Ótken ghasyrdyng basyndaghy qazaq tarihynan oiyp oryn alatyn Alash qozghalysyna qatysty aqtandaqtar aqiqatyn zertteuge ýles qosyp jýrgen alashtanushy, әlihantanushy ghalym, «Alashorda» qoghamdyq qorynyng diyrektory Súltan Han AQQÚLY «DAT!» aidaryna bergen súhbatynda el-júrtqa beymәlim mәlimetterding betin ashyp bergen edi. Maghlúmaty mol derekterdi oqyrman qauymgha úsynyp otyrmyz.

– Súltan Han myrza, kýni keshe ghana Sayasy qúghyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni ótti. Tarihtyng bir kezeninde qalyng elding osynday zúlmatty bastan keshirgen tragediyasyna qatysty dataly kýn «Valentin merekesinen» kem atalyp ótkenin bayqaghan bolarsyz?

– IYә, respublikanyng týkpir-týkpirinde qoghamdyq úiymdar, sayasy partiyalar ókilderi men jekelegen azamattar mamyrdyng 31 kýni sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alyp, taghzym etti. Osy datagha oray birneshe týitkildi oidy aita ketkim keledi. Jalpy, mamyr aiynyng sony býkil әlemde demesem de, TMD kenistigindegi memleketterde orta mekteptegi bilimin tәmamdap, jogharghy oqu oryndarynda kezekti sessiya bastalatyn jәne joghary oqu oryndaryna týsuge ýmitkerlerding әure-sarsany bastalatyn kez. IYek astynda jazghy enbek demalysy da jaqyndaydy. Sol sebepti jappay qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni qolaysyz uaqytqa belgilengenin anyq bayqaymyz.

Búl qasiyetti sharany qay kýnge nemese mezgilge belgilegen dúrys? Oghan aitarym: 1937 jyldyng 27 qyrkýieginde Alty alash kósemi Álihan Bókeyhannyng Mәskeude naqaqtan-naqaq aiyppen bir kýnde ólim jazasyna kesilip, atylghan kýni. 1925–1929 jyldary Qazaqstan halyq komissarlary kenesining tóraghasy bolghan Nyghmet Núrmaqúly da Alash kósemimen bir kýnde atylyp, sýiekteri Mәskeudegi Don ziratynyng krematoriyinde órtelip, kýli – Stalin jendetterining tilimen aitsam, №1 «shúnqyrgha» shashylghan. Stalin dәuirinde jәne odan keyin resmy qújattarda ol «Yama №1» dep atalyp kelipti (tómendegi suretterde).

Nege deseniz, ol shúnqyrgha sovettik alghashqy bes marshaldyng biri Mihail Tuhachevskiy, Stalinning jaqyn ýzengilesi Aveli Enukidze, Goloshekinning izinshe Qazaqstandy biylep, qughyn-sýrginge «qomaqty» ýles qosqan Levon Mirzoyan, bas-ayaghy 5 mynnan astam adamnyng kýli jerlenipti. Mine HH ghasyr basyndaghy últ kósemi Álihan men Nyghmet Núrmaqúly syndy sovettik Qazaqstan basshylarynyng biri qúrban bolghan 27 qyrkýiekti – qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alyp, aruaqtaryna taghzym etetin kýn etip belgilese, nege bolmaydy?! Resey imperiyasynyng qúramyna taryday shashylyp, bodan bolyp kirip, jerinen de, memlekettiginen de airylghan qazaqty HH ghasyrdyng basynda Alash tuynyng astyna biriktirip, últtyq memleketining shanghyraghyn qayta kótergen Alty alash kósemi Álihan Bókeyhandy 15 jyl boyy – 1922 jyldyng jeltoqsanynan 1937 jyldyng shildesine deyin Mәskeudegi 7 bólmeli pәterding bir bólmesine qamap, eline jibermey ústap, ony eshbir aiybyn dәleldep әure bolmay-aq ólim jazasyna búiyrghan 1937 jyldyng 27 qyrkýiegin – sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni dep moyyndaugha әbden-aq layyq emes pe?! Búl – bir.

