«Ádebiyet pen óner úly bolmaghan jerde últ ta úly bolmaydy» degen Ghabit Mýsirepovting sózimen bastaghym kelip otyr. Kez kelgen eldi ereksheleytin mәdeniyeti men әdebiyeti, salt-sanasy men tarihy, ruhany dýnie tanymy ekeni dausyz. El ishinde óner bar, ónerdi tapqan sheber bar deydi dana halqymyz. Sol san týrli ónerding ishinde teatr óneri, teatr mәdeniyetining orny bir tóbe. Árbir teatrdyng tarihy jaghynan qalyptasyp damuy, bolashaqqa qadam basuy, ósip-órkendeui, әr halyqtyng ómir-túrmysymen, salt-sanasymen, taghlymdy tarihymen jәne ishki mәdeniyetimen tyghyz baylanysty. Basqa óner týrleri siyaqty teatr óneri de qoghamdyq oi-sananyng sharyqtau shegi men adamy dýniyetanymnyng jemisi.

Teatr (grekshe theatron – oiyn-sauyq orny; oiyn-sauyq) – sahnalyq ónerding ómir kórinisterin dramalyq әreket arqyly kórermenderding kóz aldynda akterler kýshimen beyneleytin bir týri; oiyn-sauyq nemese spektakli; týrli sahnalyq oiyn-sauyqtar, sonymen qatar jalpy mәdeny sharalardy ótkiziletin oryn-jay.

Endi sonau Grekiyadan bastau alyp, qazaq topyraghynda teatrdyng damuyna toqtalsaq. Teatr mәdeniyeti men óneri bizding halyq auyz әdebiyetinde jatyr. Qazaqtyng әdet-ghúryptaryndaghy, salt-sanasyndaghy, joqtau ólender, aitys, maqal-mәtelder, estirtu, synsu siyaqty folikliorlarymyz - qazaq teatrynyng bastau kózi. Kezinde Abaydyng dýniyeden ótkenine 10 jyl toluyna oray Núrghali, Nәzipa Qúljanovtar úitqy bolyp úiymdastyrghan Semeydegi shara erekshe ótken. Búl oqigha úly Abaydyng úly múrasyn halqymen qauyshtyrugha arnalghan iygilikti is bolyp, tarih betine jazyldy. Qalamyzda 1915 jyly órkendep kele jatqan ónerdi «Birjan men Sara» aitysy tóniregine toghystyryp, sahnalyq kórinisteri mol baghdarlamamen ótkizilgen oiyn-sauyq, orayyna qaray úiymdastyrylatyn aqyndar aitysy, ólen-jyr, әn men kýy keshteri jas bastamashylardyng zor talpynystary tughyzghan jana qoyylymdar teatrdyng bastau aluyna sebep boldy.

Semeydegi Abay atyndaghy qazaq muzykaly-drama teatry býkil qazaq teatry ónerining qarashanyraghy sanalady. Oghan dәlel, 1917 jyly Múhtar Áuezovtyng basshylyghymen Oiqúdyq jaylauynda qoyylghan “Enlik-Kebek” piesasy qazaq elindegi jana ónerdin, qazaq teatrynyng túsaukeseri boldy. Qazaq mәdeniyetining órkendeuine sýbeli ýles qosqan, zor ekpindi kýsh boldy. Teatr óneri qaryshtap damiy  bastady, algha qadam basty. Oiqúdyqta oily dýniyemen bastau alghan ruhany silkinis, ónerding órkendeuine yqpal etti. Múhtar Omarhanúlynyng bastauymen “Es-Aymaq” teatry 1920 jyldary qarqyndy júmys atqardy. Ruhany shóldegen júrtty ónermen susyndatty.  Áygili Ámire Qashaubaev, Isa Bayzaqov, Júmat Shaniyn, Ghaliaqpar Tórebaev, Qaliybek Quanyshbaev syndy maytalman óner iyeleri toptasyp, teatr óneri biyikke qanat qaqty.

