Tәuelsizdik alghan 19 jylda bilim salasy kóptegen ózgerister men reformalargha úshyrady. Bilim ministrligi 1991 jyldan 2010 jylgha deyin attaryn 8 ret ózgertti. Ol densaulyqpen, mәdeniyetpen, sportpen, turizmmen de qosyldy. Al ótken aptada taghayyndalghan Baqytjan Júmaghúlov - on birinshi ministr. Sonda orta eseppen әr ministr bir jyldan asar-aspas uaqyt qana otyrghan, al ministr bolyp santehnik te, injener de, auylsharuashylyq mamany da, ekonomist te, jazushy da, jurnalist te, tipti mektepte bir kýn júmys istep kórmegen adam da basshylyq jasaghan. Sonyng kesirinen 18 jylda bilim salasy paydasy joq reformalardan kóz ashpady.

Ministrler suday sapyrylys­qan osy jyldar ishinde mektep pen bilimge qatysty segiz reforma jýrgizil­gen, jeti ret tolyqtyrumen ýsh zan, bes bilim standarty, bes tújyrymdama qa­byldanghan, «eki tól oqulyq» qayta jazylyp, sansyz baghdarlamalar týzilgen, eki ret bilim jәne ghylym qyzmetker­lerining sezi, sonday-aq kóptegen konferensiyalar men seminarlar ótken.

Tәuelsizdik alghan 19 jylda bilim salasy kóptegen ózgerister men reformalargha úshyrady. Bilim ministrligi 1991 jyldan 2010 jylgha deyin attaryn 8 ret ózgertti. Ol densaulyqpen, mәdeniyetpen, sportpen, turizmmen de qosyldy. Al ótken aptada taghayyndalghan Baqytjan Júmaghúlov - on birinshi ministr. Sonda orta eseppen әr ministr bir jyldan asar-aspas uaqyt qana otyrghan, al ministr bolyp santehnik te, injener de, auylsharuashylyq mamany da, ekonomist te, jazushy da, jurnalist te, tipti mektepte bir kýn júmys istep kórmegen adam da basshylyq jasaghan. Sonyng kesirinen 18 jylda bilim salasy paydasy joq reformalardan kóz ashpady.

Ministrler suday sapyrylys­qan osy jyldar ishinde mektep pen bilimge qatysty segiz reforma jýrgizil­gen, jeti ret tolyqtyrumen ýsh zan, bes bilim standarty, bes tújyrymdama qa­byldanghan, «eki tól oqulyq» qayta jazylyp, sansyz baghdarlamalar týzilgen, eki ret bilim jәne ghylym qyzmetker­lerining sezi, sonday-aq kóptegen konferensiyalar men seminarlar ótken.

Tek 2000-2004 jyldar aralyghynda ghana tórtinshi ministr basqaryp túr­ghanda tórt baghdarlama qabyldanghan. Q.Kósherbaev 2000 jyldyng qarasha aiynyng ayaghynda «2005 jylgha deyingi bilim berudi damytu turaly» baghdar­lamasyn úsynsa, N.Bektúrghanov 2001 jyly «2010 jylgha deyingi bilim berudi damytu strategiyasyn» jasaghan. Osy maqsattardy jýzege asyru ýshin, 126 qú­jat pen arnayy baghdarlamalar dayyndalypty.

Sh.Berkimbaeva 2003 jyly «Auyl mektebi» baghdarlamasyn, J.Kýlekeev 2004 jyly «2015 jylgha deyingi bilim be­rudi damytu» tújyrymdamasyn qabyl­da­dy. «Is tetigin kadr sheshedi» degen qaghiy­dany bilemiz. Elimizde 700 mynday múghalim bar. Solardyng 1/4-ining mamandy­ghy, al 1/3-ining joghary bilimi joq. Solardy dayyndap kelgen 19 pedagogikalyq oqu orny materialdyq- tehnikalyq bazasyna, oqytushy-professorlar qúra­my­na qaramay, 1997 jyly Imanghaly Tasmaghambetov viyse-premier, al Múrat Júrynov ministr kezinde bir búiryq­pen uniyversiytetter men akademiyalar bolyp shygha keldi de, olarda tek ekonomister men yurister ghana dayyndady. QR preziydentine birneshe hat jazyp, 2000 jyly 27 qazan­daghy preziydent әkimshiliginde Bilim ministrligining basshylary qatysqan jiynda dәlelden­gennen son, 2004 jyly sol oqu oryn­darynyng tórteui ghana qalpyna keldi.