Ekinshiden, әdette sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary men 1932–1933 jylghy jappay asharshylyq qúrbandaryn bir kýnde eske alu da tipti orynsyz siyaqty. IYә, tarihy qasiretti de kommunistik biylik iske asyrghanymen, ekeuining sayasy orny eki bólek. Sayasy qughyn qúrbandary kýnin kýzge – 27 qyrkýiekke belgilesek, 1932-1933 jyldary qazaqqa qarsy úiymdastyrylghan etnosiyd-genosidti, tarihy tragediyany basqa kýni atap ótken jón. Bir qazaq elindegi QarLag, StepLag, Aljir syndy ólim lagerilerining sany Gitler túsyndaghy nasistik Germaniya lagerilerinen kóp emes pe?! Gitler ólim lagerilerin saludy Stalin biylep-tóstegen Sovet Odaghynan ýlgi etip alghan joq pa edi?!

– Súltan Han, gazetimizde nәubet jyldaryndaghy qazaqtyng sanyna qatysty әrtýrli derekter aitylyp keledi. Al sizding qolynyzdaghy mәlimetter neni megzeydi?

– Qysqasha ghana aitsam, eger 1924 jyly Qazaqstanda 6 mln. 470 myng qazaq bolsa, men búl mәlimetti oidan shygharghan joqpyn: búrynghy «Enbekshi qazaq», býgingi «Egemen Qazaqstan» gazetining 1924 jylghy qazan aiynda shyqqan bir sanynan alyp otyrmyn. Al arada segiz jyl ótken 1932 jyly, yaghny jappay asharshylyqtyng qaq aldynda qazaq ózining tabighy ósimimen ghana taghy shamamen 800 myngha ósti. Búl derekti Álihan Bókeyhan sol maqalada keltiredi. Ol kezde qazaqtyng sanyn Álihannan – últ kóseminen artyq bilgen ghalym bolghan emes. Álihan – 1897 jylghy Resey imperiyasyndaghy túnghysh halyq sanaghyna, 1907 jylghy Kókshetau ónirindegi halyq sanaghyna tikeley atsalysqan edi. Ol kezende, yaghny Resey imperiyasy túsynda da, Sovet ókimeti kezinde de, qazaqtyng tabighy ósu koeffisiyenti 2,5-ke teng bolghan. Búl býkil әlemdegi eng biyik kórsetkishting biri bolatyn.

Demek, asharshylyqtyng aldynda qazaqtyng sany 7,2 millionnan asqan. Asharshylyqtan 4 jyl ótken 1937 jylghy halyq sanaghy boyynsha qazaqtyng sany 2 millionnan sәl-aq asqan – 2,1 million bolghan. Yaghni, ashtyqtan keyingi 4 jylda qazaqtyng sany 2 millionnan sәl ghana asqan bolsa, asharshylyq ayaqtalghan 1933 jyly – odan bir jyl búryn ghana 7 millionnan asqan qazaq 2 millionnan da kemigen.

Bayqap otyrsyz ba?! Demek, úly nәubette iysi qazaqtyng sany 5 millionnan astam adamgha kemigen. Bir millionday qazaq Qytay, Mongholiya, Aughanstangha, kórshi Ózbekstan, Qyrghyzstan, Týrkimenstangha auyp ketti desek, onda 4 millionnan astam qazaq qyrylghan. Yaghni, 1932–33 jylghy ashtyqta qazaq 70–80 payyzgha qyrylghan. Býkil adamzat tarihynan bir halyqqa qarsy jasalghan múnday qiyanatty, zardapty taba almaysyz. Búl tek qazaqtyng mandayyna jazghan qasiret!

Ukraina óz halqyna qarsy úiymdastyrylghan asharshylyqqa «Golodomor» dep at berip, halyqaralyq qauymdastyqqa moyyndatu ýshin bar janyn salyp jatyr. Qazaqstan osyny bile otyryp, kýni býginge deyin asharshylyqta qyrylghan qazaqtyng sanyna jete almay otyrmyz, tipti osy mәlimetti esepteuge biylikting de, ghalymdarymyzdyng da qúlqy joq.

