Biyl Qaramola sezine 130 jyl 

Úly adamdar ómir sýrgen ya qyzmet qylghan jerler kiyeli tútylyp, belgi qoyylady. Búl әlemdik tәjiriybede ornyqqan salt. Mysaly, Vena qalasynda әigili kompozitor Bethoven pәterde túrghan 30-gha tarta ýide taqta bar eken. Orys halqy da qalysar emes - Pushkiyn, Tolstoy syndy túlghalary bolghan jerlerdi býge-shigesine deyin zerttep, eskertkishter qoyda. Sonyng biri - qazaqtyng Oral qalasyna Pushkinning kelip-ketkeni jayly eskertkish-taqta ornatyldy. 

Qaramola... Ol 1885 jyly úly Abay bolghan, bolghan deymin-au, ataqty biyler Erejesin dýniyege әkelgen jer. Ol ol ma, shayyrdyng aqyndyq shabyty tau selindey tasqyndauyna týrtki bolghan jer. Jaraydy, bilgen-tergenimizdi ret-retimen bayandayyq.

Qaramola Semeyden 70 shaqyrym, Shar ózenining boyynda. Úsaq tóbeshikti keng dalada eki su qatar aghady: Shar jәne Qyzylsu ózenderi. Qyzyq. «Shar» degen ne sóz? HII ghasyr jazbalarynda «qypshaq» atauy «shary (sary)» týrinde kezdesedi. Pәli, «Shar» degenimiz sol «Shary» sózi bolmasyn. Kóne qazaqtar qos ózendi Sarysu jәne Qyzylsu dep ajyratqan synayly. Sonan kele-kele Sharysu «Shar» degen qysqa týrge ainalghangha úqsaydy.

Endi  Qaramola toponiymine keleyik. Qazaq eski әlemining adastyrmas kartasy, kompasy әri shekarasy – mola bolghany mәlim. Álem әmirshisi Shynghyshan qúrghan kóshpeli imperiya astanasy «Qara qorym» atalghan (mola jәne qorym týbinde bir sóz). Sonymen, «Qara mola» atauy - kiyeli meken, kóne oryn, qara júrt degen maghynagha sayady. Sol sebepti toghyz joldyng toraby - Qaramolada jylyna eki mәrte (mausym jәne qazan ailarynda) jәrmenke júmys jasaghan.

(Senseniz, jәrmenke tarihy este joq eski mezgil - Qimaq-qypshaq qaghanaty dәuirine ketedi-dýr. Kiyiz tuyrlyqty kóshpeli halyqtyng qan bazarynda mal, jýn, teriden bólek, mata, shәi, bylghary, ydys-ayaq siyaqty zattar saudagha týsken. Masatyday qúlpyrghan Shary ózeni jaghasyna tikken kóp ýiler, baylaghan biye, týrli oiyn-sauyq, toptanghan halyq jәrmenke sәnin keltirgen. Qarqaraly jerindegi ataqty Qoyandy jәrmenkesi 1848 jyldan 1930 jylgha deyin júmys istegeni ayan. Al oghan deyingi Arqanyng ataqtysy osy Qaramola jәrmenkesi bolghany haq. Sauda kerueni Sibirden, Qytaydan jәne qazaq dalasynyng týkpir-týkpirinen jәrmenkege bet týzegen ghoy. Lәjimiz ne, sol ertegidey alys shaqtan býgingi bizderge tek qana qazaqtyng «Búl bas ne kórmegen deysin, Qyzylsu-Shardy da kórgen» degen kәri sózi ghana jetip otyr...).

Sóitip, tótenshe (sherbeshnay) sezge basqa emes, Qaramolanyng tandaluy - aq patsha sheneunikterining mәrtebeli әri qolayly jerlerdi jete zerttep, jaqsy bilgenin bayqatady.

«1885 jyly, - dep jazady M.Áuezov, - Qaramola degen jәrmenkede birneshe duan eldin, ol kýndegi әdet boyynsha, bas qosatyn sherbeshnay (chrezvychaynyy – A.O.) siyezi bolady. Búl uaqytta Tobyqty ishinde Abaygha jau bolyp shyqqan kisiler, ózderine ishtey niyettes, tilektes bolatyn kisilerdi basqa elderden de tauyp alghan bolady. ...Sherbeshnaygha jiylghan toptyng ishinde osy siyaqty Abaygha qastyq niyet oilaytyn kisilerding barlyghy Qaramolagha keletin jandaraldan Abaydy jazalaytyn qattylyqty kýtedi. Abay aidalar dep te ýmit qylatyndar bolady».

