نارىنقول-شارىن پريستاۆى الەكساندر پودۆاركوۆقا تۇرلىقوجا تۋرالى ايت بولىسى راقىمباي سولتانقۇلوۆ تومەندەگىدەي مالىمەت جىبەرگەن:
جاسى – 53-تە
ءناسىلى – قازاق
گۋبەرنياسى – جەتىسۋ
ۋەزى – جاركەنت
تىركەلگەن جەرى – ايت بولىسى
تۇراقتى مەكەن-جايى – كوشپەندى
تۋ زاڭدىلىعى – نەكەلى
ءدىنى – مۇسىلمان
ساۋاتى – مۇسىلمانشا
وتباسى – ۇيلەنگەن، 4 ۇل، 3 قىز – 7 بالاسى بار.
كاسىبى – مال شارۋاشىلىعى
مال-مۇلىك دارەجەسى – باي
جىلجىمايتىن مۇلكى – جازدىق ءۇي جانە تاعى باسقالارى
ايرىقشا بەلگىلەرى جوق، سوتتالماعان
اراق ىشپەيدى، اسكەري مىندەتتى ەمەس
ۇكىمەت ناگراداسى – ۇلكەن التىن مەدال، ءبىرىنشى دارەجەلى شاپان
(ق.م.و.ا. 109 قور، 1-تىزبە، 35-ءىس).

تۇرلىقوجا 1916 جىلى تامىز­دىڭ 3-ءى كۇنى رۋباسىلارىمەن بىرگە تۇتقىنعا الىنىپ، وسى ايدىڭ 10-كۇنى ۇزاق باتىردىڭ اۋىلىندا بولعان جيىننان جانسىز، يۆانوۆ بولىسىنىڭ قازاعى بيباتىر جيەنباەۆ جىپكە تىزگەندەي ەتىپ مالىمەت بەرەدى. جيىنعا الباننىڭ 16 بولىسىنان وكىلدەر قاتىسادى. اڭگىمە مازمۇنى وتارشىل ورىستان كورگەن قورلىق، مايدان جۇمىسىنا بالا بەرمەۋ، قارسىلىق كورسەتۋ، اسكەر كەلەتىن جولداردان كۇنشىلىك جەرلەردەن حابار الۋ، قارسىلىق كورسەتۋ، بولماعان جاعدايدا كوتەرىلىپ قىتاي اۋىپ كەتۋ. «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى» – ەرتەڭگى ەل تاعدىرى بولاتىن. بۇل مامىلەنى كورشىلەس جاتقان ۆەرنىي، قاپال ۋەزىنەن كەلگەن وكىلدەر، جەرگىلىكتى تارانشىلار، قاراقولدىق قىرعىز-بۇعىلار دا قوستاپ، قولدارىن قىزىل قانعا باتىرىپ، انت ءىشىپ باتالاسقان بولاتىن. ۇزاقتىڭ ۇيىندەگى باسقوسۋ انشەيىن ونشاقتى ادامنىڭ جيىنى ەمەس، توڭىرەكتەگى ۋەزدەردەن وكىلدەر قوسىلىپ، ءبىر شەشىمگە كەلگەن ۇلكەن جيىن ەدى.

ءسويتىپ، 11-شىلدەدە ەل جارمەڭكەگە جينالدى. جامەڭكە مەن ۇزاق باستاعان ەل جاقسىلارى جارمەڭكەنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ورگە، ايتتوبەنىڭ باسىنا جينالدى. جان-جاقتان جيىلعان مىڭ قارالى ادام رۋ باسىلاردان ءتۇيىندى شەشىم كۇتتى.
قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، ەرتەڭ ۇلىق الدىندا كوپتىڭ تىلەگىن جەتكىزۋ جەتى اتاسىنان بيلىك ۇزىلمەگەن ءۇش اۋلەتتىڭ وكىلىنە تاپسىرىلادى. ولار – قىزىلبورىك ەرسارىبايدان سەرىكباي قانايۇلى، قوجمانبەتتەن ايتباي داركەمبايۇلى، ايت-جايناقتان تۇرلىقوجا جانسەركەۇلى. «قيلى زاماندا» مۇحتار اۋەزوۆ تە وسى ۇشەۋىنە ءسوز بەرەدى.