Atap ótetin taghy bir mәsele – kenes dәuirinde de, Tәuelsizdik tanynda da qazaq ghalymdarynyng basym kópshiligi sol jyldarda qansha qazaqtyng qyrylghany jóninde әrtýrli derek aitady. Biri 1 million dese, ekinshileri – búltartpaytyn dәleli bolmasa da, artyp-tartyp jýrip, 1,5–2 milliongha әreng jetkizedi. Sonda barlyghynyng arqa sýiegeni kenes dәuirindegi statistikalyq mәlimetter.

1932–33 jyly qansha qazaq qyryldy degenge kelgende, eng aldymen, Alash qayratkerlerining múralaryna nazar audarsaq, naqty jauap taba alamyz. Mysaly, 1924 jyldyng qazan aiynda Qazaqstan ýkimetining resmy ýnqaghazy bolghan «Enbekshi qazaqta» (býgingi «Egemen Qazaqstan») shyqqan Álihan Bókeyhannyng «Qazaq qansha?» atty maqalasynda 1914 jylghy I Dýniyejýzilik soghys qarsanynda qazaqtyng sany 6 mln 470 myng deydi. Tabighy ósu koeffisiyenti 2,5-ke teng bolghan. Eger sol koeffisiyentti eseptesek, 1924 jylghy qazaqtyng sany shamamen 7,5 milliongha jetui kerek edi. Biraq 1916 jylghy qaruly kóterilis, 1917–1920 jyldardaghy azamat soghysy, onyng izinshe elge taraghan epiydemiya, 1921–22 jylghy asharshylyq qazaqtyng 1914–1924 jyldar aralyghyndaghy tabighy ósimin, yaghny 980 myng jandy alyp ketken. Sóitip, Álihan Bókeyhan qazaqtyng 1924 jyly odan 10 jyl búrynghy sanyn, yaghny 6,470 mln kýiinde qalghanyn jazghan edi. Onyng ózinde de Álihan búl esepke Hiua men Búqara jerindegi qazaqty qospay, tek Qazaqstan aumaghyndaghy qazaqty eseptep otyrghanyn eskertedi.

Al 1926 jyly Kenes ókimeti Qazaqstanda halyq sanaghyn ótkizip, qazaqtyng sanyn 4 millionnan kem etip kórsetti. Kenes ókimetining 1926 jyly qazaqty osylaysha 2,5 milliongha azaytyp kórsetui qazaqty ata-baba jerinde qyrudy aldyn-ala josparlaghanyn aiqyn anghartsa kerek.

1921–1922 jyly asharshylyqta qazaqty qyrghynnan qorghap qalghan – Alash qayratkerlerining is-әreketi bolatyn. Esterinizge sala keteyin: Alash kósemi Álihan ashyqqan ólkelerge qalyng elden mal jinap jetkizip berip túrghan beyresmy komiytetting qúrmetti tóraghasy boldy. Sol komiytette eli ýshin ayanbay, kirshiksiz qyzmet etken taghy bir Alash ardaqtysy bolsa, ol – Jýsipbek Aymauytúly edi. Halqyna sinirgen enbegi ýshin ýkimetten alghys alatyn Jýsipbekting Alash ardaqtylarynyng ishinen birinshi bolyp atylyp ketkeni – kóp nәrseni anghartugha tiyis edi.

Ol – ol ma?! Qazaq dalasynda asharshylyqtan ýsh jyl búryn 1928–29 jyldarda últyn ashtyqtan saqtap qalghan Alash qayratkerleri týgel tútqyndalyp, Mәskeuge jóneltilip, Butyrka týrmesinde sottalyp, elinen alys GULAG-targha aidaldy. Arada ýsh jyl ótpey jatyp, eldi asharshylyq jaypap ótti.

Al endi bir «zandylyqqa» nazar audarynyz: Ahmet Baytúrsynúly bastaghan Alash qayratkerlerining tobyna asharshylyqtan keyin ghana «raqymshylyq» jasalyp, elge oralugha rúqsat berildi. Búl qúbylys sizge eshteneni anghartpay ma?

– Áriyne, ol rúqsat qandy zúlmat jýzege asqan song ghana berilgen ghoy... Al óziniz Alashorda tarihyn, jalpy Alash taqyrybyn jiti zerttep jýrgen ghalymdardyng birigeyi retinde tanylyp jýrsiz. Osy orayda Alashorda taqyrybyn kóteruge biylik nege qúlyqsyz dep oilaysyz? Alashorda taqyryby jekelegen ghalymdardyng ghana moynyna jýktelgen mindet pe?