Mineki, siyezding (siyazdyn) Abaygha qanday manyzdy bolghany osydan-aq týsinikti. Tótenshe sezde bes duannyng (Zaysan, Óskemen, Kereku, Qarqaraly jәne Semey) bolys, biyleri men general-gubernator (qazaqtar ony «jandaral» degen) Seklinskiy bastatqan patsha sheneunikteri bas qosty. 

Alayda, «Abaydy jazalaytyn qattylyqty kýtken» kýpildekterding ýmiti aqtalmay, jaghday kerisinshe qalyptasqan. Jandaral el kisilerin jaghalay jýrip, Abaygha kelgende: «Partiyashyl, el býldirgish Qúnanbaev senbisin?» depti. Abay: «men» deydi. Nege partiya qylasyng degende: «Jalghyz men partiya qylmaymyn, dýniya týgel partiya, tirshilikte bәri alys-tartyspen ótedi» deydi.

- Seni el nege kóp jamandaydy?

- El kóp, men jalghyzbyn, kóp әrqashan tentek, búzyq, búzyq kóppen alysqan adam jaman atty bolmay túrmaydy, - depti.

Osy sózderden keyin jandaral Abaydy ózine tikken ýige ertip әkelip, úzaq әngimelesip otyryp qalady. Súhbat, mәjilisten keyin: «Sezdi jaqsy ótkizinder, úryda aqysy ketkenderding aqysyn tolyq әperinder, sezdi jaqsy ótkizu ýshin Abay siyaqty kisini tóbe by saylanyzdar» dep, ózi Abaydy Sherbeshnaydyng tóbe bii qylyp, qaytyp ketedi», - dep jazady Múhan. Búdan asqan sәttilik bola ma? Sol kýnderi halyq Abaydy «tóbe biy», «әdil biy» dep tóbesine kóteredi. Tәniri ótkir sezim syilaghan úly aqyn shabyty shalqyp, jiylghan bi, bolystargha arnalghan Erejeni ainalasy 3-4 kýnde dýniyege әkepti. Sol 73 baptan túratyn jana zandy barshasy - bolys, biyler hәm úlyqtar maqúldap, ereje astyna qoldaryn qoyady. «Abay әdet-ghúryp mәselesin zamangha layyqtap, halyq paydasyna sheshti, kem-ketiktin, әsirese, әiel pravosyn jaqtady, - deydi qazaqtyng kórnekti ghalymy Áuelbek Qonyratbaev. - Sol ýshin Abay kózining tirisinde-aq «әdil biy» atanghan. «Erejenin» zang qatarly mәni boldy».

Qoryta aitqanda, «Erejenin» jazyluy - Qaramola sezining basty tarihy oqighasy boldy. Tóbe by saylanghan әri Ereje iyesi Abay ózin erekshe sezinip, auylyna zor әserge bólenip qaytady. Eng bastysy, tughan halqynyng kósemi boludyng jauapkershiligin alghash ret jan-jýregimen sezinedi.

Úly ómirding әr sәtin qalt jibermey qadaghalaghan M.Áuezov: «Osyny sezuining arty qazaq elining barlyq salt-sana, әdet qalpyna qatty syn kózimen qaraudy tughyzdy. Býgingi el jayyna, el ortasyndaghy óz jayyna bolsa da qanaghat qylmaytyn, zamanynan ozghan oilardy oilata bastaydy», - dep qorytady («Abaydyng tuysy men ómiri» atty enbegi).

Erekshe jauapkershilikti sezindi degenge oqyrman nazar audaruymyz jaydan jay emes. Múhang jana aqyndy qoyarda qoymay shygharmashylyqqa jetelegen búla kýshti tap basyp aitqan. Qaramola siyazy men Abaydyng ataqty «Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym» óleni ózara tyghyz baylanysta. Dәldisinde әleumettik óleng alqaly basqosudyng izi suymay jazylghan bolatyn. Yaghni, 1885 jyldyng mausym aiynyng basynda. Biraq Abaydyng túnghysh jinaghynda bir jyl keyin, «1886 jylghy» dep qate belgilenip ketken-di. Sol sebepti «Qalyng elim, qazaghym» ólenine týrtki jәit - Qaramola siyazy ekeni qarastyrylmay keldi. 