تۇرلىقوجا جانسەركەۇلى

ب.جيەنباەۆتىڭ مالىمەتى: «11-يۋن كۇنى باستىقتىڭ كەڭەسىندە توپ اراسىنان سۋىرىلىپ شىققاندار – تۇرلىقوجا جانسەركين، سەرىكباي قاناەۆ، ايتباي داركەمباەۆ.» (ت.جۇرتباەۆ «بەيۋاق» 87-بەت). بايقاپ وتىرساق، اۋىل قاريالارىنىڭ اڭگىمەسى، جيەنباەۆتىڭ مالىمەتى، اۋەزوۆتىڭ كوركەم شىعارماسى ۇشەۋى ۇندەسىپ وتىر. تاعى دا مالىمەتتەرگە كەزەك بەرەلىك:

«ء…يۋلدىڭ ون ءبىرىنشى دۇيسەنبى كۇنى البان قارقاراعا جينالدى. كەڭەس – بالا بەرۋ، بەرمەۋ. كوپ بەرمەۋگە قاۋلى قىلىپ كەلىپ، سەرىكباي، ايتباي، تۇرلىقوجا ۇشەۋى ارقىلى جاۋابىن بەردى. ۇشەۋى كەلىپ پريستوپقا ايتتى. پريستوپ ءبىر اۋىق اشۋلاندى، ءبىر اۋىق اقىلىن ايتىپ، مايدالادى: «قاتتى جازاعا ۇشىرايسىڭدار!» دەدى. جۇرت يلىكپەي تۇرىپ الىستى. اياعىندا پريستوپ ەلگە: «تارقا، نە جاۋاپ بولسا، بولىستارىڭنان ەستيسىڭدەر»، – دەدى. (عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك قولجازبالار قورى. 1022-بۋما. جيناعان – جانسۇگىروۆ ءىلياس. اڭگىمەلەۋشى – الدابەرگەن قويشىبەكۇلى (قويشىباي).

قازاقتان: «ءۇش كىسى جاۋاپ بەرەمىز» دەدى. پريستوپ: «ماقۇل» دەدى. جاۋاپ بەرۋگە باستاپقى شاقىرىلعان تۇرلىقوجا، ايتباي، سەرىكباي ۇشەۋى كەلدى. ەل ارتىنان ەنتەلەپ، جاياۋ سىعىلىپ، باسىپ كەتتى. پوليتسيا ۇرىپ-سوعىپ، قىلىشتارىن جارقىلداتىپ، ازەر توقتاتىپ تۇر. مەن ءدال سول الدىڭعى توپتىڭ ىشىندە بۇعىپ تۇرمىن. …پريستوپ پودباركوۆ، ونىڭ ورىنباسارى پلوتنيكوۆ، قاراقولدىڭ پريستوپى كراسنەنكوۆ، ۋچاسكەباي سۋديا مولچەۆسكي، سلەۋباتەل سمەرنوۆ، مەديتسينسكي نازراتەل انانەۆ دەگەندەر تۇر ەدى. سلەۋباتەل سمەرنوۆتىڭ قولىندا فوتوگرافيا جابدىق بار، ول قۇرىپ، دايىندالىپ جاتىر.

بوركى قولىندا، سەرىكباي ءسوزدى مايدالاپ، ىزەكتەپ تۇر:

– كوپ بىلەدى، جۇرتتىڭ ءىسى، جۇرتقا اۋىر ءتيىپ تۇر، جۇرت ءوز اۋزىمەن ايتسىن، بالا بەرەسىڭدەر مە؟ – دەگەندە، كوپ: – جوق، جوق! – دەپ شۋ ەتە ءتۇستى.

ۇستىندە كوكالا شىت شاپانى بار تۇرلىقوجا:

– توقتا، ولاي ەمەس، – دەپ ءسوزدى الىپ كەتتى. – «حان ادىلىنەن تايسا، قاراشاسى بۇزىلادى» دەگەن، ءبىز ورىسقا قاراعانعا ەلۋ جىل تولعان جوق، ەلۋ جىلعا دەيىن سولدات الماقشى ەمەس ەدى، ودان تاندى. ءبىر سوم جيىرما تيىننان ارتىق تۇتىننەن رامات الماق ەمەس ەدى، بيىل 21-45-ءتىڭ اراسىنا كەلگەننەن الىم الدى، ارتىق الدى. جەردى الدى، قونىستى الدى، سۋدى الدى، اش ورىستى الىپ كەلدى، ءوز جەرىمىزدى وزىمىزگە ساتتى! – دەپ، تاعى ءبىر وسىندايلاردى «ءبىر» دەپ، «ەكى» دەپ داۋىستاپ ءوزى ساناپ تۇردى. ءبىتىپ، ايتىپ كەلىپ:

– ءبىز بالا بەرە المايمىز! راس پا؟ – دەپ ەدى، تۇرعان كوپ: «راس، راس!» دەپ ايقايدى اسپانعا شىعاردى. كوپتىڭ قوزعالىسى قوزىپ كەتتى. كوپتىڭ ورتاسىنان ءبىر شال وگىزىن جەتەلەپ كەلىپ قالعان ەكەن:

– كىم بولسا دا، «بالا بەرەم» دەگەندى مەن جارىپ ولتىرەم، – دەپ پىشاعىن سۋىرىپ الدى.