– Súraghynyzdyng jany bar. Alayda búl súraghynyzgha men, ókinishke oray, qarsy súraqtarmen jauap beruge mәjbýrmin. Birde Alash tarihyn biraz zerttegen japon ghalymy professor Tomohiko Uyamamen әngime ýstinde onyng «býgingi Qazaqstanda neshe ghasyr búryn ómir sýrgen qaysybir batyr, bi, han-súltandaryn zertteuge qúmar, odan da osydan bir ghasyr búrynghy Alash qozghalysynyn, Alash avtonomiyasynyn, Alash qayratkerlerining tarihyn zertteuden býgingi tәuelsiz Qazaqstan әldeqayda kóp taghylym, sabaq, ýlgi-ónege alar edi» degeni bar. Búl pikir men ýshin janalyq emes. Biraq sol pikirdi sheteldik ghalym, japon professorynyng auzynan estu – búryn estimegen janalyq boldy.

Alash qozghalysy men avtonomiyasynyng kósemi bolghan, býgingi Qazaqstannyng negizin qalap ketken Álihan Bókeyhannyng sýiegi, sýiegi emes-au, sýiegining kýli Mәskeude jatyr. Onyng basyna baryp, taghzym etip, eskertkish bolmasa da, eskertkish taqta ornatqan biylik bar ma?! Al kelesi 2016 jyly Alty Alash kósemining tughanyna 150 jyl tolyp, mereytoyy halyqaralyq dengeyde toylanatyn synay bayqalady.

Odan búryn 1841 jyly Ýsh jýzding ókilderi bas qosyp, aq kiyizge kóterip, han etip saylaghan Kenesarynyng bas sýiegi Reseyding «Gohranynda» jatyr. Búl jerde mәsele Reseyding bermey otyrghanynda emes, qazaq jaghynyng «joq» degizbey, súramay otyrghanynda bolyp túr. Basqa kóp nәrseni aitpaghanda, shiyrek ghasyrgha jeterlik tәuelsizdik túsynda ózimizding aqparattyq qauipsizdigimizdi qamtamasyz ete almaghanymyzdyng ózi kóp nәrseni anghartsa kerek. Onyng bar syryn dana qazaqtyng «Kýshiginde talanghan it qasqyr almaydy» degeni – bizding býgingi kebimiz.

– IYә, Reseyge jaltaqtaudan әli de janylghan emespiz. Bәlkim, Alash tarihyna qatysty múraghat qújattaryn alugha, Álihannyng aruaghyna taghzym etuge, Kenesary hannyng bas sýiegin talap etuge sol jaltaq minezimiz múrsha bermey jatqan joq pa, qalay oilaysyz?

– Ony qalay jasyramyz? Ótken jyly Omby oblystyq múraghatynda, odan keyin jeltoqsan aiynda KSRO «KGB»-synyng múrageri bolghan «FSB» nemese Federaldyq qauipsizdik qyzmetining múraghatynda júmys istedim. Álihan Bókeyhan men Nyghmet Núrmaqúlynyng «qylmystyq» isterin paraqtap kórdim. Qújattardy kóshirip alugha rúqsat bermegendikten, eki istegi qajetti betterining kóshirmelerin beruge tapsyrys berip kettim. Uәdelesken bir aidyng ishinde kóshirmeler qolgha tiymedi. Osy mamyr aiynda ghana Mәskeuge baryp, «FSB»-men habarlasyp, Álihan Bókeyhan men Nyghmet Núrmaqúlynyng isterinen kósherme bermegeni bylay túrsyn, bir ay búryn ghana telefon arqyly Oraz Isaev pen Nәzir Tóreqúlúlynyng isterin qaraugha beremiz degen uәdelerinen de ainyp qaldy. Taghy 2-3 ay kýtesiz dedi.