1922-1925 jyldar aralyghynda Semeyde Júmat Shaninning rejisserligimen «Arqalyq batyr», «Aylaly shal», «Torsyqbay qu», «Sәken Seyfulinning «Baqyt jolynda», «Qyzyl súnqarlar», «Múhtar Áuezovtyng «Enlik-Kebek», «El aghasy», «Bәibishe-toqal», tatarlardyng «Ghaliyabanu» piesalary sahnalanyp, «Es-Aymaq» ózining jas talanttarmen tolyghyp, shygharmashylyq újymnyng talpynysy, barshama materialdyq bazasy da bar teatr újymy ekenin tolyq dәleldep berdi. Teatrdyng órkendeuine jol ashyldy.

Semey oblystyq qazaq muzykaly-drama teatry kәsiby óner ordasy retinde óz shymyldyghyn 1934 jyly 6 mausymda Iliyas Jansýgirovtyng «Kek» piesasymen ashty. Teatrdyng resmy týrde ashyluy osy uaqytta bolghandyqtan teatrdyng 80 jyldyghy soghan sәikes sanaldy.

Qazaqstandaghy taptyq tónkeristing kórinisterin «Kek», jana zaman, jana ómir ýlgisin «Maydan», sol zamandaghy tóreshil-toghysharlyqty suretteytin «Taltanbaydyng tәrtibi» piesalaryn sahnalap, somdalghan beyneler kórermenderge oy salyp, әserge bóledi. 1935 jyly sahnalanghan «Enlik-Kebek», Júmat Shaninning «Shahtasy», V.Karshonnyng «Astyq», Múhtar Áuezovtyng «Qarakóz», «Er Targhyn», «Týngi saryn», «Qyz Jibek» spektaklideri teatrdy jana belesterge kóterdi.

1941-1945 jyldary el basyna kýn tughan shaqta óner kiyesine adal truppa akterleri óz túghyrynan tayghan joq. Maydangha attanghan jiyrma jeti azamattyng ornyn joqtatpay, újym kýndiz-týni enbek etti. Qazaq dalasyndaghy qayghyly jaghdaylargha qaramastan, elding ruhyn kóteruge at salysyp, mәdeniyetting órkendeuin toqtatqan joq.

1954 jyly Abay atyndaghy Semey teatryna Júmat Shaniyn, Qúrmanbek Jandarbekov pen Shәken Aymanovtardyng jolyn ústanghan, ýlken mektep kórgen kәsiby teatr mamany Bәiten Omarov keledi. 1954-1971 jyldar aralyghynda teatrdyng bas rejisseri bolyp enbek etken ol Gogoliding «Revizoryn»,  Golidoniyding «Eki myrzagha bir qyzmetshi», Aytmatovtyng «Ana – Jer ana», Tәjibaevtyng «Mayra», Múhamedjanovtyng «Bóltirik bórik astynda» men «Jat elde», Áuezovtyng «Qarakóz» ben «Enlik-Kebek», Mýsirepovtyng «Aqan seri - Aqtoqty», Múhamedhanovtyng «Komissar Ghabbasov», Satarovtyng «Gharib pen Sәnәm», Múqanovtyng «Qashqar qyzy», Shanghytbaevtyng «Oy, jigitter-ay», Mýsirepovtyng «Qozy Kórpesh – Bayan súlu» spektakliderin sahnalap, teatrdy taghy bir biyikke kóterdi.

