Últtyq At sporty Federasiyasynyng preziydenti, «Úly Dala Qyrandary» respublikalyq qoghamdyq әleumettik-mәdeny qozghalysynyng teng tóraghasy, QR enbek sinirgen qayratkeri, jazushy Sәdibek Týgelmen súhbat.

- Sәdibek agha, aldymen kindik qanynyz tamyp, tuyp-ósken ólkeniz turaly aitsanyz.

- Mening kindik qanym tamghan jer - bar qazaqtyng yrysy men berekesi sanalatyn Ór Altay, Asqar Altay, asau Ertis, Erke Ertis óniri. Soghystyng jenispen ayaqtaluynyng 10 jyldyghyn 1955 jyly býkil halyq bolyp atap ótuge arnalghan dayyndyqtyng qyzghan shaghynda qarapayym enbek adamdary, «Qyzyl Tu» kolhozynyng jylqyshylar brigadasynyng brigadiyri Týgel Qúmarúly men kolhoz júmysshysy Mәriya Týgelkelinining shanyraghynda jetinshi bala bolyp jaryq dýniyege keldim. 

- Jana elordamyz – Astanagha keluiniz, atqarghan júmystarynyz, alghan әserleriniz turaly aitsanyz...

 - Astana qalasyn janymday jaqsy kóremin. Oghan tórt sebep bar. Birinshisi: HH-HHI ghasyrlardyng toghysynda tughan elimizding abyroyyn asqaqtatqan, últ ómirinde óte siyrek kezdesetin tarihy oqigha boldy, qazaqtyng keng jazira dalasynda,  Saryarqanyng naq tósinde jana shahar – Astana qalasy salyndy. Býgin Astanany býkil әlem tanyp, moyyndady.Astana – dýniyejýzindegi eng sәuletti qalalardyng birine, qazaqtardyng basty maqtanyshyna ainaldy.

Ekinshi sebep: osy shaharda mening de baghym janyp, júldyzym jarqyrady. Taghdyrdyng qalauymen maghan jana Astana әkimining túnghysh baspasóz hatshysy bolu baqyty búiyrdy. Bes jarym jyl qaynaghan qazannyn, tarihy oqighalardyng naq ortasynda jýrdim. Keremet jobalardyng jýzege asuynyng basy-qasynda bolyp, qalanyng jetistikteri men jenisterine kuә bolghan janmyn. Qolymda sol kezding tynys-tirshiliginen, tәi-tәy basqan elordanyng damuynan barynsha mol maghlúmat beretin arhiv qújattary saqtalghan. Sózimdi týiindep aitsam, birinshi kýnnen bastap 17 jyldyng ishinde әsem qala, ertegi shahar Astanamen bite qaynasyp ketkem. Osynda úlymyzdy ýilendirip, qyzymyzdy túrmysqa úzattyq. Qazir júbayym Qayken ekeuimiz olardan 5 nemere sýiip otyrmyz. Nemerelerimning aldy mektepte oqidy.

Ýshinshi sebep: Astana maghan әdebiyet kenistigine jol ashty, qalamger bolyp qalyptasuyma yqpal etip otyr. Qolym qalt etse, qalamymdy alyp Astanagha arnalghan shygharmalar jazamyn. Men jazyp jaryqqa shygharghan «Kók kýmbezdi Astana», «Astana - gorod solnechnoy mechty», «Astana - jerúiyghy elimnin», «Astana - triumf strany», «Astana - el jýregi», «Astana –serdse strany», «Alghashqy astanalyqtar», «Pervoprohodsy Astany», «Astana baspasózining shejiresi», «Letopisi stolichnoy pressy», «Astana hikayalary» atty kitaptarym men «Túnghysh» atty spektaklim elordanyng birinshi kýnderinen, 17 jyldyq tarihynan syr shertedi. Olar - oqyrmandar tarapynan óz baghasyn alghan enbekter. Qazir «Astana hikayalary» atty әngime-kitapty jazu ýstindemin. Odan ýzindiler jurnaldarda basyldy. Osy kitaptardyng ishinde shoqtyghy biyiktigi - «Alghashqy astanalyqtar» ensikopediyalyq jinaghy. Oghan Elbasy N.Á.Nazarbaev bastaghan 186 alghashqy astanalyqtyng anketalary men estelikteri basyldy. Búl joba tónireginde biz 500-den asa adamdardyng anketeleryn jinadyq. Ol materialdar әli eki kitapqa jetedi dep otyrmyn.

Tórtinshi sebep: cenimdi әriptesterimmen birigip Astana qalasynyng jәne elimizding aqparat kenistiginde óz orny bar «TÝGEL MEDIA» atty quatty aqparattyq seriktestik ashyp, onyng júmysyn ýzbey jýrgizip kelemiz. Úiymnyng úrany: «Biz jurnalispiz - biz birgemiz!», «My jurnalisty - my vmeste!» dep atalady.

