(Memleket pen dinning araqatynasyn qúqyqtyq retteuding negizgi baghyttary jәne Qazaqstannyng zayyrly ústanymyn qayta qarau turaly azamattyq úsynys)

Songhy jyldary búqaralyq aqparat qúraldarynda elimizdegi diny pluralizmning qauiptiligi jiyi-jii kóterilgendikten el tútqasyn ústaghan azamattar búl mәselege jiti kónil audara bastady. Ziyalylar tarapynan «kóp tudyng kók tudy jyghyp ketui» mýmkin ekendigi erte aitylsa da, biylik búryn búl shetin mәseleni qayta qaraugha asa qúlyqty emes edi. Elimizdegi diny shiyelenisken ahual birtútastyghymyzgha qauyp tudyra bastaghandyghy anyq sezilgendikten, halyq qalaulary 2008 jyly 90-shy jyldary qabyldanghan «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» zangha ózgertuler men tolyqtyrular engizbek bolghan-dy. Biraq, halyq qalaularynyng úsynysyn Konstitusiyalyq Kenes maqúldamady. Sol kezde biyliktegi azamattar «EYQÚ-tóraghalyqtan keyin búl mәselege qayta soghamyz» dep mәseleni keyinge shegergen bolatyn. Mine, bir-eki aidan keyin keler jyldyng tabaldyryghynan attaghaly otyrmyz. Endi, kýtetin dәnene de joq, din turaly zanymyzgha ózgeris engizuimiz qajet dep bilemiz.

(Memleket pen dinning araqatynasyn qúqyqtyq retteuding negizgi baghyttary jәne Qazaqstannyng zayyrly ústanymyn qayta qarau turaly azamattyq úsynys)

Songhy jyldary búqaralyq aqparat qúraldarynda elimizdegi diny pluralizmning qauiptiligi jiyi-jii kóterilgendikten el tútqasyn ústaghan azamattar búl mәselege jiti kónil audara bastady. Ziyalylar tarapynan «kóp tudyng kók tudy jyghyp ketui» mýmkin ekendigi erte aitylsa da, biylik búryn búl shetin mәseleni qayta qaraugha asa qúlyqty emes edi. Elimizdegi diny shiyelenisken ahual birtútastyghymyzgha qauyp tudyra bastaghandyghy anyq sezilgendikten, halyq qalaulary 2008 jyly 90-shy jyldary qabyldanghan «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» zangha ózgertuler men tolyqtyrular engizbek bolghan-dy. Biraq, halyq qalaularynyng úsynysyn Konstitusiyalyq Kenes maqúldamady. Sol kezde biyliktegi azamattar «EYQÚ-tóraghalyqtan keyin búl mәselege qayta soghamyz» dep mәseleni keyinge shegergen bolatyn. Mine, bir-eki aidan keyin keler jyldyng tabaldyryghynan attaghaly otyrmyz. Endi, kýtetin dәnene de joq, din turaly zanymyzgha ózgeris engizuimiz qajet dep bilemiz.

Elimizdegi diny ahualdyng tym shiyelenise týsuine din turaly zannyng solqyldaqtyghy salqynyn tiygizgeni belgili. Atalghan zanda memleket mýddesi mýlde eskerilmedi dep aitudan aulaqpyz. Biraq, búl zanda memleket mýddesin qorghaudyng tetikteri tym әlsiz-tin. Zannyng eng ýlken qatelikterining biri de erkindik prinsipteri, yaghni, diny birlestik qúrugha rúqsat beru nemese diny qyzmet jasaugha mýmkindik beru sipattary basym edi. Kerisinshe, memleket mýddesin qorghau maqsatynda diny birlestikterding qyzmetine tiym salu, mindetteu, mәjbýr etu prinsipteri joqtyng qasy-tyn.

Din jónindegi zanymyzgha qarap otyrsaq, bizding elimizde shet elden kelip diny birlestik qúrudan onay eshtene joq sekildi. Sebebi, shet elden kelip diny birlestik qúramyn degenderdi ýkimettik kommisiya qatty tergep-taldap jatpaydy. Diny birlestikting shyn pighylyn jasyryp qalghan baghdarlamasy Konstitusiyagha qayshy kelmese, elimizde tayrandap ómir sýruge tolyq qúqyly. 1990-2000 jyldary aralyghynda shet eldik diny birlestikterding baghdarlamasyna sarapatama jasaytyn ýkimettik kommisiyanyng qúramynda diny birlestikterding senimi men ómir sýru qaghidalary jәne diny birlestikterding tarihyna taldau jasaytyn  dintanushy mamandardyng bolmauy, keybir diny birlestikterding elimizge qauipti  ekendigin anyqtay almauymyzgha әkep soqtyrdy.