Ótken jyly Omby oblystyq múraghatyn aqtarghanymda, Ýsh jýzding hany bolghan 1841-1847 jyldardyng aralyghynda Han Kenening Qytay imperiyasymen arada diplomotiyalyq qarym-qatynas ornatugha úmtylghan әreketterine qatysty isterdi bermey qoydy. Ol isterge «qyzmettik paydalanu ýshin» degen tanba qoyypty. «Kenesary han zamanynan beri 168 jyl uaqyt ótti ghoy, qúpiya ústaudyng qajettiligi qansha?» degenime olar «bastyqtar sheshedi» degen jauap aitty.

– Gazetimizding ótken sandarynyng birinde Kurchatov qalasyna Álihan Bókeyhanovtyng atyn beru jóninde bastama kótergen avtordyng (abai.kz) maqalasy shyqqan edi. Osyghan oray Álihantanushy ghalym retinde qanday pikir aitasyz?

– Maqalany kórdim, oqydym. Biraq Kurchatov qalasyna Álihan Bókeyhannyng esimin beruge ýzildi-kesildi qarsymyn!

Nege deysiz be? 2011 jyldyng 13 qyrkýieginde Astanada Álihan Bókeyhannyng tughanyna 145 jyl toluyna, tәuelsizdigimizding 20 jyldyghyna arnalghan halyqaralyq ghylymy konferensiya ótti. Sol jiynda Semey qalasyna «Alash» atyn bereyik degen úsynys aityldy. Úsynys ghylymy forumnyng Qararyna kirdi. Odan keyin de jekelegen ghalymdar, kósemsózshiler osy úsynysty qayta-qayta qaqsap aityp keledi. Áriyne, avtordyng bastama kóterip, Alash qayratkerining atyn әspettegeni dúrys-aq. Alayda Kurchatov qalasynyng manyzy kenes dәuirinde erekshe bolghan shyghar – ol zaman ótti-ketti. Býgin Kurchatov úmyt qalghan qalanyng biri, oghan Alash kósemining esimin beru obal emes pe, qazaqtyghymyzgha syn ghoy!

Semeyge «Alash» atyn beru jónindegi úsynys, ayaqastynan kóterilgen mәsele emes. Búl 1917 jyly Orynbor qalasynda II Jalpyqazaq qúryltayy (sezi) qabyldaghan Qararynda, Alash avtonomiyasynyng astanasy uaqytsha Semey qalasyna ornalasady delindi. Bir sózben aitqanda, Semey qalasyn «Alash» dep atau – II Jalpyqazaq sezining Qaulysy, sheshimi bolyp tabylady. Barsha qazaqtyng tilegi osy, sondyqtan Semeyge «Alash» atauyn beru 1917 jyldyng 12 jeltoqsanynda Jalpyqazaq qúryltayynda zandastyrylghan. Sezding sol qararyn Álihannyng 150 jyldyghy, Alash avtonomiyasynyng 100 jyldyq mereytoylary qarsanynda jýzege asyrsaq – qazaqtyng bir tilegi jýzege asqan bolar edi.

Osy jerde taghy bir manyzdy jәitqa erekshe toqtalghym keledi. Qazaq gazetteri, qazaq ghalymdary «Bókeyhanov» dep, ózi bayqamay, patshalyq Resey men Sovet ókimetining orystandyru sayasatyn jalghastyryp keledi. Álihannyng patsha zamanynda orystyng geografiyalyq qoghamy Batys Sibir bólimining qújattarynda, ózining publisistikalyq tuyndylarynda, onyng ishinde 1889-1900 jyldary «Dala ualayaty» gazetinde aty-jónin Álihan Bókeyhan dep kórsetken. Uaqytsha ókimetting Torghay oblysynyng komissary degen qújattarynyng kóshirmesin juyrda ghana tauyp alyp keldim, Álihan Bókeyhan dep qolyn qoyghan (Fotokóshirmeni qaranyz).

