytetining «Ajyrasu jәne otbasyn qorghau ghylymy zertteu» ortalyghynyng (Diver Cescience.org) mәlimetine sýiensek elimiz әlem boyynsha 9-orynda, músylman elderi ishinde 1- orynda túr ekenbiz. Búl ne degen soraqylyq, ne degen masqaralyq. Búdan artyq úyatty is bar ma? Qalay dәtimiz baryp ózimizdi músylman elmiz dep aita alamyz? Islamda ajyrasudy jón sanamaghan, Ajyrasu – Jaratqan Jappar IYening adal etken isting ishindegi eng jaghymsyzy. Oghan Qúranda Alla taghalanyn: «Jarlarynmen jaqsy qarym-qatynasta bolyndar. Eger olardy únatpay qalsandar (sabyrlylyq tanytyndar), Alla sender únatpaghan nәrsege kóp jaqsylyq jazghan boluy da mýmkin» deydi («Nisa» sýresi, 19-ayat). Sonymen qatar: «Eger ol әielder senderge moyynsúnyp jatsa, (ajyrasugha) syltau izdemender. Kýmәnsiz Alla Joghary mәrtebeli әri Úly» dep búiyruy («Nisa» sýresi, 34-ayat) jәne Payghambarymyzdyng (s.gh.s.): «Neke – mening sýnnetim! Kim mening sýnnetimnen bet búrsa, menen bet búrghan bolady» sonday-aq «Allah taghalagha adal etken isting ishindegi eng jaghymsyzy – ajyrasu» degen hadisteri negiz bolady. Sharighat ýkimin aitpaghanda, adam, bala taghdyry ne bolmaq? Bir-aq ret keler ómirde, bir-aq ret kórer naghyz otbasy baqyty men jar qúshaghyn tәrk etu qay jaghynan alyp qarasaq ta aqtap alugha kelmeytin әreket... Key adamdar ajyrasugha amalsyzdyqtan, sharasyzdyqtan barady. Mysaly, balanyng bolmauy, joldasynyng maskýnemdikke, әielining jenil jýriske salynuy tektes sebepterden. Al joqtan bardy syltauratyp nemese kórseqúmarlyqqa salynyp, qu nәpsining jetegimen ajyrasu ol – tek qana adamy qylmys.

Jalpy otbasyn uaqytyly qúrmaudyn, qúrghan kýnde bayandy bolmauynyng san týrli sebebi bar. Alayda eng bastysy joghary da aitqanymyzday – senimning joghaluy. Sebebi, adam balasy atam zamannan býginge deyin tek senim arqyly ghana ómir sýrip kelgen. Islam dini de alty úly senimning ýstinde qúrylghan. Zayyrly memlekette zannyng ýstemdigi ol da – senim. Adamnyng jeke basynyng tabysqa jetui ol da – senim. Sol sekildi jas shanyraqtyng kóterilui, nekening bayandy boluy túnyp túrghan senim. Al sezim – sol senimdi tútatatyn ot úshqyny, ary qaray sezim emes, senim janady, laulaydy otbasy baqytyna sәule shashady. Eger kimde-kim ómir boyy sezimimdi ghana jaghamyn dese, ol qatelesedi. Sebebi, sezim auyspaly, uaqytsha. Oghan tabighat qúbylysy da, adam da, oqyghan kitap ta, tyndaghan әueni de bәri-bәri әser etedi, shalqytady, balqytady, jasytady, eljiretedi, emeksitedi... al senim – túraqty, sebebi, onyng negizi aqyl men ómirlik tәjiriybeden bastau alady.

Bireuler aituy mýmkin: «Ýilenu, ajyrasu әrkimning jeke isi, kisilik qúqyghy» dep. Joq tolyqtay olay emes. Sebebi, ol belgili dәrejede jeke adamnyng isi bolghanymen, onyng artynda tútas últtyn, memleketting jәne otannyng bolashaghynyng jatqanyn eskeruimiz kerek. Otan – otbasynan bastalady dep danalarymyz tekke aitpaghan bolar. Sondyqtan búl kelensizdikpen qogham, ýkimet, diny basqarma, ghalymdar men zertteu ortalyqtary ortaq atsalysuy tiyis. Ol ýshin qúr aiqay, dauryqpa jiynnyng qajeti joq. Tiyanaqty týrde osy mәselemen ainalysatyn ghylymiy-zertteu ortalyqtary túraqty júmys isteuleri qajet. Sol ghylymy negizde ghana zang men ereje jasaugha, ony atqarugha ýkimet mýddeli bolugha tiyis, bolmaghanda ol zang men tәrtipten bayandy nәtiyje kýtu әbestik bolady. Diny uaghyz-nәsihatty da sol ghylymy negizde aitugha baghyttau kerek. Eger din ghylym men filosofiyadan aiyrylghanda jankeshtilikke aparatynyn әr kez esten shygharmauymyz tiyis.

Sanany túrmys biylegen, ruhany dýnie keyinge syrghyghan myna zamanda «sheteldik qaltaly azamattargha kýieuge shyghamyz» degen qyzdargha zang jýzinde tosqauyl qoya almaymyz. Sebebi biz demokratiyaly, zayyrly elmiz. Onyng ýstine ekonomikalyq qiyndyqtar, júmyssyzdyq, baspananyng qol jetimsizdigi, aqshanyng qúnsyzdanuy, infliyasiya bәri-bәri de qarapayym halyqty kýn sayyn tyghyryqqa tirep keledi. Osydan shyghudyng bir joly retinde sheteldik azamattargha túrmysqa shyghyp, qolyn jyly sugha malyp otyrudy jón sanaytyndardyng boluy da tabighy nәrse. Búghan taghy da «otandyq» jigitterding «jibi týzu qyz joq» dep shekireye qarauy, tipti, key jigit symaqtardyng qyzdyng aryn tógudi maqtan kórui, qyzdardy qolghapsha aiyrbastauy, olardyng aldynda eshqanday jauapkershilikke barmauy, osynyng bәri de nәzikjandylardyng «esi dúrys erkek joq» deuine sebep bolyp otyrghanday. Sondyqtan ainalayyn inilerim, aghalarym erkek degen atymyzgha kir keltirmeyik.

Al qaryndastar, sizderge de aitar bazynamyz bar. Kezinde Núrlan Ónerbaev aghamyzdyng «Men qazaq qyzdaryna qayran qalam» degen әnin sýisine, berile otyryp tyndaushy edim. Al qazir osy әndi tyndasam boyymdy bir úyalu, qysylu sezimi basa beredi. Key qazaq qyzdarynyng úyatty qylyqtary men sózderi, oilary men pikirleri, dýnie tanymy eriksiz úyaltady, qysyltady... Sondyqtan da, arularymyzdyng da oilanghany jón-au...

Qaster Sarqytqan, Abay atyndaghy Qazaq últtyq pedagogikalyq uniyversiyteti, Eltanu jәne turizm kafedrasy dosenti

Abai.kz