Semey teatrynyn, jalpy qazaq teatrynyng keregesin keneytip, uyghyn shanshyghan, Múhtar Áuezov, Júmat Shaniyn, Ghaliaqbar Tórebaev, Isa Bayzaqov, Ámire Qashaubaev, Fatima Áshkeeva, Qúrmanbek Jandarbekov, Silәmbek Qydyraliyn, Hasen Bayyrmanov, Haleket Eshmúratov, Gýlsim Ábdirahmanova, Nuridden Atahanov, Rahiya Sýleymenova, Baydildә Qaltaev, Rabigha Esimjanova, Seyfolla Múhamedjanov, Múqan Bektenov, Rysbek Jәkenov, Núrmaghanbet Ábishev, Kýlәsh Sәkiyeva taghy basqa akterler men rejisserlerding qatary ómirin ónerge baghyshtaghan Á.Janbyrbaev, B.Imahanov, J.Sәkenova, M.Búlanov, B.Júmanov, E.Núrbaeva, M.Bәkenov, IY.Jarbolov, Á.Qojmúhamedov, M.Baqtiyarov, B.Sybanov, Sh.Bahtinova syndy talanttarmen  tolyghyp, tynnan týren saldy. Beken Imahanov somdaghan «Abay», Ábilqasym Janbyrbaev beynelegen Syrym, Kýlәsh Sәkiyeva oinaghan «Mayra», Túratay IYisova tiriltken «Qarakóz» bәri-bәri qazaq ónerining qaryshtap damuyna at salysyp, teatr abyroyy artty.

1972 jyly teatrgha bas rejisser, әri kórkemdik jetekshi bolyp Esmúqan Obaev taghayyndalady. Búl kisi óz talantynyng ashyluyn ghana oilamay, teatrdy biyik belesterge kóterudi maqsat tútty. Biyik-biyik belesterden kórindi. Teatr újymyn talmay enbektenuge úmtyldyryp, algha sýiredi. E.Obaev teatrda V.Shekspirdin, F.Ervenin, N.Gogolidin, M.Karimnin, M.Gorikiyding piesalaryn sahnalady. Qazaq klassikterinen Múhtar Áuezovtyng «Enlik-Kebek», «Abay», «Qarakóz», «Ayman-Sholpan», Ghabit Mýsirepovtyng «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh – Bayan súlu», «Aqanseri - Aqtoqty», Sәbit Múqanovtyng «Shoqan Uәlihanov», «Móldir mahabbat», «Qashqar qyzy» piesalaryn qoyyp, zamanauy tyng iydeyalarmen tolyqtyrdy. Kórermen qauymnyng da teatrgha yqylasyn arttyrdy.

Semey teatrynda eng úzaq enbek etken talantty rejisserler Bәiten Omarov pen Esmúqan Obaev enbekteri joghary baghalanyp, Qazaq KSR-ining enbek sinirgen óner qayratkeri, «Qazaqstannyng halyq artiysi» qúrmetti ataqtaryna ie boldy.

Talantty sazgerler Temirjan Bazarbaev, Ghaziza Júbanova, Áset Beyseuov, Mәulit Rahymbaev, Oleg Janiyarovtar teatrmen tyghyz baylanysta enbek atqardy. Olar piesalardyng muzykasyn jazyp, әuezben kórkemdese, Temirjan Bazarbaev, Tóken Ibragimovpen birge «Jas Abay» muzykaly spektaklin jazdy. Atalghan spektakli Abay teatrynyng klassikalyq repertuaryna qosyldy.

Respublika basshylyghy sonau soghystyng uaqytynda teatr újymynyng enbegin joghary baghalap, G.Ábdirahmanovagha, R.Jәkenovke, H. Bayyrmanovqa, Sh.Qaltaevqa, S.Qydyralinge, J.Shaymardanovagha, M.Korenovqa «Respublikagha enbegi singen artist» ataghyn berse, sol ýrdis on jyldan song jalghasyn tauyp S.Qydyralin «Qazaqstannyng halyq artiysi» atansa, Á.Janbyrbaev pen J.Sәkenovagha «Respublikagha enbegi singen artiysi» ataghy berildi. Búdan keyingi kezderde N.Atahanov, K.Sәkiyeva, B.Imahanov, Á.Janbyrbaevtar Qazaqstannyng halyq artisteri qúrmetti ataghyna ie bolsa, B.Múhamedjanova, Maqsút Bahtiyarov, Júmabek Qúnanbaev, Shayzat Bahtinova, Múqatay Búlanov, Bolat Sybanov, Bolat Noghaybaevtar «Qazaqstannyng enbek sinirgen óner qayratkerleri» boldy.