Sonymen birge, diny birlestikterding qyzmetin qadaghalaytyn memlekettik organnyng kesh qúryluy (janylyspasam 1999-2000 jyldary qúryldy) elimizdegi diny ahualdyng alajanqa týrge bólenuine týrtki boldy. Memleket túrghysynan qadaghalap, tәit deytin eshkim bolmaghannan keyin, shet eldik diny birlestikter memleket pen qoghamgha kereghar pikirlerin ashyq aita bastady. Memleketimiz diny senimge bostandyq beru arqyly demokratiyalyq ýrdisterdi  qalyptastyrghysy kelgenmen, diny birlestikterdi búlay tym erkinsitip jiberui, býgingi kýni diny aghymdardyng qyzmetin memleket baqylay almaytynday dәrejege jetkizdi. Elimizdegi diny ahualdyng kýnnen kýnge shiyelinise týsuine, zayyrlylyq hәm demokratiyany jalau etken din jónindegi zanymyzdyng әlsizdigi sebep bolghandyghyn býginde eshkim joqqa shygharmaydy.

Qayta qabyldanuy tiyis zang jobasy tynghylyqty әzirlenui ýshin әlemdik tәjiriybede memleket pen dinning araqatynasyn qúqyqtyq retteuding qanday baghyttary  bar ekendigin tereng tanuymyz, búl mәseleni ong sheshuimizge septigin tiygizetini anyq. Biz, 90-shy jyldary memleket pen dinning araqatynasyn qúqyqtyq retteuding zayyrly, yaghni, memleket pen din bir-birining isine aralaspaytyn jýiesin tandadyq. Al, әlemdik tәjiriybege sýienetin bolsaq,  memleket pen dinning araqatynasyn qúqyqtyq retteuding kóptegen baghyttary bar. Solardyng negizgi degenderine toqtalar bolsaq:

1. Dinning memleketti basqaruy. «Teokratiyalyq» dep atalatyn búl jýiede bir dinning prinsipteri negizinde memleketting basqaru formasy men qoghamdyq qatynasty retteu zandary anyqtalady. Teokratiyalyq memleketterdi de bylaysha ekige bólip qarastyrugha bolady;

a) Qúdaydyng memleketti tikeley basqarugha qatysuy. Búghan Múhammed (s.a.u)-nyng 622-632 jyldary Mәdina qalasynda Islam memlektin qúrghanda,  Allah-Taghala Jebireyil perishtemen Múhammed (s.a.u)-gha uahy týsiru arqyly alghashqy Islam memleketining negizi qalanuyna tikeley әser etken kezin jatqyzugha bolady.

b) Qúdaymen tikeley baylanys bolmaghanmen, Onyng bekitken zan-joralghysymen biyleushilerding memleketti basqaruy. Búghan tarihtaghy Islam jәne Hristian dinining negizinde payda bolghan Riym, Vizantiya, Omayattar, Abbasitter, Fatimitter sekildi memleketterdi jatqyzugha bolady. Sonday-aq, býgingi kýngi Iran men Vatikan sekildi memleketter de osy túrpatqa jatady.

2. Memleketting dindi basqaruy nemese belgili-bir dindi qoldauy. «Klerikalidi» dep atalatyn búl jýiede memleket halyqtyng basym kópshiligi nanatyn dinge qoldau kórsetip, bir dinge qúqyqtyq túrghydan artyqshylyq berip, búl dinge qayshy keletin ózge senimderding nasihattaluyna jol bermeydi. Tól tarihymyzdaghy «Jeti jarghy» zanynda Islam dinine resmy qoldau bildirip, ózge dinderge ótkenderdi ru mýshesi mәrtebesinen aiyru jazasy bolghan. Búl handyq dәuirde bizding elimizding osy klerikalidi sipatty ústanghanyn kórsetedi. HIV-HIH gh.gh aralyghynda pravosloviya dinin memlekettik túrghydan qoldaghan Patshalyq Resey jәne qәzirgi kezdegi hristian dinine resmy qoldau bildiretin Angliya, Norvegiya, sonday-aq, islam dinin memlekettik túrghydan qoldaytyn BAÁ, Saud Arabiyasy, Pәkistan sekildi memleketterdi klerikalidi túrpatqa jatqyzugha bolady. Búl jýieni keyde «Sezaro papizm» nemese «Vizantizm» terminderimen ataydy.