 - Qatalespesem, el egemendigin alghan tústa «Qaydasyn, qazaghymnyng Qazanaty?!» dep, eng alghash qazanat taqyrybyn qozghaghan siz bolatynsyz.

- Men «Qazanat» sózin eng alghash әkem Týgelden bes jasymda estidim. «Jigitter, mynau úlan ghayyr Úly dalany, Altaydan - Atyraugha, Úlytaudan - Alataugha deyin úshy-qiyrsyz sozylyp jatqan kenistiktikti ata-babalarymyz jayau jýrip, shoqpardy belderine qystyryp jýrip qorghady ma? Olay oilasandar,  mýldem qatelesinder. Bizding batyrlar jerdi, eldi, tughan Otandy at ýstinde jýrip qorghady. At bolghanda jauynger qazanattardyng ýstinde jýrip, kýndiz kýlki, týnde úiqy kórmey, boylaryndaghy jandaryn berse de, últaraqtay jerlerin bermey qorghady emes pe?! Sondyqtan da biz, qazaqtar,  qazanattargha qaryzdarmyz. Qazanattardy qazaqqa qaytaryp, olardy týletuimiz kerek» dep marqúm әkemiz ósiyet sóz qaldyrghan. Al, biz әkening sol ósiyetin oryndap, el iygiligine jarata bildik. 2004 jyly «Foliant» baspasynan jaryqqa shyqqan «Qaydasyn, qazaghymnyng Qazanaty?!» degen kitabymda: «Men qazaghymnyng qazanatyn izdep jýrgen janmyn! Qazanat halqymyzdyng qanaty, qorghany, aibyny bolghany ras. Qazanaty bolghanda halyq qor bolmaghan! Áygili filosof jazushy aghamyz Asqar Sýleymenov: «Osy basqalar qaydan jaralsyn, meyli, maymyldan bolsyn, shataghym joq. Dәl bizding qazaq jylqydan, túlpardan tughan!" degen. Jazushy sózining jany bar. Qazaq – jylqy minezdi, ruhy biyik, er halyq! Qazanat – qazaqtyng saharasy, Úly dalasynyng ekinshi esimi. Osynshama keng dalany mengeru ýshin, osynshama shalghaylyqty qausyru ýshin tek qazanattyng ghana jaly men beli, túyaghynyng jeli kerek boldy. Búl sózime tarih kuә», - dep jazdym.

Mening zertteuimde, qazanat – alys joryqtargha minetin jauynger jylqylar, azynaghan aighyrlar! Qazanat turaly 1885 jyly bilikti orys zertteushisi, jylqy tarihynyng bilgiri V.Firsov bylay dep jazdy: «Qazaqtar qazanatty barlyghynan joghary qoyady. Qazanattyng jaqsy qasiyetterin baghalaytyny sonshalyq, aighyryn súramaydy da. Sebebi, qazaq biyesining túqymy túraqty basqalarmen qosylghanda, tek solardyng jaqsy qasiyetterin alady. Ózinikin de joghaltpaydy. Sondyqtan da jergilikti halyq qazanattargha joghary senimmen qaraydy». 2006 jyly parasatty azamat Kenes Raqyshevpen birge jazyp, «Taymas» baspa ýiinen ýsh tilde jaryqqa shyqqan «Qazanat» kitap-ensiklopediyasy TMD elderi arasynda Mәskeu qalasynda ótkizilgen «Kitap óneri» atty bedeldi halyqaralyq bayqaudyng jenimpazy bolyp tanyldy. Elimizge ýlken abyroy әkeldi.

- Qúlagerge eskertkish túrghyzuynyz - últ ruhaniyatyndaghy eleuli oqigha boldy. Basynyzdy bәigege tigip, dýniye-mýlkinizdi lombardqa ótkizip, nartәuekelge saldynyz. Sonymen, lombardqa jýginuinizge kim sizdi mәjbýrledi? Osynday fanatizm kerek pe?