«Bilim negizi bastauyshta qalanady» degen sóz bar. Men búghan «tәrbie negizi balabaqshadan bastalady» degendi qosar edim. Tәuelsizdik alghangha deyin 8881 balabaqsha 1 mln 162 myng balany 2 aidan 6 jasqa deyin tәrbiyelep, mektepke dayyndaytyn. Sol tústa 6 jasqa deyin­gilerding 47,9%-y al 7 jasqa deyingilerding 94,4%-y balabaqshamen qamtylghan bolatyn. Bir Almatynyng ózinde 338 balabaqsha júmys istegen. 2007 jyly sonyng 126-sy ghana qaldy. Búlaysha qúldyrau býkil elimiz boyynsha jýrdi. Respublika boyynsha búl kórsetkish sol jyldary 1100-den asatyn ghana bala­baq­shanyng qalghanyn anghartty. Qazir balalardy balabaqshamen qamtu kórset­kishi qalada 10%-dan assa, auyldyq jer­lerde 2%-day ghana.

Endi onyng әseri qanday? Kenes Oda­ghy kezinde 1-synyptyng 1-toqsanynda balalardyng 95%-y ýlgeretin, al qazir 1- toqsanda 95%-y - ýlgermeytinder.

Múghalimder qazir kóp jenildikten aiyrylghan. Mәselen, qosymsha júmys­targha qarjy tóleu toqtatyldy. Aptalyq jýktemeleri 14 saghattan 18 saghatqa artty. Al joghary oqu oryndary oqytu­shylarynyng jyldyq saghattary 720-dan 1,5 myngha deyin kóterildi, al doktorlyq, kandidattyq jәne basqa ataqtargha qosymsha qarjy tóleu keyingi 5-6 jylda ghana qolgha alyna bastady.

Kәsiptik uchiliysheler (mektepter), arnauly orta bilim beretin oqu oryndary turaly búdan da soraqy mysaldar keltiruge bolady. Olar ýshin respub­likalyq budjetten josparly qarjy bólinbedi, oqu-әdistemelik keshendermen qamtamasyz etu mýlde qolgha alynbady. Sonyng saldarynan býgingi kýni arnau­ly bilimi bar orta bilimdi mamandar men júmysshylardyng jetispeu­shi­ligi tuyp otyr.

Barlyq oqu mekemelerining materi­al­dyq-tehnikalyq bazalary býgingi kýn talabyna say emes. Sebebi, Bilim miy-niys­tr­ligi «bilim industriyasymen» mýlde ainalyspay otyr. Oqulyq, standart, oqu jospary jýiesiz dayyndalyp jatyr. Olar 10-11 jylgha dayyndaluy kerek edi, al bizde 2-3 jylda bir ret dayyndaydy da, barlyghyn әure-sarsangha salady. Bilim mekemelerine, qyzmet­ker­lerine әdistemelik, praktikalyq kómek beru 1997 jyldan toqtatylghan. Sebebi, әr ministr ózinshe ortalyqtar úiymdastyrady, qazir әrtýrli ortalyq­tardan kóz asha almay­syn, paydasy shamaly, jýieli júmys joq.

Bilim qyzmetkerlerining mamandyghyn jetildiru jaghy da syn kótermeydi. Búryn 3-5 jylda mindetti týrde bilimin jetildirip túratyn bolsa, osy 15 jylda birde-bir ret bilimin kótermegender kezdesedi jәne onyng sapasy óte tómengi jaghdayda.

