Narynqol-Sharyn pristavy Aleksandr Podvarkovqa Túrlyqoja turaly Ayt bolysy Raqymbay Soltanqúlov tómendegidey mәlimet jibergen:
Jasy – 53-te
Nәsili – qazaq
Guberniyasy – Jetisu
Uezi – Jarkent
Tirkelgen jeri – Ayt bolysy
Túraqty meken-jayy – kóshpendi
Tuu zandylyghy – nekeli
Dini – músylman
Sauaty – músylmansha
Otbasy – ýilengen, 4 úl, 3 qyz – 7 balasy bar.
Kәsibi – mal sharuashylyghy
Mal-mýlik dәrejesi – bay
Jyljymaytyn mýlki – jazdyq ýy jәne taghy basqalary
Ayryqsha belgileri joq, sottalmaghan
Araq ishpeydi, әskery mindetti emes
Ýkimet nagradasy – Ýlken altyn medali, Birinshi dәrejeli shapan
(Q.M.O.A. 109 qor, 1-tizbe, 35-is).

Túrlyqoja 1916 jyly tamyz­dyng 3-i kýni rubasylarymen birge tútqyngha alynyp, osy aidyng 10-kýni Úzaq batyrdyng auylynda bolghan jiynnan jansyz, Ivanov bolysynyng qazaghy Bibatyr Jiyenbaev jipke tizgendey etip mәlimet beredi. Jiyngha Albannyng 16 bolysynan ókilder qatysady. Ángime mazmúny otarshyl orystan kórgen qorlyq, maydan júmysyna bala bermeu, qarsylyq kórsetu, әsker keletin joldardan kýnshilik jerlerden habar alu, qarsylyq kórsetu, bolmaghan jaghdayda kóterilip Qytay auyp ketu. «Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini» – ertengi el taghdyry bolatyn. Búl mәmileni kórshiles jatqan Vernyi, Qapal uezinen kelgen ókilder, jergilikti taranshylar, qaraqoldyq qyrghyz-búghylar da qostap, qoldaryn qyzyl qangha batyryp, ant iship batalasqan bolatyn. Úzaqtyng ýiindegi basqosu әnsheyin onshaqty adamnyng jiyny emes, tónirektegi uezderden ókilder qosylyp, bir sheshimge kelgen ýlken jiyn edi.

Sóitip, 11-shildede el jәrmenkege jinaldy. Jәmenke men Úzaq bastaghan el jaqsylary jәrmenkening ontýstigindegi órge, Ayttóbening basyna jinaldy. Jan-jaqtan jiylghan myng qaraly adam ru basylardan týiindi sheshim kýtti.
Qariyalardyng aituynsha, erteng úlyq aldynda kópting tilegin jetkizu jeti atasynan biylik ýzilmegen ýsh әuletting ókiline tapsyrylady. Olar – Qyzylbórik Ersarybaydan Serikbay Qanayúly, Qojmanbetten Aytbay Dәrkembayúly, Ayt-Jaynaqtan Túrlyqoja Janserkeúly. «Qily zamanda» Múhtar Áuezov te osy ýsheuine sóz beredi.

Túrlyqoja Janserkeúly

B.Jiyenbaevtyng mәlimeti: «11-iini kýni bastyqtyng kenesinde top arasynan suyrylyp shyqqandar – Túrlyqoja Janserkiyn, Serikbay Qanaev, Aytbay Dәrkembaev.» (T.Júrtbaev «Beyuaq» 87-bet). Bayqap otyrsaq, auyl qariyalarynyng әngimesi, Jiyenbaevtyng mәlimeti, Áuezovting kórkem shygharmasy ýsheui ýndesip otyr. Taghy da mәlimetterge kezek berelik:

«…IIliding on birinshi dýisenbi kýni Alban Qarqaragha jinaldy. Kenes – bala beru, bermeu. Kóp bermeuge qauly qylyp kelip, Serikbay, Aytbay, Túrlyqoja ýsheui arqyly jauabyn berdi. Ýsheui kelip pristopqa aitty. Pristop bir auyq ashulandy, bir auyq aqylyn aityp, maydalady: «Qatty jazagha úshyraysyndar!» dedi. Júrt iylikpey túryp alysty. Ayaghynda pristop elge: «Tarqa, ne jauap bolsa, bolystarynnan estiysinder», – dedi. (Ghylymy kitaphananyng Siyrek qoljazbalar qory. 1022-buma. Jinaghan – Jansýgirov Iliyas. Ángimeleushi – Aldabergen Qoyshybekúly (Qoyshybay).

Qazaqtan: «Ýsh kisi jauap beremiz» dedi. Pristop: «Maqúl» dedi. Jauap beruge bastapqy shaqyrylghan Túrlyqoja, Aytbay, Serikbay ýsheui keldi. El artynan entelep, jayau syghylyp, basyp ketti. Polisiya úryp-soghyp, qylyshtaryn jarqyldatyp, әzer toqtatyp túr. Men dәl sol aldynghy toptyng ishinde búghyp túrmyn. …Pristop Podbarkov, onyng orynbasary Plotnikov, Qaraqoldyng pristopy Krasnenkov, uchaskebay sudiya Molchevskiy, sleubatel Smernov, medisinskiy nazratel Ananiev degender túr edi. Sleubatel Smernovtyng qolynda fotografiya jabdyq bar, ol qúryp, dayyndalyp jatyr.