– Jaghday mәjbýrledi. Jigittermen aldyn ala keneskesin, olardyng uәdelerine oray búl júmysty 2008 jyldyng songhy ailarynda bastap kettim. IYdeya maqúldandy, jospar jasalyndy, ondaghan eskizding núsqalary istelindi, oghan tanymal azamattar qatysty. Belgili arhiytektor Súltan Iliyaev jasaghan variantty QR aqparat ministri Múhtar Qúl-Múhammed basqarghan memlekettik komissiya 2009 jyldyng qantar aiynda bekitti. Birneshe dóngelek ýstel basyndaghy basqosular, jinalystar, ekspedisiyalar ótkizildi. Oghan elimizding jaqsylary men jaysandary qatysty. Aldymen әrbir qúrylys nysandaryna tәn geodeziya, jobalau, jer mәseleleri qaralyp, sheshildi. Ne kerek, Bishkekte qyrghyz elining ataqty sәuletshisi, professor Bolatbek Sadyqovtyng sheberhanasynda Qúlagerding mýsinin jasaudamyz, oghan ýsh elding sheberleri qatysuda, Qazaqstanda qúrylysshylar eskertkishting irgetasyn qúngda jәne taghy basqa ýlkendi-kishili qarajat tileytin júmystar jýrgizilude. Kýntizbege sәikes, olardy qarjylandyru kerek. Aqsha joq. Biz әlemdik qarajat daghdarysyna tap boldyq. Uәdelerin ýiip-tógip bergen jigitter, daghdarystyng saldarynan suy tartylghan ózendegi balyqtay qayrandap qaldy. Endi qayttik? Daghdarysty tossaq, eskertkish salynbaydy. Sondyqtan, maghan jigittik nartәuekelge barugha tura keldi. Sonyng arqasynda, Qúlager eskertkishi mejelengen merziminde salynyp, men el aldyndaghy uәdemdi oryndap shyqtym.

- Qyzghanshaqtyqqa qalay qaraysyz?

- Eng aldymen, qazaq qazaq bolyp jaratylghanda bizde jәi, eshbir ziyansyz qyzghanu ýrdisteri boldy. Keyin búl pәleng kórealmaushylyqqa auysty. Sosyn kele-kele osy kórealmaushylyqtan - kýnshildik shyghyp, qazaq qoghamyna jazylmaytyn dert, qasiret bolyp jabysty. Atana nәlet osy kýnshildik ótken HH ghasyrda últymyzdyng ardaqty arystaryn jútty, óltirdi, atqyzdy, itjekkenge aidady, týrmede shiritti, saghyn syndyrdy, ruhyn taptady. Osy pәleden qashan qútylamyz dep jýrgenimizde, HHI ghasyrdyng basynan bastap qazaqty satqyndyq auruy basyp aldy. Búl auru qazaq qoghamynda qazir mýldem órship túr. Satqyndyq – kýnshildikten myng ese jaman ghoy.

- Al, satqyndyqtan qalay qútylamyz?

- Qazirgi sheneunikterding satqyndyghy – jemqorlyq. Tughan Otandy satu jemqorlyqtan bastalady. Tenderlerdi jep, eki asap, zandy belinen basyp, isti bolyp jýrgen әr dengeydegi әkimder, ministrler, olardyng orynbasarlary, generaldar, shendiler, sheneunikter - Otanyn satqandar. Olardy ústap, top-tobymen atyp-asu kerek. Ayaqtarynan ilip, bastaryn salbyratyp dargha asyp qong kerek. Tek sonda ghana әdildik ornaydy. Bir-aq mysal keltireyin. Ukraina memleketining týbine jetken Resey de, Amerika da, Europalyq Odaq ta emes. Ukrainderding toz-tozyn shygharghan, nokautqa týsirgen, esinen tandyrghan, berekesin ketirgen - osy jemqorlyq-korrupsiya. Jemqorlyq bar jerde dúrys memleket bolmaydy.

- Endi jastar tәrbiyesi, demografiya, ósip-ónuimiz turaly ne aitasyz?

- «Úly Dala Qyrandary» qozghalysy qazaq jastaryna, balalaryna, jasóspirimderge arnalghan «25» degen baghdarlama dayyndady. Bir ghasyr tórt shiyrek ghasyrdan túrady. Ár shiyrek ghasyrda 25 jyl bar. Bizding strategiyanyng mәni balalardy jasynan bastap tek otbasy ghana emes, qogham bolyp tәrbiyeleuimiz kerek. Sonda úrpaq tәrbiyesinde ýlken nәtiyje bolady. Bir mysal: qazaqtyng úly er jetip,  25 jasqa deyin mindetti týrde ýilenui qajet, al qazaqtyng qyzy bolsa, boy jetip, mindetti týrde 25 jasqa deyin túrmysqa shyghuy tiyisti. Búl jerde basa aitatynym: qazaqtyng qyzy tek qazaq jigitine kýieuge shyghuy kerek. Basqalargha rúqsat joq. Ár qazaqtyng jigitimen qazaq qyzynyng ýilenui býkil respublikanyng quanyshy boluy qajet. Sonda jauapkershilik artady. Ajyrasu bolmaydy. Al, jigit 25-ke kelip, odan әri ýilenbey jýrse, qazaqtyng qyzy 25-ke kelip túrmys qúrmay jýrse qogham bolyp dabyl qaghuymyz kerek.

Súhbattasqan Ashat ASYLGhAZIYN.

Abay.kz