Álihannyng 1927 jylghy eng songhy ghylymy enbegi KSRO Ghylym Akademiyasynyng Leningradtaghy baspasynan shyqqan «Aday oyazynyng qazaqtary» degen enbegine Bukeyhan dep oryssha jazyp bergen. Osy kýnge deyin Alash qayratkerlerine «ov» pen «ev» qosyp, orystandyru sayasatyn jalghastyryp kelemiz. Eger kimde kim 1917 jyly shyqqan «Qazaq» gazetining betterin aqtaryp qarasanyz, ol jerde Ahmet Baytúrsynúly, Jýsipbek Aymauytúly, Múhtar Áuezúly dep jazylghan. Tek 1917 jyly Býkilreseylik Qúryltay jinalysyna saylau aldynda ghana «Qazaq» gazetinde bylay dep jazylghan: «aty-jónimizdi orys transkripsiyasy boyynsha «-ov», «-ev»-ti qosyp jaza túrayyq, saylau qújattaryn shatastyryp almas ýshin, oryssha jaza túrayyq, saylanyp, qazaqtyng Avtonomiyasyn qúryp alayyq, sonan keyin aty-jónimizdi jóndey jatarmyz» degen uәjge kelgen. Sol sebepti Alash qayratkerlerine «-ov»-ty qospay jazuymyz kerek. Otarshyldyq sana-sezimnen qútyla almay kele jatqanymyzdy osydan-aq kóruimizge bolady. 1917 jyly «Saryarqa» gazetinde, orystyng «-ov», «-ev», «-iyn» júrnaqtarynan qútylu turaly mәsele kóterilgen. Bir ghasyr ótti, endi XXI ghasyrda barsha qazaq osy «ov»-tan qútylatyn kezi jetti emes pe?!

– Al Álihannyng atyn bir qalagha beru qajet bolghanda, siz qaysy qalany layyqty sanar ediniz?

– Álihannyng esimin bir qalagha bersin degen maqsatty kózdemeymin. Úrpaghyna qaldyrghan keremet múrasy bar, qúr sózben 16 tom bolady dep boljap jýrsek, songhy bir jarym aidyng ishinde Almatydaghy Ortalyq Memlekettik múrajayda, Preziydent múraghatynda, Mәskeu qalasyndaghy birneshe múraghattardy aqtaryp, Álihannyng taghy qanshama múrasyn taptym. Tolyq múrasynyng kólemi 18 tomnan asatyn týri bar. Eger sol shygharmalardy oqyrman ýshin ghylymy enbekterin qosyp úsynar bolsaq, kóp dýnie bolar edi. Kózi qaraqty oqyrman sol enbekterimen tanysyp, túshynar bolsa, Álihannyng atyn qay qalagha, qanday eldi mekenge beretinin ózderi sheship, úsynys jasar edi dep oilaymyn.

Eger Semey qalasyna Álihan bastaghan Alash qozghalysynyng jәne Alash avtonomiyasynyng «Alash» atyn bersek, Álihan atamyzgha da, ol bastaghan Alash qozghalysy men Alash qayratkerlerine arnalghan odan artyq tarihy estkertkish bolmas edi. Álihan desek – Alash qozghalysy, Alash desek, Álihannyng aty esimizge týsedi. Semeyge «Alash» aty berilse, kózimizge Álihannyng jarqyn beynesi elesteytini anyq. Oghan qosa 1917 jylghy II Jalpyqazaq sezining Qararyn iske asyrghan bolar edik.

– Keler jyl – Alashorda kósemderining biri Álihan Bókeyhannyng 150 jyldyghy. Osy dóngelek datagha oray dayyndyq júmystaryna kóniliniz tola ma?

– Birinshiden, Alash qozghalysy men Alash avtonomiyasynyng bir-aq kósemi boldy. Ol – Álihan. Ekinshiden, men 2013 jyly tamyz aiynda elge oraldym. Sol bir jarym jyldyng ishinde eki Mәdeniyet ministrine, ýsh Memlekettik hatshygha «Alashorda» qoghamdyq qorynyng atynan birneshe hat jazyppyn. Sol hattar endi nәtiyje bere bastaghan siyaqty. Álihannyng 150 jyldyghyn halyqaralyq dengeyde – YuNESKO ayasynda atap ótuge tolyq negiz bar. Qazaqstannyng ózi ishinde, mening bayqauymsha, Euraziyalyq uniyversiytetting janynda Alash ghylymiy-zertteu institutynan basqa eshbir mekemede eshqanday dayyndyq júmysy bayqalmaydy. Institut Álihan Bókeyhannyng qazaq jәne orys tilindegi 16–18 tomdyq shygharmalarynyng tolyq jinaghyn dayyndap jatyr.