Bórki qolynda, Serikbay sózdi maydalap, izektep túr:

– Kóp biledi, júrttyng isi, júrtqa auyr tiyip túr, júrt óz auzymen aitsyn, bala beresinder me? – degende, kóp: – Joq, joq! – dep shu ete týsti.

Ýstinde kókala shyt shapany bar Túrlyqoja:

– Toqta, olay emes, – dep sózdi alyp ketti. – «Han әdilinen taysa, qarashasy búzylady» degen, biz orysqa qaraghangha elu jyl tolghan joq, elu jylgha deyin soldat almaqshy emes edi, odan tandy. Bir som jiyrma tiynnan artyq týtinnen ramat almaq emes edi, biyl 21-45-ting arasyna kelgennen alym aldy, artyq aldy. Jerdi aldy, qonysty aldy, sudy aldy, ash orysty alyp keldi, óz jerimizdi ózimizge satty! – dep, taghy bir osyndaylardy «bir» dep, «eki» dep dauystap ózi sanap túrdy. Bitip, aityp kelip:

– Biz bala bere almaymyz! Ras pa? – dep edi, túrghan kóp: «Ras, Ras!» dep aiqaydy aspangha shyghardy. Kópting qozghalysy qozyp ketti. Kópting ortasynan bir shal ógizin jetelep kelip qalghan eken:

– Kim bolsa da, «bala berem» degendi men jaryp óltirem, – dep pyshaghyn suyryp aldy.

– Patsha bala almasyn, mal alsyn, bala alsa, qolyna jabdyq bersin. Úrysta or qazyp, shepke ústalyp, qoysha qyrylghansha, jastyghyn ala jatatyn bolsyn! Astyna at, qolyna qaru berilsin, júrt osyny tileydi! – dedi Túrlyqoja.

Aytbay da kibirtiktep, birdemeni aitty. Biraq du onyng sózin esittirmedi. Namazdygerde el tarady («Qarqaradaghy kóterilis». Ghylymy kitaphananyng siyrek qoljazbalar qory. 1022-buma. Ángimeleushi – belgili qogham qayratkeri Áubәkir Jýnisúly. Latyn әrpinde mashinkagha basylghan. 46-59 better)
«Sonymen shildening 11-kýni ereuilding oty lap etip janghan kýn boldy». (S.Tәnekeev. 1916 jyl. Qarqara-Alban kóterilisi) IYә, 11-shildede kóterilisting tuy tigildi. Sol tudy ústaghandardyng biri – Túrlyqoja Janserkeúly. Jarkent uezi, Narynqol-Sharyn uchastogynyng pristavy A.Padvarkov uezdik Jarkent kelisim sotynyng 4-bólimshesine bergen týsiniginde bylay deydi: «Ertengi saghat 10-da kense aldyna myng qaraly adam jinaldy. Olar jýz qadamday jerde túrdy. Men kýzetshilerdi jiberip, әr bolystan bir-eki yqpaldy adam jiberuin, mәselening mәn-jayyn týsindiruin súradym. (Q.M.O.A. 109-qor. 1-tizbe, 35-is). Osy kýni Podvarkovtyng qasynda ózine baghynyshty soldattar men tilmashtar, jalpy tileules 47 adamy bolsa da halyq qaharynan qorqyp, sharasyz qaldy.

Qarqara jәrmenkesining aldyn­daghy 11-shildedegi oqighalardyng ótu barysyna múraghat derekteri arqyly oy jýgirtuge bolady. Tergeu protokoldary, bolys tilmashtarynan alynghan jauaptar, tynshylardyng esebi, tergeu materialdary – bәri sayrap túr.

Qúrman bolysynyng tilmashy Gribanovskiy: «Patsha bizdi aldady. Biz Qytay jerinen kelip ornalasqanymyzda әskerge adam almaymyz dep uәde bergen bolatyn. Bizding balalarymyz qara júmysqa ýirenbegen. Búl sózderdi aitqan yqpaldy adamdar – At bolysynan Túrlyqoja Janserkiyn, Qúrman bolysynan Sybanqúl Arghynov, Qojbanbet bolysynan Aytbay Dәrkembaev, Bayankól bolysynan Qúdiyarbek» (Q.M.O.A. 109-qor. 1 – tizbe, 35-is).
Narynqol – Sharyn uchastogy­nyng polisiya kýzetshisi Desyatov: «Patsha uәdesinen taydy. Olar (balalar) qara júmysqa ýirenbegen, erkimizben adam bermeymiz… Kýshpen alyp kórinder degen yqpaldy adamdardyng arasynan mening tanityndarym – Ayt bolysynan Túrlyqoja Janserkiyn, Shelek bolysynan Serikbay Qanaev. Búlardy jinalghandar qoldap otyrdy». (Q.M.O.A. 109-qor. 1 – tizbe, 35-is).