3. Memleket pen dinning ortaq kelisimge kelui. «Konkordato» dep atalatyn búl jýiede biyleushiler men din ókilderi óz mýddelerin eskere otyryp, kelisim negizinde memleketti ortaq basqarady. Zertteushiler búl jýieni teokratiyalyq pen klerikalidi jýiege qaraghanda zayyrlyqqa bir taban jaqyn dep biledi. Tarihta Napaleon sekildi biyleushiler din ókilderimen ortaq mәmilege kelu arqyly el basqardy. Sonday-aq, orta ghasyrlardaghy Islam memleketterining kópshiliginde biyleushiler din ókilderine qúrmet kórsetu arqyly halyqty ózine baghyndyratyn. Búlarmen birge, qәzirgi Italiya men Ispaniya sekildi memleketterding basqaru qúrylymyn da konkordato jýiesine jatqyzugha bolady.

4. Memleketting dindi qysymgha aluy nemese joqqa shygharuy. «Ateizm» dep atalatyn búl jýie kommunistik memleketterde oryn alghan. Kommunizmdi úran etken kósemder óz shygharmalarynda; memleketti basqaru isine dindi aralastyrmau kerek, sonday-aq, memlekette dinge qysym jasamauy tiyis degen pikirdi ústanghanymen, is jýzinde dәl olay bolghan emes. Kommunistik memleketterding dinge degen kózqarasyn bylay ekige bólip qarastyrugha bolady:

a) Din qaghidalarymen ómir sýruge erkindik bergenmen, dindi memleketting uysynan shygharmau. Búghan shyghystaghy kórshimiz QHR jatqyzugha bolady. Biraq, Qytay biyligi diny birlestikterding әrbir ýgit-nasihatyn kommunistik sýzgiden ótkizip, kommunistik sayasatqa qayshy keletin pikirlerding uaghyzdaluyna tiym salady.

ә) Dinge erkindik beru qaghidasy bolghanmen, dindi resmy týrde údayy qaralap otyru. Kommunistik memleketteding kópshiligi dinge erkindikti tek sóz jýzinde berip, al is jýzinde din ókilderining óz senimderi boyynsha ómir sýruine de jol bermegen. Búghan keshegi kelmeske ketken Kenes ýkimetining jetpis jyldyq tarihyn dәlel retinde aityp ótsek bolady.

5. Qúdaydan qút daryghan kiyeli túlghanyng biyligi. «Harizmatika» dep atalatyn búl termin boyynsha, jeke bir túlghanyng boyyna tylsymnan qút daryghandyghy aitylyp, onyng is-әreketteri beyne-bir ilahy sipatqa ie dep sanalady. Tarihta kóptegen biyleushiler osy negizde memleketter qúrghan. Orhon-Enesey tas jazuyndaghy; Kóktegi Tәnir jerdegilerge biyligin jýrgizu ýshin ortada qaghandy jaratty degen úghymdar osy harizmatikalyq túlghanyng kiyeliligine senudi kórsetedi. Islam tarihyna kóz jiberer bolsaq shiittik ghulat toptardyng jetekshilerining kópshiligi «hulul» (Qúday ruhynyng adam denesine enui) senimining negizinde diny qozghalystar jasaghan bolatyn. IH ghasyrda Soltýstik Afrikada ómir sýrgen Fatimitter memleketining jetekshileri de ózderin «mahdi» (ghayyptan payda bolatyn kiyeli imam) dep atap, memleket qúrghan edi. Býgingi kýni bazbir diktatorlyq nemese avtoritarlyq memleketterding kósemderining boyyna Qúdaydyng qúty daryghan dep halyq senip jatatyny da osy týsinikke sayady.