Alash qayratkerleri turaly azdy-kópti zertteuler men kitaptar shyqty. Bir qyzyghy: Alash qozghalysynyng atasy, bas iydeology әri kósemi Álihan turaly birde-bir zertteu nemese kórkem shygharma joq. Osy kýnge deyin! Alash ardaqtylarynyng ishinen eng songhy sәtte «aqtalghan» da Álihan edi. Býgingi tanda Álekeng turaly qazaq-orys tilinde monografiya jazylyp jatyr.1991 jyldan beri Álihannyng ómir joly, tuyp-ósken ortasyna qatysty qolymda kóptegen tyng derekter bar. Álekeng turaly menen artyq biletin eshkim joq dep, maqtanyp otyr demessiz! Monografiyany osy jyldyng sonyna qaray jaryqqa shygharamyn dep tyrashtanyp jatyrmyn.

Sonymen birge Álihannyng «KGB» men «FSB», Qazaqstannyng ÚQK múraghattarynan, KSRO-ynyng múrageri bolghan Reseyding Omby, Orynbor, Mәskeu, Sankt-Peterbor qalalaryndaghy múraghattarda qayda qyzmet etti, qay jerde aidauda boldy, qanday ghylymy úiym-basylymdarmen tyghyz baylanysta bolghany turaly qanshama tarihy qújat jinaldy. Sonyng bәrin Álihannyng tughannan bastap, qayghyly qazagha úshyraghan kýnine deyingi ómirin sipattaytyn qújattar men fotosuretterding jinaghynan fotoalibom shygharmaqshymyz.

Bir sózben aitqanda, Álekenning 150 jyldyghyn ózining atyna say, qazaq memleketi men tarihyna qosqan tendessiz ýlesine layyqty toylau – eldigimizge syn der edim.

– Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn atap ótuge oray sizding jazghan bir maqalanyz internet jelisin «aralap» jýr. Sonda siz Kenesary hannyng basyn Mәskeuden aldyrmayynsha, qazaq halqyna búl datany atap ótu olqy bolady degen ekensiz...

– Búl úsynys kezdeysoq aityla salghan pikir emes. Álihandy zerttep jýrip, Kenesary hannyng taghdyryna qatysty qújattargha tap boldym. Tashkentte 1923 jyly Kenesary hannyng aqyrghy kýnderine qatysty shaghyn kitapsha jaryq kórdi. Avtory «K.Stepnyak» dep kórsetilgen eken. Osy avtordyng artynda Álihan Bókeyhan túr ma, әlde basqa bir adam jazghan ba degen mәsele kóterilgen kezde, Han Kenening taghdyrymen men de ainalysa bastadym. Ótken jyly Ombygha barghan ghylymy saparymda Kenesary hannyng bas sýiegine qatysty birneshe daqpyrt әngimeni teriske shygharatyn mәlimetter tabyldy. Onyng ishinde Hannyng bas sýiegi 1940 jyldargha deyin Ombyda saqtalypty. Odan keyin ghana Kenes Odaghyn kezip ketipti. Bas sýiegining manday túsyna patsha ókimetining móri basylypty. Búl – Kenesarynyng bas sýieginen kýl salghysh jasapty degen alypqashpa sózdi teriske shygharady. Bas sýiek Reseyding Peterbor, Mәskeudi, Voronej qalalaryn aralap kelip, 1992 jyly Kenes Odaghynyng «gohranasyna» – tarihy qúndy jәdigerler saqtalatyn memlekettik qoryna berilipti. Ol jerde tek Kenesarynyng bas sýiegi ghana emes, han әskerining tulary, qanjary, qaru jaraqtary siyaqty 300-ge juyq tarihy qúndy jәdiger jatyr. Resey tarapy Qazaqstangha osy jәdigerlerdi bergisi kelmey otyr degennen góri, bar mәsele bizding talap etip, súray almay otyrghanymyzgha kelip tireledi. Qazaqstannnyng preziydenti bas sýiekti aldyrtyp, Kenesary handy basyn qaterge tikken tәuelsizdikke qoly jetken memleketting astanasynda syi-qúrmetpen jerleytin bolsa, búl simvoldyq rәsim bolar edi. Memleket basshysynyng da elding aldyndaghy mәrtebesi arta týser edi. Mәsele Tәuelsiz Qazaqstannyng túnghysh preziydenti osy dәstýrdi ózi bastap berse, Tәuelsizdikting tuy jelbirey týsip, memleket qúrushy qazaq halqynyng ruhy kóteriler edi. Osy úsynysty preziydentke jetkizudi birneshe deputatqa da úsyndym.