– پاتشا بالا الماسىن، مال السىن، بالا السا، قولىنا جابدىق بەرسىن. ۇرىستا ور قازىپ، شەپكە ۇستالىپ، قويشا قىرىلعانشا، جاستىعىن الا جاتاتىن بولسىن! استىنا ات، قولىنا قارۋ بەرىلسىن، جۇرت وسىنى تىلەيدى! – دەدى تۇرلىقوجا.

ايتباي دا كىبىرتىكتەپ، بىردەمەنى ايتتى. بىراق دۋ ونىڭ ءسوزىن ەسىتتىرمەدى. نامازدىگەردە ەل تارادى («قارقاراداعى كوتەرىلىس». عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك قولجازبالار قورى. 1022-بۋما. اڭگىمەلەۋشى – بەلگىلى قوعام قايراتكەرى اۋباكىر ءجۇنىسۇلى. لاتىن ارپىندە ماشينكاعا باسىلعان. 46-59 بەتتەر)
«سونىمەن شىلدەنىڭ 11-كۇنى ەرەۋىلدىڭ وتى لاپ ەتىپ جانعان كۇن بولدى». (س.تانەكەەۆ. 1916 جىل. قارقارا-البان كوتەرىلىسى) ءيا، 11-شىلدەدە كوتەرىلىستىڭ تۋى تىگىلدى. سول تۋدى ۇستاعانداردىڭ ءبىرى – تۇرلىقوجا جانسەركەۇلى. جاركەنت ۋەزى، نارىنقول-شارىن ۋچاستوگىنىڭ پريستاۆى ا.پادۆاركوۆ ۋەزدىك جاركەنت كەلىسىم سوتىنىڭ 4-بولىمشەسىنە بەرگەن تۇسىنىگىندە بىلاي دەيدى: «ەرتەڭگى ساعات 10-دا كەڭسە الدىنا مىڭ قارالى ادام جينالدى. ولار ءجۇز قادامداي جەردە تۇردى. مەن كۇزەتشىلەردى جىبەرىپ، ءار بولىستان ءبىر-ەكى ىقپالدى ادام جىبەرۋىن، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىرۋىن سۇرادىم. (ق.م.و.ا. 109-قور. 1-تىزبە، 35-ءىس). وسى كۇنى پودۆاركوۆتىڭ قاسىندا وزىنە باعىنىشتى سولداتتار مەن ءتىلماشتار، جالپى تىلەۋلەس 47 ادامى بولسا دا حالىق قاھارىنان قورقىپ، شاراسىز قالدى.

قارقارا جارمەڭكەسىنىڭ الدىن­داعى 11-شىلدەدەگى وقيعالاردىڭ ءوتۋ بارىسىنا مۇراعات دەرەكتەرى ارقىلى وي جۇگىرتۋگە بولادى. تەرگەۋ پروتوكولدارى، بولىس ءتىلماشتارىنان الىنعان جاۋاپتار، تىڭشىلاردىڭ ەسەبى، تەرگەۋ ماتەريالدارى – ءبارى سايراپ تۇر.

قۇرمان بولىسىنىڭ ءتىلماشى گريبانوۆسكي: «پاتشا ءبىزدى الدادى. ءبىز قىتاي جەرىنەن كەلىپ ورنالاسقانىمىزدا اسكەرگە ادام المايمىز دەپ ۋادە بەرگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ بالالارىمىز قارا جۇمىسقا ۇيرەنبەگەن. بۇل سوزدەردى ايتقان ىقپالدى ادامدار – ات بولىسىنان تۇرلىقوجا جانسەركين، قۇرمان بولىسىنان سىبانقۇل ارعىنوۆ، قوجبانبەت بولىسىنان ايتباي داركەمباەۆ، بايانكول بولىسىنان قۇدياربەك» (ق.م.و.ا. 109-قور. 1 – تىزبە، 35-ءىس).
نارىنقول – شارىن ۋچاستوگى­نىڭ پوليتسيا كۇزەتشىسى دەسياتوۆ: «پاتشا ۋادەسىنەن تايدى. ولار (بالالار) قارا جۇمىسقا ۇيرەنبەگەن، ەركىمىزبەن ادام بەرمەيمىز… كۇشپەن الىپ كورىڭدەر دەگەن ىقپالدى ادامداردىڭ اراسىنان مەنىڭ تانيتىندارىم – ايت بولىسىنان تۇرلىقوجا جانسەركين، شەلەك بولىسىنان سەرىكباي قاناەۆ. بۇلاردى جينالعاندار قولداپ وتىردى». (ق.م.و.ا. 109-قور. 1 – تىزبە، 35-ءىس).

