Tәuelsizdigin jariyalaghanyna 24 jyl tolatyn memleketting dara sayasaty men derbes kelbeti, ústyny qalyptasuy kerek edi, al bizding el keshegi kenestik, kommunistik iydeologiyanyng shenberinen әli shygha almay kele jatqanday. Qazaqtyng tól últtyq sanasyn, tarihy sanasyn, otarshyldyqtan ada tanymyn qalyptastyrugha memleketimiz, tarihshylarymyz kóptegen júmystar atqaryp jatyr, degenmen kemshin týsip jatqan jerlerimiz de joq emes. Bizding Tәuelsiz elimiz iydeologiyalyq túrghyda Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng sayasy baghasyn obektivti bere almay otyr.

Jalpy adamzat balasy ýshin Soghys, Jenis, Jenilis degen dýniyelerding filosofiyasyna ýniletin kezeng keldi emes pe? Soghys ne ýshin bolady? Soghysty boldyrghan taraptardyng әreketi әdiletti me? Soghysty mýlde boldyrmaudyng esh joly qalmady ma? Adamgershilik, gumanistik túrghyda qanday da bir soghysta Jenu mýmkin be? Soghys – sanaly adamzat balasy ýshin qasiret emes pe? Týrli auytquly, solaqay sayasatkerlerding sonyna erip, sau aqyldan airylyp, nәtiyjesinde milliondaghan adamdardyng qaza tabuy qanshalyqty maqtanysh? Jenis degen úghym - bireulermen bәsekege, jarysqa týsip, sodan ozyp shyghudy ghana oilaytyn, bireuden basym boludy ghana ditteytin revanshistik psihologiyanyng kórinisi. Gumanistik iydeyagha arqa sýieytin bolsaq, qanday da bir soghys bolsyn, ol - adamzat ýshin naghyz tragediya, meyli jensin, meyli jenilsin. Al soghysta jendik dep, ony danghaza etip toylau - oilandyratyn is.

Qazir Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng bastaluy, Germaniya men KSRO arasyndaghy sayasy әreketter, ústanymdar turaly pluralistik baghyttaghy kóptegen zertteuler jaryq kórip jatyr. Orys otarynda bolyp, últ-azattyq kóterilisterdin, aqtar men qyzyldar qyrghynynyn, Sovet ókimetin ornatu, újymdastyru, kәmpeske, tәrkileuding azabyn tartqan, bar jighan mal-mýlkinen airylyp, janyn saqtaugha bas saughalap tau men tasty kezgen qazaq halqy, kóp úzamay qoldan úiymdastyrylghan asharshylyqtyng qúrbany boldy, halyqtyng jartysynan astamy qynaday qyryldy, odan 1937-1938 jyldardaghy sayasy repressiya bastaldy. Qazaqtyng memlekettik jәne ghylym-bilim, mәdeniyettegi elitasyn ayasyz joyyldy. Qazaq qoghamyn ýrey men qorqynysh biyledi. Osynday sayasy qúrghyn-sýrginder men genosidting artyn ala Ekinshi dýniyejýzilik soghys bastaldy, sәikesinshe qazaq jerinde de әskerge shaqyrular bastalyp, azamattar soghysqa alyna bastady.  Sizder qalay oilaysyzdar, aghayyn, osynday nәubetterdi basynan ótkergen qazaq halqy qay uaqytta «kenesshil», kenes ókimeti ýshin janyn beretin «patriot» bolyp qalyptasyp ýlgerdi? Kommunistik, bolisheviktik sana halyqtyng sanasyna sine qoyyp pa edi? Sovettik iydeologiyada aitylyp, býgingi Qazaqstan qoghamynda әskeriyler tarapynan múrty búzylmay qoyghan «Otan ýshin shayqasqan», «jaudyng kózin jong ýshin óz erkimen soghysqa attanghan» degen qyzyl úrandar shyndyqqa say ma? Qazaq halqy kenestik, stalindik sayasattyn, jaghdaydyng kiriptary boldy emes pe? Soghysqa attanbaugha, qanyna singen batyrlyq jibermey, jaugerlikpen, qarsylasqan jaudy jenuge kýresetin qaharmandyq ruhy bar qazaq azamattary fashistermen soghysta ýlken erlikter kórsetkenin eshkim joqqa shyghara almasa kerek. Sol qan maydanda tolarsaqtan qan keshken qazaq sarbazdarynyng erligi de, qasireti de osynda.