Aljan bolysynyng tilmashy Komarov: «Patsha uәdeden tayghan eken, biz de baghynudan bas tartamyz», – dedi. Yqpaldy adamdardyng arasynan tanityndarym: Túrlyqoja Janserkiyn, – Ayt bolsynan, Saza Tópiyev – Qúrman bolysynan, Ábdihalyq Baysýgirov – Qúrman bolysynan, Serikbay Qanaev – Shelek bolysynan, Aytbay Dәrkembaev – Qojabambet bolysynan».

Ayt bolysynyng tilmashy Parshukov: «Yqpaldy adamdar arasynan tanityndarym: «Túrlyghoja Janserkiyn, Jangharash Manabaev, Qúdiyarbek, Serikbay Qanaev, Aytbay Dәrkembaev».

Tekes shekara postynyng kýzetshisi Goryachinov: «Men Qaraqara jәrmenkesinde tanys qyrghyzymdy kezdestirdim. Ol «qazaqtar óltiredi» degen saqtyqpen ózin aitpaudy ótindi de bolghan jaydy bayandap berdi. «Qúrmetti kisiler jinalyp, adam bermeymiz, Qytaygha qashamyz desti de, sonynan orystar az, Qytaygha qashpayyq, qaruy bar adamdardy úiymdastyryp, qarsylyq kórsetemiz. Sәtsizdikke úshyraghan jaghdayda taugha, bolmasa Qytay ótip ketuge kelisti. Búl iske úitqy bolyp, úiymdastyryp jýrgen qúrmetti adamdar retinde mynalardy atady: Jәmenke Mәmbetov, Túrlyqoja Janserkiyn, Úzaq Sauryqov jәne Qazybek Shormanov» (Q.M.O.A. 109-qor. 1-tizbe, 35-is).
Endi Túrlyqojanyng tergeu isine bergen jauabyna toqtalayyq. «1916 jyldyng 10-shildesinde Qaban qaraghaydaghy Úzaq Sauryqovtyng auylyndaghy keneste basqa da adamdarmen kelise otyryp, Joghary mәrtebelining 25-iini jarlyghyna oray soghysyp jatqan әsker manyna qatynas, qorghanys salu júmystaryna adam bermeuge jәne osy jyldyng 11-shildesinde osy uezding Qarqaradaghy Narynqol – Sharyn bólimshesining pristavy Podvarkovqa revaliver, nagandarmen qarulanghan myng qaraly adamnyng jiynyna qatysyp, «adam bermeymiz, kim beruge kelisetin bolsa, – ony óltiremiz – dep aittym. Sóz qysqa, adam bermeymiz». …Qarqaragha keneske kelgen Ivanov, Kegen, Bayankól, Aljan, Qúrman bolystarynyng tilmashtary Gudzalevskiy, Dostovalov, Komarov, Gribanovskiylerden әskerge shaqyrylghandardyng tizimin tartyp alyp, qúrtyp jiberdim» (Q.M.O.A. 109-qor. 1-tizbe, 35-is).
Ary qaray tergeu jauabynda kenet ózgeris bolady. Onda eshqayda barmaghandyghyn, eshkimdi kórmegendigi, eshtene bilmeytindigi aitylghan. Úzaq, Jәmenke, Áubәkir ýsheui erterek qamalghandyqtan, olardan basqa on adamnyng barlyghynyng sózi Túrlyqojanyng bergen jauaby ýlgisinde toltyrylghan. Búl tilmash Áubәkir Jýnisovting el aghalaryn aman alyp qalu ýshin jasaghan «aylasy» bolatyn. Keyin ol osy isi ýshin júmystan shygharylyp, qamaugha alynghanyn osy taqyrypty tereng zerttegen S.Tәnekeevting «Qarqara-Alban kóterilisi» kitabynda jan-jaqty bayandalady.
Sonymen tergeu qorytyn­dysynda Jarkent uezi kelisim sotynyng 4-bólimshesi, Resey sot ustavynyng 396-babyna sýiene otyryp, 67 adam qylmysty dep tanylady da, patsha ýkimetining Qylmystyq kodeksining 13, 2, 265 jәne 266-babymen 15 adam asa qauipti qylmysker retinde atu jazasyna búiyrylady. Olar:

1.Túrlyqoja Janserkin – Ayt bolysy

2.Úzaq Sauryqov – Qúrman bolysy

3.Qazybek Shormanov – Bayynqol bolysy

4.Jәmenke Mәmbetov – Ivanov bolysy

5.Serikbay Qanaev – Shilik bolysy

6.Aytbay Dәrkembaev – Qojbambet bolysy… dep ary qaray kete beredi. Ýsh topqa topqa bólinip, barlyghy 66 adam qylmysqa tartylghan.