Abay atyndaghy Semey teatrynda enbek etken uaqytynda bas rejisser Ersayyn Tóleubay teatr diyrektory Raqymghaly Myrjyqbaevpen birge jas akterlerdi kәsiby tәrbiyeleuge úmtyldy. Qalyptasqan, oqu-ýiretu mektebi ispetti studiya óz júmysyn jemisti jalghastyra bildi. Odan bilim alyp, qanattanghan jastar birte-birte ónerge qúlash sermedi. Teatr maytalmandary arttan ergen jas buyngha bilim-tәrbie berude eleuli enbek etti. Qazaqstangha enbegi singen óner qayratkeri Shayzat apay Bahtinovany, QR Mәdeniyet qayratkeri Ásem Bairovany, Qazaqstan Respublikasynyng óner qayratkeri Bolat Noghaybaevty jastargha ýlgi boldy dey alamyz.

Ár jyldarda teatrgha basshy bolghan Ghaliaqpar Tórebaev, Orynbek Bekov, odan berirekte Otantay Kәribjanov, Raqymghaly Myrjyqbaev, Aday Azamatov, taghy basqa isker qoldy, alghyr oily azamattar óner órisin odan әri shyndap, teatrdyng ystyghy men suyghyna birdey shydap, qazaq teatrynyng qaryshtap damuyna at salysty.

Býgingi tanda Semeyding Abay atyndaghy qazaq muzykaly-drama teatryna ie bolyp, basshylyq jasap otyrghan talantty akter, talay klassikalyq spektaklider qoyghan rejisser, halyqaralyq «Shabyt» festivalining laureaty, Qazaqstan Respublikasynyng mәdeniyet qayratkeri Bauyrjan Tólekovting enbegi de eresen. Bauyrjan Halyqúly qanshama  ról somdady, enbek pen jigerding arqasynda biyik belesterge kóterildi. Ol mynanday tuyndylardy sahnalady: «Mahabbat qyzyq, mol jyldar», «Aq beren», «Er Tóstik», «Bәisheshek tergen qyz», «Aldar Kóse»... Akter retinde T.Ahtanovtyng «Kýshik kýieuinde» - Bekbolat, M.Áuezovting «Enlik-Kebeginde» - Japal, Z..Ismaghilovtyng «Qúdashasynda» - Iliyas, M.Baydjiyevting «Nazynda» - Eskendir, M.Áuezovting «Qaraqypshaq Qobylandysynda» - Alshaghyr, S.Ahmadtyng «Kelinder kóterilisinde» - Toqty, Sh.Aytmatovtyng «Borandy beketinde» - Mәngýrt obrazdaryn somdam, el yqylasyna bólendi.

2012 jyly teatrdyng kórkemdik jetekshisi bolyp Juasbek Erbol Tileuqúlúly taghayyndaldy. Bilimdi, bilikti óner iyesi az uaqyt ishinde ózin kemeline kelgen rejisser retinde tanytty. Ol sahnalaghan «Kýshik kuyeu», «Árip terushining әbigeri», «Qosh bol, Gýlsary», «Ghashyqtar hikayasy» spektaklideri býgingi kórermenning talghamynan shyqty.