Ol zamanda barsha júrttyng delebesin qozdyratyn nauqan - bolys saylauy edi (sonyng bir kórinisi - saylaudyng әrbiri derlik Abay shygharmashylyghynda iz qaldyryp otyrdy). Al siyaz saylaudan da danqty.

«Kójekbaygha» degen óleninde aqyn:

                                Orys siyaz qyldyrsa,

                                Bolys elin qarmaydy.

                                Qu starshyn, ash biyler,

                                Az jýregin jalghaydy, -

dese, Kýlembay bolysqa arnaghan óleninde:

                               Siyaz bar dese jýregim,

                               Ornyqpaydy suyldap.

                               Syrtqylargha syr bermey,

                               Qúr kýlemin jymyndap, -

deydi. Siyaz – saylaudyng atasynday oqigha ekeni osydan-aq týsinikti.                                

Qalay desek te, qyr tósining dýbirli oqighasy - Qaramola siyazynan Abaydyng qatty әser alghany sózsiz. Búl jasy 40-qa tolghan Abay zor ghalym bolghan, aqyndyq quaty boyyn kernegen shaq ekenin eskerte otyralyq. Ayta keteyin, Abay qalam ústap, halyq qamyn oilap iske aralasuyna týrtki oqigha - Qaramola sezi ekenin deyektep «Abay aqyndyghynyng basy qay jyl?» degen arnau maqala jazghan edim. Búl jerde qaytalap jatudy artyq kórip otyrmyn.          

Sóz basynda danqty, tarihy oryndy qasterleu - әdemi әlemdik salt dedik. Biyl Qaramola sezine - 130 jyl. Ony turistik baghdarlargha engizuding uaqyty jetip-aq otyr. Ol ýshin keregi - joldy tóseu, kórneki belgini túrghyzu ghoy. Osy maqsatta 1995 jyly jergilikti azamattar bir belgini ornatuyn ornatqan-aq eken. Búl jóninde Suyqbúlaq kentining túrghyny Túrsynbek Jýsipov sóilesin: «Jәr­menke ótken alang su­ly, nuly jer. Qazirgi Suyqbúlaq kentinen onsha qashyq ta emes. Semey-Almaty kýre jolynyng boyynan bar-joghy bir sha­qyrym qa­shyq­tyqta. Men zauytta diy­rek­tor bolyp jýr­­gen uaqytta rud­nikting basshysy Shәkәrim Ra­hymjanov ekeumiz aqyl­dasa kele, úly Abay­dyng 150 jyldyq merey­toyyna oray, osy tarihy oryngha belgi qoydy oilastyrdyq. Bizding búl oiy­myzdy Jar­ma au­da­ny­nyng basshysy IY.V.Belihin de qoldady. Sóitip, Qara­mola jәr­­menkesi ótkizilgen oryn­­gha es­kertkish belgi qoyyp, at shaptyryp, toy jasadyq».

Biraq, Qaramola turister keletin, jolaushylar at basyn búratyn ziyarat oryngha ainalghan joq. Nege? Sebebi, júrtshylyq ony jәrmenkenin, qala berdi siyezding orny dep qana estip, bildi.  Al Abay shygharmashylyghyna qatystylyghy layyqty dengeyde baghalanbay-aq keledi. Osy olqylyqtyng ornyn toltyru qamynda «Qaramola sezinde Abay tóbe by saylanghan, sol jiynnan alghan әserden әigili «Qalyng elim, qazaghym» ólenin jazghan, sóitip, osy jer - Abay aqyndyghynyng bastauy» degen mazmúnda aishyqty sózder qashalghan enseli tas túrsa jón. Jәne nebәri qozykósh jerge asfalit tóselse iygi. Osy sauapty isterdi atqaru, qoly jomart, qaltasy qalyng azamattar men Suyqbúlaq kenti basshylary qúlaghyna altyn syrgha, qaryzdy mindet. Órkeniyetti elder tarihy oryndardyng úmytyluyn, kózden tasa, eleusiz qaluyn – eldigine syn dep qaraydy. Osyny bizge de ýirenu kerek siyaqty.

Asan OMAROV,

zertteushi.

Abai.kz