الجان بولىسىنىڭ ءتىلماشى كوماروۆ: «پاتشا ۋادەدەن تايعان ەكەن، ءبىز دە باعىنۋدان باس تارتامىز»، – دەدى. ىقپالدى ادامداردىڭ اراسىنان تانيتىندارىم: تۇرلىقوجا جانسەركين، – ايت بولسىنان، سازا توپيەۆ – قۇرمان بولىسىنان، ابدىحالىق بايسۇگىروۆ – قۇرمان بولىسىنان، سەرىكباي قاناەۆ – شەلەك بولىسىنان، ايتباي داركەمباەۆ – قوجابامبەت بولىسىنان».

ايت بولىسىنىڭ ءتىلماشى پارشۋكوۆ: «ىقپالدى ادامدار اراسىنان تانيتىندارىم: «تۇرلىعوجا جانسەركين، جانعاراش ماناباەۆ، قۇدياربەك، سەرىكباي قاناەۆ، ايتباي داركەمباەۆ».

تەكەس شەكارا پوستىنىڭ كۇزەتشىسى گورياچينوۆ: «مەن قاراقارا جارمەڭكەسىندە تانىس قىرعىزىمدى كەزدەستىردىم. ول «قازاقتار ولتىرەدى» دەگەن ساقتىقپەن ءوزىن ايتپاۋدى ءوتىندى دە بولعان جايدى بايانداپ بەردى. «قۇرمەتتى كىسىلەر جينالىپ، ادام بەرمەيمىز، قىتايعا قاشامىز دەستى دە، سوڭىنان ورىستار از، قىتايعا قاشپايىق، قارۋى بار ادامداردى ۇيىمداستىرىپ، قارسىلىق كورسەتەمىز. ساتسىزدىككە ۇشىراعان جاعدايدا تاۋعا، بولماسا قىتاي ءوتىپ كەتۋگە كەلىستى. بۇل ىسكە ۇيتقى بولىپ، ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن قۇرمەتتى ادامدار رەتىندە مىنالاردى اتادى: جامەڭكە مامبەتوۆ، تۇرلىقوجا جانسەركين، ۇزاق ساۋرىقوۆ جانە قازىبەك شورمانوۆ» (ق.م.و.ا. 109-قور. 1-تىزبە، 35-ءىس).
ەندى تۇرلىقوجانىڭ تەرگەۋ ىسىنە بەرگەن جاۋابىنا توقتالايىق. «1916 جىلدىڭ 10-شىلدەسىندە قابان قاراعايداعى ۇزاق ساۋرىقوۆتىڭ اۋىلىنداعى كەڭەستە باسقا دا ادامدارمەن كەلىسە وتىرىپ، جوعارى مارتەبەلىنىڭ 25-يۋن جارلىعىنا وراي سوعىسىپ جاتقان اسكەر ماڭىنا قاتىناس، قورعانىس سالۋ جۇمىستارىنا ادام بەرمەۋگە جانە وسى جىلدىڭ 11-شىلدەسىندە وسى ۋەزدىڭ قارقاراداعى نارىنقول – شارىن بولىمشەسىنىڭ پريستاۆى پودۆاركوۆقا رەۆالۆەر، ناگاندارمەن قارۋلانعان مىڭ قارالى ادامنىڭ جيىنىنا قاتىسىپ، «ادام بەرمەيمىز، كىم بەرۋگە كەلىسەتىن بولسا، – ونى ولتىرەمىز – دەپ ايتتىم. ءسوز قىسقا، ادام بەرمەيمىز». …قارقاراعا كەڭەسكە كەلگەن يۆانوۆ، كەگەن، بايانكول، الجان، قۇرمان بولىستارىنىڭ ءتىلماشتارى گۋدزالەۆسكي، دوستوۆالوۆ، كوماروۆ، گريبانوۆسكيلەردەن اسكەرگە شاقىرىلعانداردىڭ ءتىزىمىن تارتىپ الىپ، قۇرتىپ جىبەردىم» (ق.م.و.ا. 109-قور. 1-تىزبە، 35-ءىس).
ارى قاراي تەرگەۋ جاۋابىندا كەنەت وزگەرىس بولادى. وندا ەشقايدا بارماعاندىعىن، ەشكىمدى كورمەگەندىگى، ەشتەڭە بىلمەيتىندىگى ايتىلعان. ۇزاق، جامەڭكە، اۋباكىر ۇشەۋى ەرتەرەك قامالعاندىقتان، ولاردان باسقا ون ادامنىڭ بارلىعىنىڭ ءسوزى تۇرلىقوجانىڭ بەرگەن جاۋابى ۇلگىسىندە تولتىرىلعان. بۇل ءتىلماش اۋباكىر ءجۇنىسوۆتىڭ ەل اعالارىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن جاساعان «ايلاسى» بولاتىن. كەيىن ول وسى ءىسى ءۇشىن جۇمىستان شىعارىلىپ، قاماۋعا الىنعانىن وسى تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەگەن س.تانەكەەۆتىڭ «قارقارا-البان كوتەرىلىسى» كىتابىندا جان-جاقتى باياندالادى.
سونىمەن تەرگەۋ قورىتىن­دىسىندا جاركەنت ۋەزى كەلىسىم سوتىنىڭ 4-بولىمشەسى، رەسەي سوت ۋستاۆىنىڭ 396-بابىنا سۇيەنە وتىرىپ، 67 ادام قىلمىستى دەپ تانىلادى دا، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 13, 2, 265 جانە 266-بابىمەن 15 ادام اسا قاۋىپتى قىلمىسكەر رەتىندە اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلادى. ولار:

1.تۇرلىقوجا جانسەركين – ايت بولىسى

2.ۇزاق ساۋرىقوۆ – قۇرمان بولىسى

3.قازىبەك شورمانوۆ – بايىنقول بولىسى

4.جامەڭكە مامبەتوۆ – يۆانوۆ بولىسى

5.سەرىكباي قاناەۆ – شىلىك بولىسى

6.ايتباي داركەمباەۆ – قوجبامبەت بولىسى… دەپ ارى قاراي كەتە بەرەدى. ءۇش توپقا توپقا ءبولىنىپ، بارلىعى 66 ادام قىلمىسقا تارتىلعان.

11-شىلدەدەگى وقيعانى تەرگەۋ كەزىندە تىڭشى-ءتىلماش بىتكەننىڭ بارلىعى تۇرلىقوجانى ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى دەپ كورسەتىپ، تەرگەۋ قورىتىندىسىندا ول پاتشالىق رەسەي ءۇشىن اتىلۋعا بۇيىرىلعان 15 ادامنىڭ ىشىندە «№1 اسا قاۋىپتى قىلمىسكەر» دەپ تانىلادى.

م.اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىندا» جانە س.تانەكەەۆ «قارقارا-البان كوتەرىلىسى» شىعارمالارىندا قاراقول تۇرمەسىندە تۇرلىقوجانى «جوعالتىپ» الادى. سەرىكبايمەن بىرگە «جولدا اتىلدى»، – دەي سالادى.

شىن مانىندە، ول تۇرمەگە قامالعان. قاراقول تۇرمەسىندەگى قىرعىننان ءتورت ادام امان شىعادى. ولار اۋباكىر سۇلتانبەكوۆ، تۇرلىقوجا جانسەركين، ءبىلال رازاقوۆ، جايشىبەك بەكتەنوۆ. ەندى اۋباكىردىڭ ەستەلىگىنە نازار اۋدارالىق: «ء…بىزدى ايداعان كەنباي سولدات قولىنداعى پاكەتىن بەرىپ ەدى، ءبىزدى اپارىپ اباقتىعا تىعىپ جىبەردى. ء…تۇن ورتاسىندا اباقتىنىڭ ەسىگى اشىلىپ، ۇستىمىزگە ءبىرتالاي ادام كىرگىزدى. ولار الباننان: جايشىبەك، تۇرلىقوجا، بەكدايىر، قازىبەك، سازا، كارىبوز، سىبانقۇل، قۇدياربەك، نوكە، جامپەيىس، قۇرمان، جاڭاباي، ءبىلال – بارلىعى ون ءۇش كىسى، بۇلاردى دا قارقاراعا شاقىرىپ الىپتى دا، جاۋاپسىز كەنبايلاتىپ قاراقولعا ايداپ اكەلىپتى.