Oqushy men studentterge aldymen ke­re­gi oqulyq ekeni týsinikti, endi osy­nyng jaghdayy qalay? IY.Tasma­ghambetov, M.Júrynov kezinde 1997 jyldyng nauryzynan 2-3 aidyng ishinde asyghys «oqu­lyqtar» dayyndalyp, birden ekspe­riymentsiz (synaqsyz) mektepting birinshi synybyna endirilip ketti, alghashqy jarty jyldyqta 2002 jylgha deyin oqu­shylar oqulyqsyz oqydy. Osy ýderis kýni býginge deyin jalghasyn tabuda jәne 10 synyp jylda jýieli, sapaly oqulyqpen qamtamasyz etilmey keledi. Oqulyqty akademikter, professorlar, doktorlar jazdy dep taqiyamyzdy aspangha atamyz, al sonda tәjiriybeli múghalimder men әdiskerler qayda? Qazir matematikany fiziyk, himiyk, al himiyany biolog, geograf jazghan­dyqtan, oqulyq sapasyz shyghyp jatyr. Mysaly, 17 betten túra­tyn oqu-lyq bola ma? Onyng baghasy sha­ryqtap, 3-3,5 esege kóterilip ketti.Olar býgingi kýnge deyin eksperiymentten dú­rys ót-pey, tehnologiya saqtalmay otyr,

Kenes Odaghy kezinde 894 myng adamgha 1 ghylym doktorynan kelse, Qazaqstanda 140 myng adamgha 1 ghylym doktorynan kelip otyr. Kenes odaghy kezinde pedagogika salasynan bar-joghy 10 ghylym doktory bolsa, ol qazir 300-den asqan. Al Ábilqasymova Alma siyaqty tórayym­dar 10 jylda 4 jerde basshy bolady. Júmys istegen jerining bәrinde ýstinen shaghym aitushylar kóp. Olar preziydentke, premier-ministrge, bilim miy-n­iys­tr­ine jazghanmenen, әzirge esh nәtiy-je bolmay túr. Al keyingi kezde júmys istep jatqan «Oqulyq» ortalyghy turaly da az aitylyp jýrgen joq, onyng paydasynan oqulyqqa keltirip otyrghan ziya­ny kóp. Myna mysaldan-aq onyng esh­teneden habary joq ekeni belgili. «Mektepte 1000-gha tarta oqulyqty oqu pro-sesinen alyp tasta­dyq, 300-in eksperiymentke jibermedik, - degen mi- n­istr­ding sózi - ol Ábilqa­sy­movanyng kel­tir-gen mysaly, al mektepte bar-joghy 120-140 qana oqulyq bar.

On birjyldyqty sapaly oqulyq­pen, oqu-әdistemelik keshenmen 18 jylda qam­tamasyz ete almay otyryp, 2008 jyly 12 jyldyqqa kóshemiz deu - baryp túrghan bassyzdyq edi. Sebebi, 2003-2004 oqu jylynda 56 tirek mektebinde, al 2004-2005 jyly 77 tirek mektebinde «eks­periymentterin» oqulyq­syz, standartsyz, oqu josparynsyz, baghdarla­masyz, oqu-әdistemelik ke­shen­siz, kadr-syz bastap jiberdi. Ol eksperiyment 2015-2017 jyly ayaqtalugha tiyis. Sonda 12 jyldyq oqudyng jetistigi, kemshiligi belgili bolady, ony týzeu ýshin 2-3 jyl taghy kerek. Sondyqtan dayyn­dyq dúrys boluy ýshin, 2017-2020 jyldary ghana kóshkenimiz dúrys. Mine, osyny әlde­neshe ret aityp, preziydentke qay­ta-qayta hat jazghanymyzdan keyin ghana 12 jyldyqqa kóshu nauqany 2015 jylgha shegerildi.

Mektepke janama mekemelerding nazardan tys qaluynyng nәtiyjesinde sport, muzyka mektepteri, oqushylar, jastar shygharmashylyq ýileri, jas tehnikter, naturalister, turister stansalary qysqartylyp, al qysqartylma­ghandary basshylyqsyz qaldy. Sebebi, res­pub­likalyq mekemelerdi IY.Tasma­ghambetov ministr kezinde Almaty qala­syna berip jiberdi. Nәtiyjesinde sabaq­tan tys uaqytta baratyn jer bol­maghan­dyqtan, ýiirme, seksiyalar joq bolghan­dyqtan, jastar arasynda esirt­kige әues­tenu, araq ishu, úrlyq jasau keng etek aldy. Testileu, informatizasiyalandyru (aqparattandyru), aqyly oqu turaly, bilim qyzmetkerlerin attestasiyalau, oqu oryndaryn liysenziyalau t.b. sekildi mәseleler boyynsha tek qana kem­shilik­terdi keltiruge bolady, týbegeyli jos­parly, jýieli júmys istel­mey otyr.

