Sóz joq, Donalid Tramp qayta kadensiyalap biylikke kelgeli oiyn erejeleri býghan deyin myzghymastay bop kelgen әlemdik sayasat onyng jekebas qabyldaytyn, keyde subektviyti de birjaqty sheshimderine tәueldi bop qalghany – ashy shyndyq. Sonyng bir jarqyn kórinisi – óte-móte damyghan elderding basshylarynyng ózi sóz basyn onyng qúlaghyna jaghatyn maqtaudan bastauy. Ókinishke oray, әlem dәl sonday órkeniyettik damu dengeyine «jetti».

AQSh preziydentining Ortalyq Aziya memleketteri – Qazaqstan, Qyrghyzstan, Tәjikstan, Týrkimenstan jәne Ózbekstan – basshylaryn «S5+1» formatynda «Ortalyq Aziya – AQSh» sammiytin ótkizu ýshin 6 qarashada Vashingtongha shaqyruyn óz basym dәl osy jana, búryn-sondy bop kórmegen astar negizinde qabyldaymyn.

IYә, búl formattaghy kezdesu búryn da, preziydent Bayden túsynda ótken. Biraq ta, ol sammitterding formasy osynday bolghanymen, fabulasy basqasha edi. Bir sózben aitqanda, AQSh-tyng postsovettik kenistik elderine, sonyng ishinde Ortalyq Aziya memleketterine qoyylar ekonomikalyq, qúqyqtyq, geosayasy jәne demokratiyalyq talaptary ózgeshe edi. Búdan bylay búl qaghidattar AQSh-taghy Demokratiyalyq jәne Respublikalyq partiyalardyng iydeologiyalyq túghyrnamalaryna ghana emes, endigi jerde әlemdik sayasattyng basty anyqtauyshyna ainalghan «Tramp faktoryna» negizdeletin siyaqty.

Meninshe, búl sammitting bolmysyn birneshe túrghydan qarastyru kerek.

Birinshiden, eng joghary dengeydegi jiyngha shaqyryp otyrghan AQSh mýddesi túrghysynan. «Kýshtining arty diyirmen tartady», ózin әlemdik bitimger retinde tanytqysy keletin Aq ýy eshkimning qabaghyna qaramay týpkilikti ekonomikalyq hәm geosayasy mýddelerin kózdeytini aitpasa da týsinikti.

Sammit aldynda Aq ýy shendileri Ortalyq Aziyagha, sonyng ishinde, Qazaqstangha diplomatiyalyq «barlaugha» kep ketti. AQSh Memlekettik departamenti habarlaghanday, búl sapardyng maqsaty – «sauda men asa manyzdy miyneraldyq resurstar men energetikagha investisiya» taqyryptaryn talqylau eken.

Búghan qosa, osy aptada AQSh Kongresining birqatar mýshesi Trampty «AQSh-tyng osy aimaqtaghy strategiyalyq maqsattaryn ornyqtyru ýshin qauipsizdik, ekonomikalyq baylanystar, «júmsaq kýsh» jәne tiyimdi basqaru tәsilderin paydalanugha shaqyrghan-dy.

«Júmsaq kýsh» degenimiz Tramptyng týsiniginde sayasattan góri sauda-sattyqta kóbirek qoldanylatyn túrpayy «kelisimge» («sdelka») sayatynyn býginde barsha әlem bilip aldy.

Basqa-basqa emes, Qytay men Euroodaq sekildi alpauyttardy degenine kóndirip jatqan AQSh ekonomikalyq hәm sayasy әleueti o bastan belgili Ortalyq Aziyany shaynamay-aq, jútyp jibermey me? Álde, ertengi kýni óz mýddesine qayshy keletin úsynys bolsa, Trampqa: «Keshiriniz, Tramp myrza, biz onymen kelise almaymyz!», - dep qay ortalyqaziyalyq basshy qarsy shygha alady eken?!

Ekinshiden, jahandanu ýrdisining eshkim kýtpegen bir qyzyq «nәtiyjesi» sol: jalpyadamzattyq talas-tartysta әr últ, әr memleket ózining tól mýddesine jýgine bastady. Sol sebepti aimaqtyq týsinik degeniniz geosayasy týrghydan alghanda óte-móte shartty nәrse. Sol sebepti Ortalyq Aziya qúramyna kiretin elderding formalidy týrdegi ortaq geografiyalyq belgileri men aimaqtyq qyzyghushylyqtary bolghanymen, jeme-jemge kelgendegi týpkilikti niyetteri men yntalary bólek boluy zandy. AQSh osy, sayasy egoistik faktordy eskerip, óz oiynyn oinaytynyn osy bastan boljay beruge bolady.

Ýshinshi jaghdayat ekinshiden bastau alady: sol sebepti, ókinishke oray, Ortalyq Aziyada bir-birin «tuys, bauyr, kórshi, shekaralas» dep tanityn elder Vashingtonda әrqaysysy ózining maqsat-mýddesin qualap ketui de ghajap emes. AQSh sekildi derjava aldynda biregey aimaqtyq ústanym tanytu sol elder basshylarynyng qolynan kele me, oghan mening ýlken kýmәnim bar. «Bólip tasta ta, biyley ber» degen qaghidat qay kezde de, qay jerde de ómirsheng de ózekti ekenin Tramp myrza bilmeydi dep oilamaymyn.

Tórtinshi jaghdayat bizding alyp kórshilerimiz ben key jaghdayda AQSh-pen ústanymy sәikes kele bermeytin Euroodaqqa, sayasy túrghydan qayta tabysyp jatqan týrki әlemine qatysty. Qytay men Resey qol qusyryp, qarap otyrghan joq. Bir qyzyghy, Resey sol bayaghy «orys әlemi» iydeyasyn sayasy ses hәm kýsh kórsetu arqyly ornyqtyrudan asa almay jýrse, Qytay bayaghyda-aq bizding aimaqtaghy ekspaniyasynyng ekonomikalyq, qarjylyq, menshiktik alghysharttary men negizin qalap tastaghan. Euroodaq ta elgezektik tanytyp, bizding aimaqpen birge sammitter ótkizudi bastady. Týrki әlemining de AQSh-qa qatysty ózara kelisilgen újymdyq ústanymy naqtylana qoyghan joq.

Sol sebepti erteng Vashingtonda bolatyn sammitte zalda otyrghan Ortalyq Aziya elderi basshylary men Donalid Tramptyng artynda sol el basshylarynyng kózge týse qoymaytyn kólenkesi túratyny anyq. Sol faktor da aldaghy kezdesude qabyldanuy yqtimal sheshimderge óz әserin tiygizedi dep oilaymyn.

Ámirjan Qosan

Abai.kz