…ناماز وقىپ بولعاندا الگى ءۇش سولدات تاعى كەلدى. بىرىندە بەساتار، بىرىندە امىركەن تاپانشا، ەندى بىرىندە بەردىڭكە بار ەدى. كەلە سالا، تەمىر ەسىكتىڭ تەسىگىنەن مىلتىقتىڭ استىنا الدى. ءتۇتىن تۇمان بولدى. ورنىمنان «اللا-لاپ!» اتىپ تۇرىپ، قالپاعىمدى كيگەندە، ارقاما ەكى وق ءتيدى. قايتا اينالعانىمدا سۇبەمنەن ءبىر وق ءتيدى، ۇستەلدەن ىرعىپ ءتۇسىپ، ۇلكەن ەسىكتىڭ تاساسىنا تىعىلدىم. وق تيگەن التى كىسى توردە اۋناپ جاتىر. بۇلار: نوكە، سازا، قۇدياربەك، جانپەيىس، قازىبەك، كارىبوز ەدى. بۇلار بىرىنە-ءبىرى قاقتىعىپ، جىعىلىپ جاتىر. مەن از تۇرىپ، «اقىر ءولدىم» دەپ، شەكپەنىمنىڭ ءبىر جەڭىن سىبانىپ الىپ، ىرعىپ، ەسىكتەن اتىپ تۇرعان بەساتاردىڭ موينىنان شاپ ەتىپ ۇستاپ، سولداتتىڭ شينەلىنە شاپشاڭ قولىم ءتيدى. سولدات باقىردى، قاسىنداعى ەكى سولدات مىلتىقپەن اتۋعا دات قىلا الماي، مەن ۇستاعان مىلتىققا ۇشەۋلەپ تالاستى دا، تارتىپ الدى. سولداتتىڭ ەتەگى مەنىڭ قولىمدا قالدى. سولداتتار قاشىپ شىعا بەردى.

– ال، جىلدام اباقتىنى بۇزالىق! – دەگەندە، ۇزاق:

– وكشەمنەن وق ءتيدى، سوندا دا شىعىپ ولەلىك، ەسىكتى بۇزىڭدار! – دەدى. ەسىكتى ىرعاپ تۇرىپ ءبىر تاقتايىن سۋىرىپ الدىم. سول تاقتايمەن تەمىر ەسىكتى تۇيمىشتەگەنىمدە ءتورت شەگەسى سۋىرىلىپ، ەسىك سىرتىنا قاپسىرىلىپ قالدى. ىشىندەگىلەر دۇركىرەي جونەلدى. سىبانقۇل، ۇزاق، مەن ۇشەۋمىز جۇرتتى وتكىزىپ ارتىندا قالا بەردىك، ۇزاقتى جانە بەس كىسىنى داۋالدان لاقىتىرىپ شىعارىپ، ءوزىم داۋالعا ىرعىپ شىققانىمدا، سىبانقۇل مەنىڭ ەتەگىمنەن ۇستاي شىقتى. قارعىپ جەرگە تۇسە بەرگەندە، قارسى الدىمىزداعى ءۇيدىڭ بۇرىشىنان مىلتىعىن كەزەي بەرگەن سولداتقا كوزىم ءتۇستى. سىبانقۇلعا: «قارعى» دەدىم، وعان سول داۋالدىڭ ۇستىندە وق ءتيدى. «اھ!» دەدى. مەن داۋالدىڭ بۇرىشىن اينالا بەردىم، سول جەردە شىعارعان الگى بەس قىرعىزدى كوردىم، مەن ۇزاقتى قاراپ جۇرگەنىمدە، اباقتىنىڭ قاقپاسىنىڭ الدىنان جاڭابايدى اتىپ، جالپ ەتكىزدى. كوشەگە مىلتىق تولىپ كەتتى. ءتۇتىنى تۇمان ساسىدى. مەن قاشىپ قالانىڭ ىشىندەگى ءبىر نوعايدىكىنە كەلدىم. نوعاي قاقپاسىنان سۇيرەپ شىعارىپ، قۋىپ جىبەردى. مەشىتكە كەلسەم، وندا دا ەشكىم جوق. تەرەزەسىن تالقانداپ شىعىپ، مولدالارى قاشىپ كەتىپتى. مەشىتتىڭ الدىنان مولدانىڭ توبىلعى تاياعىن تاۋىپ، ءبىر بۇزىلعان ەسسىز قوراعا بەكىندىم.ول قورادا كەشكە شەيىن جاتتىم دا، كۇن باتقان سوڭ قالادان شىعىپ كەتىپ، جاقىن جەردەگى قارابولدەك دەگەن تاۋعا جەتتىم». (سۇلتانبەكۇلى اۋباكىردىڭ 16-ءشى جىلعى باسىنان كەشكەن وقيعالارى. عك. 1022-بۋما).