5. Memleket pen dinning bir-birining isine aralaspauy. «Laysizm» dep atalatyn búl jýiede din sayasattan bólinip, memleket din isterine orynsyz aralaspauy tiyis, eger, din memleket qauypsizdigine núqsan keltirgen jaghdayda, memleket onda din isine aralasa alady. Búl pikirdi alghash bolyp Nikolla Makiavelli, Martin Luter sekildi batys filosoftary aitty. Tipti, HIV ghasyrda Tomas Munser sekildi qayratkerler osy pikirding negizinde  reformasiyalyq qozghalystar jasady. Evropada din ókilderi men ghylym qayratkerlerining arasyndaghy búl tartys birneshe ghasyrlargha sozyldy. Din memleket isine aralaspasyn degen pikirdi jaqtaushylardy din ókilderi biyleushiler arqyly otqa (inkvizisiya) órtettirdi. Nәtiyjesinde 1776 jyly AQSh ta qabyldanghan «Adam qúqyghy» deklorasiyasy men 1789 jyly Fransiyada qabyldanghan «Adam qúqyghy» deklorasiyasynda sosloviyelik jýie joyylyp, din memleket isine, memleket din isine aralaspaytyn jana memlekettik qúrylym payda boldy. Batys Evropada 1831 jyly Beligiya,  1911 jyly Portugaliya, 1918 jyly Germaniya osy jýiege ótti. Islam elderining ishinde birinshi bolyp búl jýieni 1924 jyly Týrkiya qabyldady. Evropada «laysizm» termiynining balamasy retinde «sekularizm» termiyni de qoldanylady. Slaviyan elderi «svetskiy» termiynin qoldansa, týrki tildes elderding kópshiligi «laysizm» termiynining ornyna «dýneviy» termiynin qoldanady. Al, bizding elimiz «laysizm» termiynining ornyna «zayyrly» sózin qoldanady.

Qәzirgi әlemdegi zayyrly memleketterding dinge degen ústanymyn bylaysha jikteuge bolady:

a) Klerikalidi jýiege jaqyn zayyrylyq.

ә) Konkordato jýiesine jaqyn zayyrlylyq.

b) Dinderge teng qúqyq beretin zayyrlylyq.

Klerikalidygha jaqyn zayyrly memleketterge Týrkiya, Malayziya, Belorussiya sekildi memleketterdi jatqyzugha bolady. Sebebi, búl memleketter zayyrly memleket bolyp tanylghanmen, óz terretoriyasy men halqynyng tarihy tanymynda erekshe rolge ie bir dinge memlekettik túrghydan qoldau kórsetedi. Biraq, dindi memleketting sayasatyna aralastyrmaydy. Eger, din kýsheyip kele jatsa, oghan shekteu qoyyp otyrady.

Konkordatogha jaqyn zayyrly memleketterge Mysyr, Aughanstan jәne Livan sekildi memleketterdi jatqyzugha bolady. Mәselen, Mysyr zayyrly memleket bolyp tabylghanmen, Islam dinining ókilderimen keybir mәselelerde sanasyp otyrady. Tipti, Islam dinin oqytatyn oqu oryndaryn memlekettik qazynadan qarjylandyrady. Livan memleketi Hezbolla sekildi diny úiymnyng ókilderimen sanasugha mәjbýr.

Dinderge teng qúqyq beretin zayyrly memleketterge postkenestik elderding kópshiligin, sonday-aq, AQSh, Fransiya, Germaniya, Beligiya sekildi memleketterdi jatqyzugha bolady. Búnyng ishinde bizding elimizde osy sanatqa kiredi. Zayyrly memleket qúrudyng osy jýiesi memleketting bolashaghy ýshin asa qauipty. Dinderge teng qúqyq beru demokratiyalyq prinsip bolghanmen, diny senimi men ústanymy bir-birine qarsy keletin aghymdardyng bir memlekette bir uaqytta qatar ómir sýrui, qoghamdyq birizdilikti joghaltyp, nәtiyjede búnday yryqsyz jýie memleketting irgesi sógiluine әkep soqtyrady. VI-IH ghasyrlarda Soltýstik Kavkazda ómir sýrgen Hazariya memleketi dinderge teng qúqyq beruining nәtiyjesinde ishki birliginen aiyrylyp, tarih kóshine ere almay toz-tozy shyqqan bolatyn.