Oblys, audan ortalyqtaryndaghy bilim departamentteri men bólimderining ministrlikpen baylanystary joghalghan. Búl bilim salasyndaghy sybaylas jem­qorlyqty biyik shyngha shyghardy.

Ministrlikting negizgi qadamdaryn josparly jetkizip otyrghan pedago­gikalyq basylymdar da 1997 jyldan basshylyqsyz qalyp, qazir redaktorlar óz bilgenderimen júmys isteude. Bilim salasyna bólinetin qarjy YuNESKO úsynysy boyynsha 107% boluy kerek. Qazaqstanda ol osy 15 jyldyng ishinde 3,5% kóleminde, al Estoniyada 7,5 %, Shvesiyada 7,8%, Daniyada 8,8% boldy. Jyldyq budjetten 2004 jyly - 192 mlrd, 2005 jyly - 250 mlrd, 2006 jyly 450 mlrd tenge bólingen, al onyng talan-tarajgha týsip jatqanynda esep joq. Oqulyqqa bólingen qarjynyng 50%-y talan-tarajgha týsken kezi bolghan jәne satylugha tiyis emes oqulyqtar satyluda.

Árbir oqushygha ketetin shyghyn da әrbir oblys, audan mektepterinde әr­týrli. Mysaly: Almaty, Astana qala­larynda 100 myng tenge kóleminde bolsa, keybir oblystarda - 40-80 myng tenge, al Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Otyrar audanynda - 88 myng tenge, al shekaralas Týrkistan audanynda - 38 myng tenge. Sonda oqu standarty, oqu jospary, baghdarlamasy birdey, biraq bóli­netin qarjy әrtýrli, múny qalay týsi­nuge bolady? Sondyqtan bilim salasyna bólinetin qarjyny respubliy­kalyq budjetten bólu mәselesin qou kerek, sebebi әrbir oblys pen audannyn, son­day-aq auyldyng mýmkinshilikteri әr­týrli. Bilim ministrligi, onyng respub­likalyq mekemeleri jergilikti jerdegi oqu oryndaryna әdistemelik, praktiy­kalyq kómek kórsetip, normativti qújattarmen qamtamasyz etudi qoyghan, qanday jobalargha qarjy kóp bólinetin bolsa, sony qamtu jaghyna shyqqan, nәtiyjesinde óz funksiyalaryn dúrys atqarularyna uaqyt tappaydy.

Ersayyn ERQOJA,

bilim salasynyng mamany

BILIM MINISTRLERI

1. 1988-1993 qazanyna deyin - Shaysúltan Shayahmetov

2. 1993-1994 qarashasyna deyin - Erejep Mәmbetqaziyev

3. 1994-1997 nauryzyna deyin - Múrat Júrynov

4. 1997-1997 qazanyna deyin - Imanghaly Tasmaghanbetov

5. 1997-2000 jeltoqsanyna deyin - Qyrymbek Kósherbaev

6. 1999-2000 - Vladimir Shkoliniyk

7. 2000-2002 qantaryna deyin - Núrәli Bektúrghanov

8. 2002-2003 15 mausymyna deyin - Shәmshә Berkimbaeva

9. 2003-2004 jyldyn13 jeltoqsanyna deyin - Jaqsylyq Kýlekeev

10. 2004-2007 jyldyng 8 qantaryna deyin - Birghanym Áytimova

11. 2007 jyldyng 10 qantarynan - Janseiyit Týimebaev

12. 2010 jylghy 22 qyrkýiekten - Baqytjan Júmaghúlov.

«Obshestvennaya pozisiya» gazeti