Songhy kezderi solaqay sayasat jýrgize bastaghan Resey Federasiyasy Preziydenti V.Putin "Resey, orystar, Kenes Odaghynyng basqa respublikalarynyng kómeginsiz-aq, Úly Otan soghysynda jeniske jete alar edi" dese, 2015 jyly qantar aiynda Mәskeude Osvensim konslagerining azat etiluining 70 jyldyghyna arnalghan jiynda «Úly Otan soghysynda jeniske jetude Orys últy basty, sheshushi róldi atqardy. Jeniske orys últynyng arqasynda qol jetkizdik» degen ústanymdaryn jetkizdi. Resey Preziydentining búl kózqarastaryna Qazaqstannyng biyligimen qatar, songhy kezderi týrli belsendilikterimen kózge týsip jýrgen ardagerler úiymdary syndy әskeriy-patriottyq qoghamdyq úiymdar qarsylyq tanytyp, narazylyq bildirmedi. Jәne dym bolmaghanday, Qazaqstannyng jas azamattaryn otansýigishtikke, elin-jerin sýige, otan qorghaugha ýiretken synay tanytyp, әskeriy-patriottyq tәrbie retinde siresip qalghan kenestik iydeologiyadaghy tújyrymdamany sol kýiinde, qazirgi Tәuelsiz Qazaqstannyng derbes ústanymy men sayasaty, qazirgi әlemdik demokratiyalyq kózqarastar túrghysynan emes, taptauryn bolghan kommunistik iydeya túrghysynan nasihattap otyr. Kenes әskerlerining fashistik Germaniyany jengen kýni retinde, sol soghysta qaza bolghan adamdardy eske alu, osynday zúlmattardan adamzat balasyn saqtandyru esebinde beybitshilikti nasihattau, ruhany tazaru kýni retinde atalyp ótse, eshkimning de qarsylyghy joq. Al endi «Úly Otan soghysy» dep kulitke ainaldyru qanshalyqty qajet? Sol soghysta jengenimizben, Adamzattyng aldynda últshyldyq, shovinizm, basqany baghyndyrghysy, basynghysy, kýsh kórsetkisi keletin pighyl men sayasat joyylyp ketti me? Sol soghystan keyin Adamzattyng aldyndaghy sayasy mәselelerding bәri ózining әdil sheshimin tapty ma? Nege tәuelsiz Qazaqstan әskeriy-patriottyq iydeologiyasy tek osy Úly Otan soghysymen, Jenispen shektelui kerek? Áriyne, biz óli әruaqty qúrmettemeytin teksiz emespiz. Ol soghystyng qúrbandaryn adamzat balasy eshqashan jadynan shygharmau kerek. Sonday-aq "Jendik" dep daraqylyqqa úrynbay, sol soghystardyng shyghu tórkinin, adamzat balasyn osynday tragediyalargha qanday sebepterden úrynatynyn zerdeleuimiz kerek. Kez kelgen adamzat qoghamy, kez kelgen memleket ózining ishki jәne syrtqy qarym-qatynastarynda beybitsýigish, adam men últtardyng qúqyghy men bostandyghyn saqtaugha negizdelip, memleket sayasatyn jýrgizgeni abzal. Al soghysqa úrynyp, odan jenip shyqtym dep jariyagha jar salu «maqtangha», «danghazagha», «menmendikke», «keudemsoqtyqqa», basqalardyng qúqyghyn kemsituge alyp keledi. «Jenis» degen úghymnyng filosofiyasyna tereng taldau jasaudy býgingi kýn parasaty talap etip túr.

Sondyqtan da býginde elimizde bastalghan «Biz Jenisting múragerlerimiz» degen estafetagha bizding kózqarasymyz qanday boluy kerek? Jenis turaly pikirimizdi bildirdik, endi onyng múrageri qalay bolady ekenbiz? Búl ne degen sóz? Sonda biz kelmeske ketken kenestik iydeologiya men kommunistik iydeyanyng múragerimiz be? Álde Kenes Odaghynyng múragerimiz be? Jenis filosofiyasynyn, revanshizmning múragerlerimiz be? Osynday jalghan pafosty úrandarmen nege biz óskeleng úrpaqtyng sanasyn ulaymyz? Búl soghys iydeologiyasyn nasihattau emes pe? Qazaqstannyng әskery tәrbie qúrylymdarynda sayasiy-tanymdyq, tarihi-iydeologiyalyq, mentaldyq túrghydan janaru, eskiden arylu, tәuelsiz Qazaqstannyng derbes tújyrymdamasyn qalyptastyru syndy júmystardy atqaru mindetteri ótkir túr. Elimizdegi týrli ardagerler úiymdaryna Qazaqstannyng derbes tәuelsiz el retindegi sayasatynan reseyshil, separatistik sipattaghy «qoy terisin jamylghan qasqyrlardyn» ýiir ekendigin jasyratyn eshnәrse joq. Qarapayym Qazaqstan azamatynyng Jenis kýni men qúrbandargha degen qúrmetin «Kenes ókimetin qayta tiriltu, qalpyna keltiru, janghyrtu», «KSRO-2» degen iydeyalarmen auyratyndardyng qúraly bolyp ketkindigin esten shygharmau kerek. Nege Resey biyligi men últshyldary osy Jenis kýnin sayasy spekulyasiyagha ainaldyryp jiberdi? Jәne búrynghy Kenes Odaghyndaghy memleketterding ishinde Reseyden keyin sol kenestik iydeologiyagha adaldyghyn ainytpay tanytyp otyrghan memleket – Qazaqstan. Basqa kórshi elderde, onyng ishinde Ortalyq Aziyadaghy kórshilerimizde bizdegidey daqpyrt joq.

Eshqanday gumanistik, filosofiyalyq mәni joq solaqay úrandardy jalau qylyp, elimiz ýshin «týsiniksiz» iydeyany nasihattaugha beldi sayasatkerler, tarihshy ghalymdar syny kózqaras túrghysynan talqylaytyn mýmkindikter tughyzu kerek. Elbasy N.Nazarbaevtyng bastamasymen qazirgi kýni joghary oqu oryndarynda «Syny oilau» degen pәn engizildi. Pәnning maqsaty - adamzat qoghamynda oryn alatyn kez kelgen tújyrymdardy, iydeyalardy syny qabyldau, bayybyna jete zertteu arqyly, obektivti shyndyqqa qol jetkizu. Mening jeke pikirimdi Jenis kýnin toylaugha qarsylyq dep úqpay, «syny oilau» qaghidatymen tәuelsiz elimiz ýshin manyzdy Azat iydeologiyany qalyptastyru talpynystary dep qarastyru jón. Ókinishke qaray, sanamyzda «aqtandaqtar» óte kóp. Qazaqstan qoghamynyng qoghamdyq sanasy birkelki, azat, demokratiyalyq bolghanda ghana, Qazaqstan qoghamy qúqyqtyq, innovasiyalyq, industriyalyq túrghydan órkendep damy alady.   

Noyabri KENJEGhARAEV,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty,

Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi.

Abay.kz