Bizding elimiz zayyrlyqtyng klerikalidige jaqyn jýiesine ótuge kýsh saluy kerek. Yaghni, halyqtyng basym kópshiligi ústanatyn belgili-bir dinderge qoldau kórsetip, ózge diny aghymdardyng qyzmetine shekteu qoyghanymyz jón. Qәzirgi qoldanystaghy din jónindegi zanymyzda zayyrlyqty pash etetin mynanday qaghidalar bar:

1. Memlekettik biylikke diny birlestikterding aralasuyna jol berilmeydi.

2. Memlekettik biylikshi organdar diny birlestikterding qyzmetine zansyz aralasa almaydy.

3. Diny birlestikterge partiya retinde qúryluyna jol berilmeydi.

4. Memleket diny birlestikterdi qarjylandyrmaydy.

5. Belgili bir dindi memleketting bilim baghdarlamasyna arnayy pәn retinde engizuge bolmaydy.

6. Bilim beru oryndarynda dintanu pәnderi tanymdyq negizde ótkizilui mýmkin.

7. Adamdardyng ar-ojdan bostandyghy men diny senimi qamtamasyz etiledi.

Biz búl qaghidalardyng bazbirin ózgertip, memleketimizding túraqtylyghyn qamtamasyz etetin qosymsha mynanday qaghidalardy engizgenimiz jón:

Birinshiden, memleket mýddesimen birge halyqtyng mentaliytetine mýlde jat pikirdegi diny birlestikterding qyzmet etuine jol bermeu. Biz jogharyda aityp óttik, elimizdegi kóptegen diny birlestikter memlekettik tirkeuden óterde ózderining shynayy beynesin jasyryp, jalghan baghdarlama týzgen. Eger, ieogovo kuәgerleri men bahayye sekildi aghym ókilderi qan auystyrugha bolmaydy, memlekettik shekara degen joq, otan qorghau haram, memlekettik nyshandargha qúrmet kórsetu dúrys emes degen qaghidalaryn óz baghdarlamalarynda ashyq kórsetse, memlekettik tirkeuden óte almaghan bolar edi. Al, qәzir olardyng búnday pikirleri bar ekendigin dәleldeytin kóptegen faktiler bar. Sondyqtan, búnday diny birlestikterdi deportasiyalaugha tiyistimiz. Sonymen birge búl jerde memleketpen birge halyq mentaliytetin sóz etip otyrghan sebebimiz, qәzir elimizde últymyzdyng tarihy tanymy men salt-dәstýrin qaralaytyn diny aghymdar payda boldy. Mysalgha, uahabie sekildi aghymdar qazaqtyng dombyrasy men qobyzy jәne dәstýrli әnderin, sonday-aq, qansha ghasyrlardan beri qalyptasqan mәdeniyetimizdi jón-josyqsyz haram dep qabyldaydy. Qazaqtyng mәdeniyetin qaralau degen sóz, sayyp kelgende memleketti joqqa shygharugha әkep sayady. Sondyqtan, halyqtyng mentaliyteti din turaly zanymyzda negizgi qúndylyq retinde qarastyryluy tiyis.

Ekinshiden, Qazaqstan Respublikasynyng bilim baghdarlamasyndaghy orta, arnauly jәne joghary oqu oryndarynda mindetti dintanu tanymdyq pәnin engizu. Búny úsynyp otyrghan sebebimiz, osy kezge deyin radikaldy jәne ekstremistik pighyldaghy diny aghymdargha otandastarymyzdyng kópshiligi diny tanymy bolmaghandyqtan kirip ketip jatty. Biz ýnemi mәselening saldarymen kýresip kelemiz. Al, mәseleni tudyryp otyrghan sebeptermen kýresken bolsaq, kóp jәitting әu basta aldyn-alghan bolar edik. Sondyqtan, diny aghymdardyng qatelikterin qalyng búqaragha dúrys jetkizsek, radikaldy jәne ektremistik pighyldardy jórgeginde túnshyqtyryp, olardyng órisin taryltqan bolar edik. Bir quantarlyghy, byltyrdan bastap orta mektepterde dintanu pәni fakulitativti sabaq retinde oqytylyp keledi. Biraq, qoldanystaghy «Dintanu» oqulyghynyng kemshiligi kóp. Oqulyqtan qay diny aghymnyng qauipti ekenin mektep oqushysy anghara almaydy. Yaghni, oqulyq naqtylyqqa negizdelmegen. Bizding aitarymyz, «Dintanu» oqulyghy qazirgi Qazaqstan qoghamyndaghy diny shiyelenisti jaghdaydy sóz etui tiyis. Sonda, jas jetkinshek kertartpa sektalardy tanyp bile alady. Sonday-aq, «Dintanu» pәni joghary oqu oryndarynda oqytudy qolgha aluymyz qajet.