11-shildedegi oqighany tergeu kezinde tynshy-tilmash bitkenning barlyghy Túrlyqojany erekshe belsendilik tanytty dep kórsetip, tergeu qorytyndysynda ol patshalyq Resey ýshin atylugha búiyrylghan 15 adamnyng ishinde «№1 asa qauipti qylmysker» dep tanylady.

M.Áuezovting «Qily zamanynda» jәne S.Tәnekeev «Qarqara-Alban kóterilisi» shygharmalarynda Qaraqol týrmesinde Túrlyqojany «joghaltyp» alady. Serikbaymen birge «jolda atyldy», – dey salady.

Shyn mәninde, ol týrmege qamalghan. Qaraqol týrmesindegi qyrghynnan tórt adam aman shyghady. Olar Áubәkir Súltanbekov, Túrlyqoja Janserkiyn, Bilәl Razaqov, Jayshybek Bektenov. Endi Áubәkirding esteligine nazar audaralyq: «…Bizdi aidaghan Kenbay soldat qolyndaghy pәketin berip edi, bizdi aparyp abaqtygha tyghyp jiberdi. …Týn ortasynda abaqtynyng esigi ashylyp, ýstimizge birtalay adam kirgizdi. Olar Albannan: Jәishibek, Túrlyqoja, Bekdayyr, Qazybek, Saza, Kәriboz, Sybanqúl, Qúdiyarbek, Nóke, Jәmpeyis, Qúrman, Janabay, Bilәl – barlyghy on ýsh kisi, búlardy da Qarqaragha shaqyryp alypty da, jauapsyz kenbaylatyp Qaraqolgha aidap әkelipti.

…Namaz oqyp bolghanda әlgi ýsh soldat taghy keldi. Birinde besatar, birinde әmirken tapansha, endi birinde berdinke bar edi. Kele sala, temir esikting tesiginen myltyqtyng astyna aldy. Týtin túman boldy. Ornymnan «Alla-lap!» atyp túryp, qalpaghymdy kiygende, arqama eki oq tiydi. Qayta ainalghanymda sýbemnen bir oq tiydi, ýstelden yrghyp týsip, ýlken esikting tasasyna tyghyldym. Oq tiygen alty kisi tórde aunap jatyr. Búlar: Nóke, Saza, Qúdiyarbek, Janpeyis, Qazybek, Kәriboz edi. Búlar birine-biri qaqtyghyp, jyghylyp jatyr. Men az túryp, «aqyr óldim» dep, shekpenimning bir jenin sybanyp alyp, yrghyp, esikten atyp túrghan besatardyng moynynan shap etip ústap, soldattyng shiyneline shapshang qolym tiydi. Soldat baqyrdy, qasyndaghy eki soldat myltyqpen atugha dat qyla almay, men ústaghan myltyqqa ýsheulep talasty da, tartyp aldy. Soldattyng etegi mening qolymda qaldy. Soldattar qashyp shygha berdi.

– Al, jyldam abaqtyny búzalyq! – degende, Úzaq:

– Ókshemnen oq tiydi, sonda da shyghyp ólelik, esikti búzyndar! – dedi. Esikti yrghap túryp bir taqtayyn suyryp aldym. Sol taqtaymen temir esikti týimishtegenimde tórt shegesi suyrylyp, esik syrtyna qapsyrylyp qaldy. Ishindegiler dýrkirey jóneldi. Sybanqúl, Úzaq, men ýsheumiz júrtty ótkizip artynda qala berdik, Úzaqty jәne bes kisini daualdan laqytyryp shygharyp, ózim daualgha yrghyp shyqqanymda, Sybanqúl mening etegimnen ústay shyqty. Qarghyp jerge týse bergende, qarsy aldymyzdaghy ýiding búryshynan myltyghyn kezey bergen soldatqa kózim týsti. Sybanqúlgha: «Qarghy» dedim, oghan sol daualdyng ýstinde oq tiydi. «Ah!» dedi. Men daualdyng búryshyn ainala berdim, sol jerde shygharghan әlgi bes qyrghyzdy kórdim, men Úzaqty qarap jýrgenimde, abaqtynyng qaqpasynyng aldynan Janabaydy atyp, jalp etkizdi. Kóshege myltyq tolyp ketti. Týtini túman sasydy. Men qashyp qalanyng ishindegi bir noghaydikine keldim. Noghay qaqpasynan sýirep shygharyp, quyp jiberdi. Meshitke kelsem, onda da eshkim joq. Terezesin talqandap shyghyp, moldalary qashyp ketipti. Meshitting aldynan moldanyng tobylghy tayaghyn tauyp, bir búzylghan essiz qoragha bekindim.Ol qorada keshke sheyin jattym da, kýn batqan song qaladan shyghyp ketip, jaqyn jerdegi Qarabóldek degen taugha jettim». (Súltanbekúly Áubәkirding 16-shi jylghy basynan keshken oqighalary. GhK. 1022-buma).