– Halyq arasynda Kenesary hannyng bas sýiegi elge jetkiziletin bolsa, býgingi biylikting taghy shayqalyp, onyng arty jaman bolady degen joramaldy bir kóripkel aitypty dep, mistikalyq әngime aitylyp jýrgenin biletin shygharsyz?

– Múnday әngime qay zamanda da aitylady: eger siz el biylep otyryp, osynday jel sózge alanday berseniz, týrikter aitqan «keruen әrbir ýrgen itke búrylyp, tas laqtyra berse, kózdegen jerine jete almaydy» degenning keri bolady. Eger biylik shynymen de memleket qúrushy halyqtyng ruhyn kóterem dese, qúldyq sana-sezimnen ajyratam dese, ýsh jýzding songhy hany Kenesarynyng bas sýiegin qaytaryp aluy kerek. Qazaq handyghynyng tarihy da Han Kenening qazasymen ýzildi. Osyny úmytpaghan jón! Kenesary hannyng bas sýiegi әkelinbey, Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy tolyqqandy toylanady dep aitugha bolmaydy. Kenesary hannyng taghdyry qazaq tarihynan esh uaqytta bólinbeydi.

– Jalpy, osy datany atap ótu jóninde 1994 jyly Qazaqstan Jazushylar odaghy ýkimetting aldyna mәsele qoyghan kezde sol kezdegi premier-ministr Ákejan Qajygeldinning qaytarghan jauaby eske týsedi: «Ózbek halqy bir qalasynyng 1500 jyldyq tarihyn atap jatqanda, bizding bir elding memlekettik tarihy tym qysqa bolghany qalay, qazaq ghalymdary tariyhqa nege terenirek ýnilmeydi?» – degen edi. Qajygeldinning osy súraghyn sizge qoyyp kóreyikshi...

– Qajygeldinning osynday súraq qoyy әbden oryndy. Cebebi – kezinde bәrimiz de kenes zamanynda Qazaq tarihyn júp-júqa kitapshadan oqydyq. Ol kitapsha boyynsha, qazaq tarihy bolishevikterden bastau alatyn. Mening óz basym oqu bitirip, Ghylym akademiyasyna júmysqa kelgenimde, Álihan Bókeyhannyng esimin alghash ret estidim. Sóitip, ózim últtyq tarihymyzdyng shynayy betin alghash ret 1990 jyly ashtym. Toqsanynshy jyldardyng ortasynda tarihymyzdy tereng biletinder neken-sayaq edi ghoy.

Estigen qúlaqta jazyq joq: Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn toylaudyng ayaq astynan qolgha alynu syryn da el bilmeydi emes. Ótken jyly Resey preziydenti Putin «qazaqta memlekttilik bolghan joq» degen sózinen keyin osy datany toylau oigha keldi.

Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn toylau jónindegi úsynystyng ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldarynda qolgha alynghan edi ghoy dep, ghalymdardyng esine týsirdim. Biraq ghalymdar ony eske alugha da qorqady. Al Qazaq memleketining tamyry әldeqayda terende ghoy. Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn toylau – Qazaq memleketining tarihyn kesu dep qabyldamauymyz kerek. Búl – Qazaq memleketiligindegi handyq dәuirine arnalghan mereytoy.

– Enbeginiz jansyn, Súltan Han myrza, ashyq aitylghan әngimenizge rahmet!

Baqytgýl MÁKIMBAY,

«D»

Týpnúsqadaghy taqyryp: «KÝShIGINDE TALANGhAN IT

qasqyr almaydy» degen –

BIZDING BÝGINGI KEBIMIZ...

Derek kózi: «Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» №22 (293) ot 04 iinya 2015 g.