Qazaqstannyng halyq artiysi, ýsh ordenning iyegeri, 90 jastaghy Kýlyash Sakiyeva, Qazaqstannyng halyq artiysi, Semey jәne  Abay audanynyng qúrmetti azamaty Beken Imahanov, Qazaqstannyng enbek sinirgen artiysi Shayzat Bahtinova, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri Bolat Noghaybaev, QR mәdeniyet qayratkeri, sazger Saparbek Áshimbekov, QR mәdeniyet qayratkeri Ásem Bairova, QR mәdeniyet qayratkeri, әnshi-akter Myrzahan Sydyqov, QR mәdeniyet qayratkeri, әnshi Baqyt Toyymbaeva, QR mәdeniyet qayratkeri Ayman Manekina, QR mәdeniyet qayratkeri Sholpan Muhanbetova, sahna sheberi, akter-әnshi Azamat Núrqamys, teatrdyng beldi әnshisi Bekzat Omashev, sahna sheberi Galiya Dәrmenbaeva, QR mәdeniyet salasynyng ýzdigi, sahna sheberi Sәndibala Bekbaeva, akter, sahna sheberi Súlushash Tólekova, QR mәdeniyet qayratkeri Núrbaghila Chinkebaeva, muzykanttar Vladimir Laptev, Núrbek Tashkenbaev, akter Aytbek Tәshimbetov, sazger, muzykant Muratbek Omarov, balet artisteri - QR mәdeniyet qayratkeri Rystyqaysha Imanbekova, QR mәdeniyet salasynyng ýzdigi Alimira Aydarhanova, bas suretshi Janna Jýnisova, akter Ásel Núrlanova, akter Dinara Qabysheva, balet artisteri Rimma Egizbaeva, Janat Ýmbetjanova, Luiza Baysaeva, Zarina Jýnisbekova abyroymen enbek etip keledi. Shyghar biyik, alar asu alda. Shynayy ónerding keleshegi aiqyn, joly danghyl. 

Teatr Kairde ótken Halyqaralyq jәne Respublikalyq festivaliderding laureaty. Respublika kóleminde ótip jatqan barlyq mәdeniy-is sharalardyng basy-qasynda jýredi. Teatr jyl sayyn óz repertuarlaryn janartyp, zamangha say jana baghyt ústanyp keledi.

80 jyldyq tarihy bar Abay atyndaghy qazaq muzykaly-drama teatrynyng ótken jylghy enbegi úshan-teniz. Abay teatrynyng shygharmashylyq újymy respublika kólemindegi festivaliderge jii qatysyp, kórshi aimaqtarda da óner kórsetude. Mәselen, Óskemende ashylghan Qabanbay eskertkishining túsaukeserin úiymdastyryp alghys hatpen marapattaldy. Pavlodarda ótken  Aymaqtyq teatr festivaline qatysyp, «Ádebiyetti nasihattaghany ýshin» nominasiyasyn qanjyghagha baylap keldi. Sonymen qatar teatr újymy oblystaghy audandardy aralap, gastrolidik saparmen sәtti shygharmashylyq keshter qoyyp qaytty. Kýrshim, Tarbaghaghatay, Abay, Jarma audandarynyng túrghylyqty halqynan erekshe qoshemet alyp qaytty. Qalbataudan ótken Er Jәnibek eskertkishining ashyluyna sýbeli ýles qosyp, teatrdyng shygharmashylyq újymy erekshe kózge týsti. Abay elinde, Jiydebay jerinde rejisser Dosqan Joljaqsynovtyng týsirip jatqanQúnanbay filimine de qanshama akterlar týsip, ýlken kómek tanytty.

Teatr repertuaryna keletin bolsaq, jana tuyndylarmen tolyghuda. Joltay Álmashúlynyng «Múnmen alysqan adamyn», E.Tólebaydyng «Qasqyrlar» spektaklin sahnalady, tyng ertegiler dayyndaluda. 

Býgingi tanda teatr újymy kiyeli qara shanyraqta tatu-tәtti, shygharmashylyq baylanysta ghúmyr keship keledi. Mәdeniyet pen әdebiyetting damuyna ózinshe ýles qosyp, biyik shyndardan kórinude. Qazirgi teatr tirshiligi qarqyndy damuda, zaman talaptaryna say, jana ýlgidege piesalardy sahnalauda. Jalyndy, daryndy jastarmen tolyqqan teatrdyng terezesi teng dep aitsaq artyq emes. Keyingi buyngha jol kórsetetin aqsaqal ardagerlerimiz de jemisti enbek etude. Abay teatrynyng alar asuy әli alda, kórermenning qoshemetine bólenip, elding alghysyn alghan óner iyelerining de biyikke qaqqan qanattary talmasyn dep tileymiz. 

Merey QARTOV,

Abay atyndaghy qazaq muzykaly drama teatry Ádebiyet bólimining mengerushisi.

Semey.

Abay.kz