Endi Túrlyqojanyng Shorman auylyna kelip, Qazybekke kónil aita kelgende balasyna aitqan esteligine nazar audaralyq. «Birden oq tiygen Qúdiyarbek, Janpeyis, Janabay, Sybanqúl jәne Qúrmandar «Alla, Alla» deuge ghana shamasy kelip, kamera ishinde súlap týsti. Kameranyng ishi kókala týtinge tolyp ketti. Bireudi-bireu bilip bolmaydy. Sol sәtte Úzaqtyn: «Ústa myltyqtan, búz esikti!» dep aqyrghan dausy shyqty. Bәrimiz esikke úmtyldyq. Úzaq mening aldymda edi, úmtyla berip, «Úh» dep bir janyna qisaya berdi. Men Úzaqty ústay aldym. «Ayaghyma oq tiydi» dep Úzaq maghan sýiene berdi. Osy sәtte on shaqty adam bar kýshimen esikti iyterip shalqasynan týsirdi. Úzaqty sýiemeldep sonyn ala abaqtynyng aldyna shyqqanymda sening әken:
– Qash, qashyndar, men soldattardy bógeymin! – dedi әkeng bizge búiyra aqyryp. Opyr-topyr dualgha lap qoydyq. Sonyng arasynda, Bekdayyr da Úzaqtyng bir jaghynan sýiep aldy. Men dualdan asyp týstim de, qalghandary sýiemeldep dualdan asyrghan Úzaqty tosyp aldym. Artynsha qalghandary opyr-topyr dualdan asyp jatqanda Kәriboz ben Sazagha oq tiydi. Aldymen jetkenimen, qalghan eldi sýiemeldep, dualdan asyrghan Bekdayyr eng sonynan dualgha sekirip shyqqanda kók jelkesinen tiygen oq mandayynan bir-aq shyghyp mert boldy. Bir kezde, bir top adam týrmening darbazasyn búzyp kóshege shygha berdi. Sening әkeng aldynda keledi eken. Alghash enkeyip kele jatyr edi, kóshege shygha bere qarsy bettegi soldatty atpaq boldy ma eken, myltyghyn kezene berip, kesken terektey shalqasynan týsti…

Ákene oq tiygenin kózimizben kórgen son, biz tiri qalghan Áubәkir, Bilәl, Jәishibek tórteumiz Úzaqty kóterip әketpek bolyp edik, ol «ketinder, meni kóterip úzay almaysyndar, men myna túrghan tanys úighyrymnyng ýiine panalaymyn. Bәrimizdi birdey jasyra almas» dep kónbedi de oq tiygen ayaghyn sýiretip úighyrynyng ýiine qaray jýre berdi. Sóitkenshe bolghan joq kóshening basynan 3-4 atty soldat shygha keldi. Úzaq batyr ýige jetip qalghan. Attyng dýbirinen sekem aldy ma, jaryqtyq, qoranyng búryshyndaghy tandyrgha baryp tyghyldy. Sol kezde ýiding iyesi, Úzaqtyng «tanysym» degeni, kóshege shygha salyp «Múnda, múnda!» dep aighaylaghany, pәtshaghardyn. Qylar aila-amalymyz joq, tilimizdi tistep tyghylyp jatyrmyz. Soldattargha, ne aitqanyn estimedik, olar búrylyp kelip, «Úzaq batyr, Úzaq batyr» dep kelemejdep kýlgenine qaraghanda, tanysy, Úzaqtyng atyn atap bergendey. Batyr namystandy-au deymin, tandyrdan shygha berdi. Osy sәt bir orys qylyshyn suyryp alyp, atyn tebine úmtylyp Úzaqty dәl bastan shauyp jiberdi. Úzaq batyr sylq etip, súlap týsti… («Paryz». Túrsyn Sybanqúlúly Shormantegi).

Týrmeden shyqqanda Úzaqtyng jaraly ekendigi barlyq derekterde aitylady. Al onyng qay jerde qalghany, qalay atylghandyghy turaly derekter әr týrli.
Kódek aqyn «Ýrkin» dastanynda bylay deydi:

Túrlyqoja, Áubәkir,
Bola jýrip shermende,
Kelip jetti bir demde,
Qaraqolda túratyn,
«Músylman» dep dýngenge.
Aqysyn tólep, qolma-qol,
Jasyryp tyghyp bergenge.
Jarasyn qarap dayynda,
At alyp elden kelgende.

Al Áubәkir dualdan qarghyp týskennen keyin qasyndaghy jaraly Úzaq, Túrlyqojalar turaly aitpaydy. Ary qaray jalghyz qútylghanyn aitady. Kódek «Týnqatar qajynyng joqtauynda» taghy da bylay deydi:

«Úrpaq ýshin sheytter,
Úmytar sizdi nege elin.
Áubәkir, Bilәl, Jayysh pen
Túrlykem aman kep edin.
Bekdayyrdyng kýshinin,
kórgen kómegin»…

Aqynnyng aituynsha, búlar­dyng aman qútylghany Bekdayyr­dyng arqasy bolyp otyr. Búl jerde, әriyne, «pәlendey» dep kesip-piship aitu mýmkin emes. Bizding mindetimiz tek derekterdi salys­tyra otyryp oqyrmangha oy tastau.