Ýshinshiden, Islamtanu jәne pravosloviya dinderin orta, arnauly jәne joghary oqu oryndarynda fakulitativti pәn retinde oqytyluyna mýmkindik tudyru. Din jónindegi zangha búl bapty engizgen bolsaq, otandastarymyzdyng tarihy jadyn janghyrtyp, ózining tarihy senimimen birge tili men jerine degen sýiispenshiligin arttyrghan bolamyz. Mәselen, Islam dininde Otan men adamnyng óz últyna qúrmet kórsetui haqynda kóptegen izgi qaghidalar bar. Búl jerde aita ketetin jәit, pravoslavie dinine qoldau kórsetuimizding sayasat ekenin úqqanymyz jón. Tek, Islam dinin ghana fakulitativti pәn retinde engizsek, halyqtyng jiyrma payyzday senetin pravoslav ókilderin renjitken bolamyz. Búl birjaghynan memleketting birtútastyghy ýshin qauypty. Sondyqtan, keng oilap, eki jaqty teng oilaghynymyz jón.

Tórtinshiden, QMDB men Qazastan pravoslavie qauymyna din jónindegi zanymyzda resmy qoldau kórsetu. Islam men hristian dini baghytyndaghy diny aghymdar Qazaqstanda diny qyzmetin jýrgizui ýshin atalmysh qauymdastyqtardyng kelisimin aluy tiyis. Sonymen birge, BAQ-da QMDB men pravoslavie qauymdastyghynyng ýgit-nasihatyn jýrgizuine jaghday jasauymyz kerek. Búnyng ishinde memleketting túraqtylyghy ýshin memlekettik budjetten QMDB-gha qarjylyq kómek kórsetuimiz shart. Búl qaghida, bizding memleketimizdi klerikalidi zayyrlyq jýiesine jaqyndatady.

Besinshiden, shet eldik diny birlestikterding qarjysyna memlekettik baqylau jasau. Qәzir, elimizde qaptap jýrgen shet eldik missionerler ózderin qarjymen qayyrymdylyq qorlar qamtamasyz etedi dep kórsetkenmen, keybir missionerlerding qolynan Qazaqstandaghy shet eldik kompaniya basshylarynyng vizitkasyn kórip jýrmiz. Búl neni bildiredi degende, batystyng alpauyt memleketteri Qazaqstandy hristiandandyrugha ózderining osyndaghy kompaniyalary arqyly qarjy tógedi degen sóz. Búnyng diny diyversiya ekendigi dausyz. Sondyqtan, missionerlerding shet el men shet eldik investorlardan qarjylyq kómek aluyna shekteu qoyghanymz jón.

Altynshydan, missionerlerding ýgit-nasihat jasau barysynda gipnoz (dualau)  jasauyna tiym salu. Elimizdegi keybir shet eldik missionerlerding adamdardy dualau arqyly óz birlestigine mýshelikke ótkizip jatqandyghyn kóp estidik. Búl jaghdaydy keybir missionrerlerding arbauyna týsip qalghan qandastarymyzdyng óz auzynan da estip bildik. Tipti, keybir aghymdar adamdardy qúlshylyq etu kezinde ekstazgha týsirip, aqyl-esinen aiyru arqyly ózderimen bir bolugha ant-su ishkizedi. Búl tiymdy iske asyrudyng qiyngha soghatyn bir jeri, adamdargha dua jasalghandyghyn dәleldeu mýmkin emes. Sondyqtan, últtyq qauypsyzdik mektebinde dua ilimin anyqtaytyn arnayy mamandardy tәrbiyelep shygharugha tiyispiz. Búl keybir elderding tәjiriybesinde bolyp jatqan jaghday.

Jetinshiden, Qazaqstandaghy diny birlestikterdi әr jyl sayyn memlekettik tekseruden ótkizu. Jalpy, memleket ózining qauypsyzdigin qamtamasyz etui ýshin diny birlestikterding qyzmetin ýnemi baqylauda  ústauy tiyis. Din - adamnyng jýregin sharpydy ma, adam sonyng aitqanymen jýrip túrady. Tipti, dýniyeni jaryp jiber dese, ony isteuden de tayynbaydy. Oghan qәzir әlemde әrbir kýni bolyp jatqan jarylystar dәlel bola alady. Sondyqtan, elimizde tirkelgen diny birlestikterding әr jylghy diny auqymy men mýsheleri anyqtalyp, olardyng ústanymy men pighyldary aiqyndalyp otyruy tiyis.