ەندى تۇرلىقوجانىڭ شورمان اۋىلىنا كەلىپ، قازىبەككە كوڭىل ايتا كەلگەندە بالاسىنا ايتقان ەستەلىگىنە نازار اۋدارالىق. «بىردەن وق تيگەن قۇدياربەك، جانپەيىس، جاڭاباي، سىبانقۇل جانە قۇرماندار «اللا، اللا» دەۋگە عانا شاماسى كەلىپ، كامەرا ىشىندە سۇلاپ ءتۇستى. كامەرانىڭ ءىشى كوكالا تۇتىنگە تولىپ كەتتى. بىرەۋدى-بىرەۋ ءبىلىپ بولمايدى. سول ساتتە ۇزاقتىڭ: «ۇستا مىلتىقتان، بۇز ەسىكتى!» دەپ اقىرعان داۋسى شىقتى. ءبارىمىز ەسىككە ۇمتىلدىق. ۇزاق مەنىڭ الدىمدا ەدى، ۇمتىلا بەرىپ، «ۇھ» دەپ ءبىر جانىنا قيسايا بەردى. مەن ۇزاقتى ۇستاي الدىم. «اياعىما وق ءتيدى» دەپ ۇزاق ماعان سۇيەنە بەردى. وسى ساتتە ون شاقتى ادام بار كۇشىمەن ەسىكتى يتەرىپ شالقاسىنان ءتۇسىردى. ۇزاقتى سۇيەمەلدەپ سوڭىن الا اباقتىنىڭ الدىنا شىققانىمدا سەنىڭ اكەڭ:
– قاش، قاشىڭدار، مەن سولداتتاردى بوگەيمىن! – دەدى اكەڭ بىزگە بۇيىرا اقىرىپ. وپىر-توپىر دۋالعا لاپ قويدىق. سونىڭ اراسىندا، بەكدايىر دا ۇزاقتىڭ ءبىر جاعىنان سۇيەپ الدى. مەن دۋالدان اسىپ ءتۇستىم دە، قالعاندارى سۇيەمەلدەپ دۋالدان اسىرعان ۇزاقتى توسىپ الدىم. ارتىنشا قالعاندارى وپىر-توپىر دۋالدان اسىپ جاتقاندا كارىبوز بەن سازاعا وق ءتيدى. الدىمەن جەتكەنىمەن، قالعان ەلدى سۇيەمەلدەپ، دۋالدان اسىرعان بەكدايىر ەڭ سوڭىنان دۋالعا سەكىرىپ شىققاندا كوك جەلكەسىنەن تيگەن وق ماڭدايىنان ءبىر-اق شىعىپ مەرت بولدى. ءبىر كەزدە، ءبىر توپ ادام تۇرمەنىڭ داربازاسىن بۇزىپ كوشەگە شىعا بەردى. سەنىڭ اكەڭ الدىندا كەلەدى ەكەن. العاش ەڭكەيىپ كەلە جاتىر ەدى، كوشەگە شىعا بەرە قارسى بەتتەگى سولداتتى اتپاق بولدى ما ەكەن، مىلتىعىن كەزەنە بەرىپ، كەسكەن تەرەكتەي شالقاسىنان ءتۇستى…

اكەڭە وق تيگەنىن كوزىمىزبەن كورگەن سوڭ، ءبىز ءتىرى قالعان اۋباكىر، ءبىلال، جايشىبەك تورتەۋمىز ۇزاقتى كوتەرىپ اكەتپەك بولىپ ەدىك، ول «كەتىڭدەر، مەنى كوتەرىپ ۇزاي المايسىڭدار، مەن مىنا تۇرعان تانىس ۇيعىرىمنىڭ ۇيىنە پانالايمىن. ءبارىمىزدى بىردەي جاسىرا الماس» دەپ كونبەدى دە وق تيگەن اياعىن سۇيرەتىپ ۇيعىرىنىڭ ۇيىنە قاراي جۇرە بەردى. سويتكەنشە بولعان جوق كوشەنىڭ باسىنان 3-4 اتتى سولدات شىعا كەلدى. ۇزاق باتىر ۇيگە جەتىپ قالعان. اتتىڭ دۇبىرىنەن سەكەم الدى ما، جارىقتىق، قورانىڭ بۇرىشىنداعى تاندىرعا بارىپ تىعىلدى. سول كەزدە ءۇيدىڭ يەسى، ۇزاقتىڭ «تانىسىم» دەگەنى، كوشەگە شىعا سالىپ «مۇندا، مۇندا!» دەپ ايعايلاعانى، پاتشاعاردىڭ. قىلار ايلا-امالىمىز جوق، ءتىلىمىزدى تىستەپ تىعىلىپ جاتىرمىز. سولداتتارعا، نە ايتقانىن ەستىمەدىك، ولار بۇرىلىپ كەلىپ، «ۇزاق باتىر، ۇزاق باتىر» دەپ كەلەمەجدەپ كۇلگەنىنە قاراعاندا، تانىسى، ۇزاقتىڭ اتىن اتاپ بەرگەندەي. باتىر نامىستاندى-اۋ دەيمىن، تاندىردان شىعا بەردى. وسى ءسات ءبىر ورىس قىلىشىن سۋىرىپ الىپ، اتىن تەبىنە ۇمتىلىپ ۇزاقتى ءدال باستان شاۋىپ جىبەردى. ۇزاق باتىر سىلق ەتىپ، سۇلاپ ءتۇستى… («پارىز». تۇرسىن سىبانقۇلۇلى شورمانتەگى).