Qaraqol qyrghynynan keyin Túrlyqojanyng taghdyry ne boldy? Osy túrghyda baspasóz betterinde әr týrli derekter jariyalanyp jýr. Birde onyng elmen birge qaza bolghandyghy aitylady, endi birde aman qalyp, ile-shala qayta ústalyp, atylyp ketkendigi sóz bolady. Derekterding osylaysha týrlenip ketuine sebepshi jayttardyng biri Qaraqol týrmesining bastyghy Hromyhtyng 1916 jyly 31-tamyzda bergen raporty bolatyn. Onda ol tútqyndardyng bәrin «atyldygha» jatqyzyp qoyghan.

Sonymen Túrlyqoja elge oralady. Onyng keyingi taghdyryn sóz qylmastan búryn taghy da múraghat derekterine jýginelik.

«Mirovomu Sudiy 4 uch. Djarkenskogo uezda 25 oktyabrya 1916 goda po delu o soprativleniy okazannom kirgizam na Karkare zatrebovany svedenie ot Nachalinika Prjevaliskoy turimy, kto iz zakluchennyh po etomu delu arestantov ubiti vo vremya nabega 12 avgusta s.g. Ubity po donesenii Nachalinika turimy ot 31 avguste s.g. № 758 v chisle drugih arestanty Aubikori Sulembekov (Áubәkәr Súltanbekov. N.Á.). Turluhodja Janserkiyn, Uzak Shaurukov (Úzaq Sauryqov) Svedeniya dastavlennaya Nachalinikom turmy vozdaet somneniya tochnosty tokavyh».
Postonavlenie №40
2 noyabrya, 1916 g. Djarkent.
«Ya, Nachalinik Djarkentskogo uezda podpolkovnik Stupiyn, rasmatrev doniysenii po delu o begstva iz Prjevaliskoy turmy kirgiza Aytovskoy volosty Turluhodju Djanserkina nashel, chto on byl zakluchen v turmu mirovoy sudieey 4 uch. Djarkenskogo uezda, no vo vremya myateja kara kirgizi on v chisle drugih sbejal s Prjevaliskoy turmy a potomu postanoviyl:

Kirgiza Aytovskoy volosty Turluhodja Djanserkina zakluchiti Djarkenskui turmu y kopii postanovleniya s doznaniey perepraviti mirovomu sudiu 4 uch. Djarkentskogo uezda y kopii postonavleniya predostaviti Prokurora Vernenskoy Okrujnogo suda.

Ile-shala 16-kýni taghy bir qauly shyghady.
Postanovleniye:
1916 g. 17-ogo mirovoy sudiey 4 uch. Djarkenstkogo uezda, prinimaya vo vnimanie po semu delu kirgiz Aytovskoy volosty Turluhodja Djanserkiyn, bejavshiy iz Prjevaliskoy turmy pry poimke nachalinikom Djarkentskui turmu, zapretiti emu obshenie postoronnimy lisamy (Q:M:O:A: 109 qor, 1-tizbe, 35 is).

Osy arqyly Túrlyqojanyng Qaraqol qyrghynynan keyingi ómirinen biraz derekter alugha bolady. Eng aldymen ony abaqty azaby, Qaraqol qyrghyny, ýzengiles serikterining týgelge juyq opat boluy moyyta almaghan, qayta shiray týskenin bayqaymyz. Sugharghan sayyn shiray týsetin sharbolat sekildi. Ol tauy shaghylmay, patsha ýkimetine qarsy kýresin toqtatpaghan. Serikterimen birge Qytaygha júrtty ótkizbey túrghan shekara pos­tyna shabuyl jasap, ony joyyp jibergen.

Qytay múraghattaryndaghy derekterding birinde Ile qorghanys komandiyri Yan Fishagha qarauyl bastyghy Amry bylay dep habarlaydy: «Tamyzdyng 28-inde Qaljatta Resey qazaqtarynyng mal-mýlkin Resey soldattary týk qaldyrmay talan-tarajylady jәne kóp adamdy atyp óltirdi. Oirat batalionynyng sol qanat bas basqarmasynyng bastyghy Nashýn batyr: «28-kýni Reseyge qarasty qazaqtar Reseyding Albansu qarauyndaghy ofiyserleri men olardyng otbasyndaghy 21 adamdy atyp óltirdi. Sonday-aq Qashyn degen jerde qorghanysta túrghan Resey ofiyserleri men әskerlerin qyryp saldy» (Jetisu. 1916 jyl. Qújattar men materialdar jinaghy. Qú­ras­tyrushy: Tileubaev Sh.B. – Astana, «ElShejire», «Astana poligrafiya AQ», 11-tom).
Bizdegi múraghattarda shekarada, qorghanysynda túrghan orys soldattaryn kóterilisshilerding qyryp salghandyghy turaly derek mardymsyz. Orystardyng shyghyny turaly aitylmaydy. Búl derek qytay ofiyserlerining mәlimdemelerinen shyghyp otyr.

