Kurchatov qalasyna Álihan Bókeyhannovtyng atyn beru kerek. Kelesi jyly Álihan Bókeyhanovtyng tughanyna 150 jyl, 2017 jyly Alash Orda ýkimetining qúrylghanyna 100 jyl  tolady.

Biz әli kýnge deyin Petropavl men Pavlodar qalalarynyng atyn ózgerte almay jaltaqtap jýrmiz. Osy qalalardyng tarihy atyn beru jóninde naqty bir sheshim joq. Al kezinde әskery synaq alanyndaghy jabyq ta, jasyryn qala bolghan Kurchatovtyng alghashqy atauy «Moskva - 400», «Jaghalau» «Semey - 21»-  dep te ataldy. Ótken ghasyrdyng 60-shy jyldary  qalagha KSSRO-ny yadrolyq qarugha ie qylghan, elimizde eng alghash atom bombasy men sutegi atom bombasyn synaghan ghalym IY.V. Kurchatovtyng atyn berdi.

Kurchatov qalasy Shyghys Qazaqstan oblysyna qarasty qala.Semeyding soltýstik-batysynda, 130 km qashyqtyqta ornalasqan. Ol jer búryn kartada «Konechnaya» stansiyasy nemese «Moldary» selosy dep kórsetilgen. Yadrolyq zertteu poligonyn qúru turaly sheshim KSRO Ministrler Kenesining jәne KOKP Ortalyq Komiytetining úigharymy boyynsha, 1947 jyly 21 tamyzda qabyldandy. Poligon synaqtaryna dayyndyq júmystary 1949 jylghy shilde aiynda ayaqtaldy. Qalanyng irgetasy osy kezde qalandy. Sol jyldyng 29 tamyz aiynda KSRO-da alghash yadrolyq qúrylghynyng synaghy ótkizildi. Synaqqa tikeley ghylymy jetekshilikti IY.V. Kurchatov atqardy. 1953 jylghy 12 tamyzda poligonda alghash termoyadrolyq qúrylghy, 1955 jyly 22 qarashada – sutegi bombasy synaldy.

Qazirde Qazaqstannyng Últtyq yadrolyq ortalyghy ornalasqan qalada jana tehnologiyalar parki ashylghan. Kurchatov qalasynyng qúramyna Kurchatov qalasynyng ózi, Degeleng beketi  jәne Moldary auyly  kiredi. Qazirgi tanda qalanyng negizgi jýie qúraushy kәsiporyny QR Últtyq yadrolyq ortalyghy. Qaladaghy ghylymiy-tehnikalyq potensiyaldy saqtap, jana tehnologiyalardy paydalanu maqsatynda QR-AQSh birikken «SEMTEH» kәsiporyny qúryldy. «KK Interkonnekt» atty  elektrondy qúrylghylar men pechatti platalardy óndiru  kәsiporny júmys jasaydy. Geologiyalyq barlau júmystarymen qazaqstan-amerikandyq «FML Kazahstan» kәsiporny ainalysady.  Búrynghy synaq aumaghynda bolashaghy zor qazba baylyqtarynyng mol qory bar. Altyn men mys, sonymen qatar ruda emes shiykizattaryna da bay. «Gabbro» tabighy tasyn qazu jәne óndeu júmystarymen «Degelen» kәsiporny ainalysyp keledi.

ShQO-nyng búrynghy әkimi B.Saparbaevtyng kezinde Kurchatov qalasynyng aumaghynda Abyraly audanyn qúru turaly bastama kóterilgen bolatyn.Ýkimetke osynday úsynystarmen shyqqan sol kezdegi oblys basshysy Kurchatovtaghy Últtyq yadrolyq ortalyqtyng negizinde ghalymdar qalashyghynyng boy kóteretindigin, qalanyng osy potensiyalyn paydalanyp audan qúrudyng tiyimdiligin dәleldep baqty. Búrynghy Abyraly audanynyng eldi mekenderining maldan basqa tabys kózi joq. Qaladan arnayy ekonomikalyq aimaq qúryp, kәsiporyndar ashylatyn bolsa, audan ortalyghy bolatyn qalada elge júmys tabylar edi. Kurchatov qalasynyng qazirgi әl-auqaty jaman emes. Qalanyng ekonomikalyq әleuetin tolyq iske asyryp, jer asty qazba baylyqtaryn dúrys paydalana bilse, búl ólke әli-aq gýldenip ketetin bolady.

Semey yadrolyq poligon territoriyasynyng 95 payyzyn auyl sharuashylyghyna paydalanugha beruge bolatynyn Últtyq yadrolyq ortalyq mamandary kóptegen jyldar boyghy zertteu nәtiyjelerine oray kóz jetkizdi. Al qalghan 5 payyz jer ol tikeley yadrolyq synaq jasalghan jerler. Onday  aumaqtardy paydalanugha mýlde bolmaydy dep sanalady. Qazirgi uaqytta búrynghy synaq alanynda bolghan jerlerding zerttelip, tekseruden ótken bólikteri halyqtyng ótinishi boyynsha auyl sharuashylyghy ýshin paydalanugha  berilip jatyr. Negizinen mal sharuashylyghymen ainalysatyn qojalyqtar –  Shyghys Qazaqstan oblysy Abay audany men Semey qalasynyn  jәne Pavlodar oblysy May audanynyng sharua qojalyqtary .