Segizinshiden, diny birlestik qúru ýshin 1000 mýsheden kem bolmauy tiyis. Qәzirgi qoldanystaghy zanymyz boyynsha on adam jinalyp diny birlestik qúra alady. Búl elimizding bólshektene týsuine tikeley әser etetin qúqyqtyq norma. Al, búl normany 1000-gha deyin kótresek, shet elden kelip diny birlestik ashamyn degenderge qúqyqtyq tosqauyl qoyghan bolar edik.

Toghyzynshydan, Memlekettik mekeme ghimarattary men qoghamdyq oryndarda meshit ashu. Búl qoghamdyq qajettilikten tuyp otyrghan pikir. Biz din erkindigin jariyalaghanymyzben, halyqtyng din amaldaryn jasaugha eshqanday mýmkindik jasap otyrghan joqpyz. Ásires, qoghamdyq oryndarda adamdardyng kez-kelgen jerde namaz oqyp túrghanyn kóremiz. Sondyqtan, memlekettik mekeme ghimarattary men qoghamdyq oryndarda qúlshylyq oryndaryn ashugha tiyistimiz.

Onynshydan, Parlamentten QMDB men pravoslavie qauymdastyghynyng ókilderine bir-bir orynnan beru. Memleketting zayyrly ústanymynda din memleket isine aralaspauy tiyis. Desekte, eki depudattyng parlamentti ýiirip әketpesi belgili. Parlamentte әrtýrli zandar talqylaghanda Islam men pravoslavie dinining pikirin jetkizetin ókilderding boluy, dinning memleketting sayasatyna yqpal etkendigin kórsetpeydi. Biz elimizdegi negizgi diasporalar atynan parlamentten oryn berdik. Sol sekildi elimizdegi negizgi eki din atynan parlamentten eki oryn beruimiz kerek.

Onbirinshiden, qoghamdyq tamaqtanu jәne ózgede qyzmet kórsetu oryndaryn jalpy jәne músylmandyq dep bólu. Búl da qoghamdyq súranystan tuyp otyrghan pikir. Zayyrly el bolyp tabylatyn biz týgili, kommunistik Qytaydyng ózinde qoghamdyq tamaqtanu oryndary jalpy jәne músylmandyq bolyp bólinedi. Músylman adamnyng jalpy ashanadalardaghy shoshqa jәne spirtten dayyndalatyn taghamdarmen azyqtanbasy belgili. Sondyqtan, qoghamdyq qyzmet kórsetu (monsha, qonaq ýi, shashtaraz) oryndaryn músylmandyq sharttar negizinde ashamyn degenderge rúqsat beruimiz kerek.

Onekinshiden, meshit pen shirkeude qiylghan nekening qúqyqtyq kýshi bar dep tanu. Meshit pen shirkeu memlekettik organ emes, biraq, halyq búl oryndardy qasiyetti dep bilgendikten, kóbine osynda neke qii rәsimin ótkizedi. Erli-zayyptylardyng diny oryndarda qidyrghan nekesin AHAJ organynda qayta taghy qidyrtqannan kóri, QMDB-gha tirkelgen meshitter men pravoslavie shirkeulerindegi qiylghan nekeni resmy kýshi bar dep tanyghan jón. Búnda aita ketetin jәit otbasylyq daulardy meshit pen shirkeu qaramaydy. Tek, olardyng bergen neke kuәligi zandyq kýshke ie bolyp tabylady.    

Tәuelsizdik alghan on segiz jylda elimiz talay asulardy baghyndyrghanmen, tórt myngha juyq diny birlestikting qúryluyna jol berip, iydeolgiya salasynyng bólshektenip ketkenin andamay qaldy. Búl bizding osy ghasyrdaghy eng ýlken jenilisimiz bolyp tabylady. Biylikting kesh bolsa da oyanghanyna tәube deymiz. Atam qazaq: «Ótkening týgendelmey, býginging býtindelmeydi» deydi. Endigi mindet ótken on jeti jyldaghy jibergen qatelikterimizding ornyn toltyrugha tiyistimiz. Búl iygi iste Haq-Taghalanyng ózi qoldaushymyz bolghay dep tileymiz.