Búl turaly uez bastyghy Stupin bylay deydi:

«Shekara postyna shabuyl jasaghan banditter shayqasynyng ishinde Túrlyqoja Janserkin de bar» (Q.M.O.A. 109-qor. 1—tizbe, 35-is).
«U tolpy kirgiz grabivshih post bylo bolee 40 rujey a tam gde ona jila voorujennyh kirgiz sobiralas bolishaya partiya y kuda to uezjaly y …rily mejdu soboy chto ih zovet Turluhodja. Vyshly y dela s posta kirgizy uvezly slojily v kopiu sena y sojgliy». (SGA RK. F.109. Op.1. D.17).
Osy derekten postqa shabuyl jasaghan 40 myltyqty sarbaz ben olardyng tóniregindegi adamdargha Túrlyqojanyng basshylyq jasaghanyn angharamyz.
Kirgizy Turluhodja Djanserkiyn, Telihmet Kocheganov, Baybul Akcholakov, Ortabay Kulidjabaev, Aksakal Taudarbekov, Alimdjan Zakirbaev, Sembay Satybaldiyev predlagavshie kalmykam denigy za propusk ih cherez granisu, krome uchastie ih v ubistve y grabejah ony byly rasporyadiytelyamy y rukovodiytelyamy bunta v svoih starshinstvah kak govarily mne ob etom kalmyk, krome vyshepoiymenovannyh kirgiz rukovodiyteley byly eshe starshina 4 aula Moldabay y narodnyy sudiya 2 aula Ishpekbay (fam. ih ne znai) a takje pochetnyy kirgiz Djangarash Manabaev 2 aula Aytovskoy volosti. (SGA RK. F.109. Op.1. D.17).

Qabylbek Sauranbaev «On altynshy jyl» dastanynda Qaraqol qyrghynynan keyin az jasaqpen patsha әkimshiligine qarsy kýresken batyrlar turaly bylay dep jazady:

El baghyp artta qaldy otyz adam,
Ataqty búl soghysta erlik qylghan.
Aldyn tosyp soldattyn, eldi baqty,
El ótip bolghanynsha shekaradan.
Ishinde batyr Taylaq, Qúdaybersin,
Shyqsa soldat jibermey Narynqoldan.
Búl otyz, jaudan qaytpas erjýrek-ti,
Jýzbasy bop basqarghan bastalghannan.
…Qyrghyngha úshyrady talay soldat,
Tiridey komandiyrin baylap alghan…

Túrlyqoja halyqqa aqyl saldy,
Aqyl tappay kópshilik esten tandy.
Qazaq, qyrghyz adamyn qasyna alyp,
Qargha tórge aldyna ózi bardy:
– Tuysymyz bir edi qazaq, qalmaq,
Estip jatqan shygharsyz bizding haldi.
Patshadan keng etekti sizding halyq,
Qorghaugha kómek bergin, shybyn jandy?
Kenesip kóshting jolyn ashpaq boldy,
Qargha tórge búl aitqan sózge nandy.
Shaqyryp Qoshqa, Moshqa sherikterin,
«Ótkiz» dep shekaradan jolgha saldy:
…Krome togo mne lichno izvestno chto pered buntom Turluhodja Djanserkin y Uzak Savrukov iymely peregovory s projivaishimy v Kitae Albanamy y karakirgizamy u kotoryh prosily prinyat uchastie v bunte, ob chem mnoi bylo doneseno nachaliniku Narynkolisko-Charynskogo uchastka.
(SGA RK. F.109. Op.1. D.17).
Búl derekting manyzdylyghy sonda Úzaq pen Túrlyqoja Qytaydaghy qandastarynan osy kóteriliske qatysuyn ótingen. Yaghni, basshylar kóterilis auqymyn barynsha keneytuge kýsh salghan.
1917 jyldyng kókteminde Túrlyqoja janyna Ayt ishinde Sýiindikten Ámire mergen men Qalybekten Baybosyn dilmar eredi de Sýmbening saghasymen Shartastyng etegi, Qysannyng auzy arqyly taghy da Qytay asady. Osy sapar turaly Kódek aqyn «Ýrkin» dastanynda bylay deydi:
«Túrlyqoja jiyp ap:
«El bolmaysyng Qytaygha
Qashudy Alban qoy! – dedi.
Qalmaqtan dýre jegenshe,
Óz jerinde ól!» – dedi.
…Túrlyqoja jol shekti,
«Elimdi jiyp alam – dep.
Ýrikken júrtty qaytaryp,
Qonysyna salam», – dep.
Sýidin degen qalada,
«Erligimdi kór» dedi.
Sabap Tórge qalmaqty,
Aytqanyna kóndirdi.
Audaryp alyp bórte atty,
Janyna qauip tóndirdi.
Ýseyinbay qashqarlyq,
Ynghayynda ol jýrdi.
Myng amby, sibe qalys bop,
Sózine sonda sendirdi.
Seksen týie, segiz at
El shyghynyn óndirdi.
Qas, Kýnes, Tekes, Jyrghalan
Erding isin el bildi.
Bәrin týgel aralap,
Aqylgha eldi kóndirdi.
Qaljat, Qorghas, Narynqol
Shegaradan ótkizip,
Jerine eldi qondyrdy.
…Opasy joq súm ajal,
Esil erding qapyda,
Ong saparyn sol qyldy.
Barmaq tistep, san úryp,
Qalyng Alban shulapty.
«Ajal neden boldy» dep,
Shandatypty tulaqty.
Qauip qaydan demeniz,
Qalmaq degen qu halyq.
Qapysyn tauyp ketipti,
Ýzengige u jaghyp.
…Ýsh kýn salyp aragha,
Sýmbening ótip suynan,
Sol udan er súlapty.
Jetkeninde júma kýn,
Janserkening janyna,
At jalyn qúshyp qúlapty.
Seksennen asyp o dýniyelik bolghan Rayymbek audanynda túrghan Aytbay qariyanyng әngimesine kezek berelik: «1952 jyly meni basshylar hat berip, Manghúlkýrege júmsady. Búl Qytaydaghy ashylyp sayrau nauqanynyng kezi bolatyn. Qúrmanjannyng qúlyby janynda iyintiresken el. Ataqty qalmaq Molyngha aiyp taghylyp jatyr eken. Qolynda tayaghy bar, bir ayaghy aqsaq, dembelshe kelgen qara domalaq kisi eken. Sol tústa oghan kóptegen kinә taghyldy. Jinalys sonynda sóz aiyptalushygha berildi:

– Al, halayyq, – dedi ol, – baghanadan beri taqqan kinәlәrynnyng bәri ótirik. Mende bir-aq aiyp bar. Ony taba almadyndar. Bala kezimde ýlkenderding júmsauymen «hasaqtyng hany» Túrlyqojanyng ýzengisine u jaqtym. Keyin óldi degen habar keldi. Mening aiybym osy». Qalmaqtar ony «hasaqtyng hany» dep beker atamaghan eken. Múraghat derekterin jýginelik:

…Turluhodja Djanserkin hotya v nachale bunta ne uchastvoval no osvobodivshis iz Prjevaliskoy turimy on poslal dvuh kirgiz Aytovskoy volosty uezjavshih k nemu dlya svidaniya Muhamediya Bayzakova y Moldaspana Haseneva s soobsheniyem chtoby vse Albanovskie volosty nachinaly bunt ob chem samy kirgizy posle razgroma pogranichnyh postov razskazyvaly kalmykam y chto Turluhodja y Dikambay provozglasily sebya hanami. (SGA RK. F.109. Op.1. D) . Derek tarihshy R. Orazovtyng jeke qorynan alyndy).

Alban ishinde Aljandar Diqanbay Janpeyisovti, Ayttar Túrlyqojany han saylaghan eken. Búl patsha biyligin moyyndamay, óz aldyna el bolu maqsatyndaghy talpynys. Qalmaqtar qazaqtyng eki adamy ólgende toy jasap, at shaptyrady. Biri – Túrlyqoja, ekinshisi – Qúsyq Mergenbay batyr.

Osy kóktemde uaqytsha ýkimet ornap, kóterilisshilerge keshirim jariyalanady.
1917 g. 17 marta – Raport Tovarish prokurora Vernenskogo okrujnogo suda Mirovomu sudie 4-go uchastka Djarkentskogo uezda

Soobshai Vashemu Vysokoblagorodii, chto soderjivshisya pod strajey v Djarkentskoy turime po delu Vashemu №5 – 1917 g. obvinyaemye Turluhodja Djanserkiyn, Djaychiybek Bektenev, Dikambay Djanpeysov y Aytbay Darkenbaev prokurorskim nadzorom na osnov. Ukaza Vremennogo Praviytelistva ot 6 marta sego goda o politicheskoy amnistiya iz nazvannoy turimy osvobojdeny.

Tovarish Prokurora [podpisi nerazborchiva] (SGA RK. F.109. Op.1. D.10).
Shyn mәninde, búlardyng eshqaysysy da týrmege qamalghan joq. Mәlimet 1916 jyldyng qara kýzindegi uez bastyghy Stupinning shygharghan Qaulysyna sýienip jazylghan. Eger kýzde búlar týrmege qamalghanda eshqaysysy da tiri shyqpaghan bolar edi.

Túrlyqoja aldymen Resey әkimshiligine qyzmet etip, bolys boldy. Birte-birte orys ozbyrlyghyn kórdi. IIni jarlyghy, Úzaqtyng ýiindegi bata, Ayttóbedegi ereuil, el basyna tóngen qayghynyng qara búlty, zorlyq-zombylyq, elding bas kóterer azamattarynyng qúrban boluy, múzday qarulanghan patsha әskerimen ashyq soghys – bәrin basynan keshirgen patsha ýkimetining qas jauyna ainaldy. 1917-jyldyng mamyr aiynda qalmaqtardyng qastyghynan 54 jasynda dýniyeden ótti.

Núrlan Ábdibekov, Jurnalister odaghy syilyghynyng laurety

Abai.kz