Sonymen qosa bolashaqta AES qúrylysy boyynsha qala túrghyndarynyng azamattyq mәselesi de oilandyrady.  Mysaly, Bayqonyrda oryn alghan jaghdaylardan barshamyz habardarmyz. Gharysh ailaghyndaghy túrghyndardyng konstitusiyalyq qúqyghy qanshama ret búzyldy. Resey Bayqonyr gharysh ailaghyn jalgha aldy.  Kurchatovta strategiyalyq nysan salyp, ony birlesip iygeretin bolsa, Bayqonyrdyng kebin kiuimiz әbden mýmkin ekenin de joqqa shygharugha bolmaydy.

Basqa-basqa adamzat balasyna orasan zor qauip tóndirgen, qazaqtyng jeri men eline ólsheusiz qasiret әkelgen ghalymnyng atyn alghan qalanyng atauyn ózgerteudi keshiktirmeu kerek. Áriyne ol Kenester Odaghy kezinde ghylymgha ólsheusiz ýles qosty dep esepteldi. Biraq ol ashqan janalyq adamzatty qyryp-jongha arnalghan edi. Sol ýshin barlyq memlekettik silyqtar men ataqtardy alyp, barlyq jaghdayy jasaldy. Kenes Odaghynyng sayasy basshylary eldi órkendetuding ornyna jappay qyryp joyatyn qarudy iyelenuding jolynda baryn saldy. Osy jolda halyqtyng baylyghy men ómirin de ayaghan joq. Aqyry ózderining týbine jetip tyndy.

Semey poligony arqyly qazaq halqyn synaqtyng nysanyna ainaldyrdy. 40 jyl boyghy synaqtar kezinde jýzdegen myng adam radiyasiya saldarynan aurugha úshyrap, kóz júmdy. Jas sәbiyler ómir esigin asha salyp shetinep ketti. Óz-ózine qol júmsap jatqandar osy kýnge deyin tiylar emes. Ekologiyagha kelgen ziyanda ólsheu joq. Euraziya qúrlyghynyng kindigi ornalasqan Degeleng syndy Saryarqanyn  shoqtyqty da qasterli bir tauyn kýlge ainaldyrdy.

Býgingi egemen el retinde qazaqqa ólsheusiz qasiret әkelgen zalym ghalymnyng atyn jerimizden, halyqtyng sanasynan mýlde óshiru kerek. Ol tipti A.Saharov syndy osy synaqtary ýshin halyqtan keshirim súrap, opynyp ókingen de joq. Al, biz bolsaq, Kurchatov syndy adamnyng atyn alghan qala atauyn ózgertkimiz kelmeydi. Ony Petropavl men Pavlodar syndy mәsele qylyp kótergen de emespiz. Tek osy synaq ólkesining tumasy, osy ólkening bilgiri, tarih ghylymdarynyng doktory B.Nәsenov aghamyz ghana qalanyng atyna qazaqtyng birtuar perzenti Tәttimbet Qazanqapúlynyng atyn beru turaly úsynys jasaghan bolatyn. Biraq ol kezinde qoldau tappady. Bolatbek agha qazirgi Kurchatov qalasynyng manynda Tәttimbetting qystauy bolghanyn dәleldep, osyghan sýiengen edi. Jәne de naqty tarihy derekterdi keltiredi.

Jana audannyng qúryluyna  negiz bolatyn derekterde ólke tarihyna qarar bolsaq,  Qarqaraly uezine qarasty Shanyshar-Aybiyke bolysyn 1878 jyly  «Arqalyq», «Edirey» atty eki bolysqa bóldi. Sóitip,  Shanyshar-Núrbiyke bolysyn «Aqbota» bolysy dep ózgertti. 1928 jyly osy atalghan bolystar Abyraly audany qúrylghan kezde jer men halyqtyng ornalasu jaghdayyna oray osy audangha berildi. 1930 jyly Qu degen audan qúrylyp, «Aqbota» bolysy «Qyzyl-Tan» degen atpen audan ortalyghyna ainalghan. 1932 jyly qayta Abyraly audanyna qosqan. 1954 jyly atom synaghyna baylanysty Abyraly audany taratyldy. «Aqbota» bolysynyng jeri keleshek Kurchatov qalasynyn, atom synaghynyng ortalyghyna ainaldy.

Qauipting qay jaghymyzdan keleri belgisiz almaghayyp zamanda irgemizdi bekemdey týsuimiz kerek. Kurchatov qalasy turaly «Reseyding kózdegeni ne?» atty maqalada pikirimizdi bildirgen bolatynbyz. http://abai.kz/post/view?id=3387

Endi  «Ghylym qalasy» mәrtebesi bar osy qalagha Álihan Bókeyhan esimi әbden layyqty dep oilaymyz. Búl qaladan ózining tughan jeri Aqtoghay da alys emes.  Qalanyng bir audanyn synaq alanynyng epiysentri bolyp, kýlge ainalghan Degeleng tauynyng qúrmetine «Degelen» dep atasa dúrys bolar edi.

Aytqanday  tarihshy-ghalymdar qozghap jýrgen bir mәsele, 2017 jyly Alash Orda ýkimetining qúrylghanyna 100 jyl tolu qúrmetine oray osy ýkimetting 1917 jyldan 1920 jylgha deyin resmy astanasy bolghan Semey qalasynyng Jana Semey bóligin «Alash» qalasy dep  ataudy da úmytpay zandastyrghan jón. Álihan men Alash esimin bir-birinen bólip qaray almaymyz. Osy isting sheshimi ózimizding erik jigerimizge baylanysty bolmaq.  

 Ardaq Berkimbay

Abai.kz