تۇرمەدەن شىققاندا ۇزاقتىڭ جارالى ەكەندىگى بارلىق دەرەكتەردە ايتىلادى. ال ونىڭ قاي جەردە قالعانى، قالاي اتىلعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر ءار ءتۇرلى.
كودەك اقىن «ۇركىن» داستانىندا بىلاي دەيدى:

تۇرلىقوجا، اۋباكiر،
بولا ءجۇرiپ شەرمەندە،
كەلiپ جەتتi بiر دەمدە،
قاراقولدا تۇراتىن،
«مۇسىلمان» دەپ دۇنگەنگە.
اقىسىن تولەپ، قولما-قول،
جاسىرىپ تىعىپ بەرگەنگە.
جاراسىن قاراپ دايىندا،
ات الىپ ەلدەن كەلگەندە.

ال اۋباكىر دۋالدان قارعىپ تۇسكەننەن كەيىن قاسىنداعى جارالى ۇزاق، تۇرلىقوجالار تۋرالى ايتپايدى. ارى قاراي جالعىز قۇتىلعانىن ايتادى. كودەك «تۇنقاتار قاجىنىڭ جوقتاۋىندا» تاعى دا بىلاي دەيدى:

«ۇرپاق ءۇشiن شەيتتەر،
ۇمىتار سiزدi نەگە ەلiڭ.
اۋباكiر، ءبiلال، جايىش پەن
تۇرلىكەم امان كەپ ەدiڭ.
بەكدايىردىڭ كۇشiنiڭ،
كورگەن كومەگiن»…

اقىننىڭ ايتۋىنشا، بۇلار­دىڭ امان قۇتىلعانى بەكدايىر­دىڭ ارقاسى بولىپ وتىر. بۇل جەردە، ارينە، «پالەندەي» دەپ كەسىپ-ءپىشىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز تەك دەرەكتەردى سالىس­تىرا وتىرىپ وقىرمانعا وي تاستاۋ.

قاراقول قىرعىنىنان كەيىن تۇرلىقوجانىڭ تاعدىرى نە بولدى؟ وسى تۇرعىدا ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءار ءتۇرلى دەرەكتەر جاريالانىپ ءجۇر. بىردە ونىڭ ەلمەن بىرگە قازا بولعاندىعى ايتىلادى، ەندى بىردە امان قالىپ، ىلە-شالا قايتا ۇستالىپ، اتىلىپ كەتكەندىگى ءسوز بولادى. دەرەكتەردىڭ وسىلايشا تۇرلەنىپ كەتۋىنە سەبەپشى جايتتاردىڭ ءبىرى قاراقول تۇرمەسىنىڭ باستىعى حرومىحتىڭ 1916 جىلى 31-تامىزدا بەرگەن راپورتى بولاتىن. وندا ول تۇتقىنداردىڭ ءبارىن «اتىلدىعا» جاتقىزىپ قويعان.

سونىمەن تۇرلىقوجا ەلگە ورالادى. ونىڭ كەيىنگى تاعدىرىن ءسوز قىلماستان بۇرىن تاعى دا مۇراعات دەرەكتەرىنە جۇگىنەلىك.

«ميروۆومۋ سۋدي 4 ۋچ. دجاركەنسكوگو ۋەزدا 25 وكتيابريا 1916 گودا پو دەلۋ و سوپراتيۆلەني وكازاننوم كيرگيزام نا كاركارە زاترەبوۆانى سۆەدەنيە وت ناچالنيكا پرجەۆالسكوي تيۋرمى، كتو يز زاكليۋچەننىح پو ەتومۋ دەلۋ ارەستانتوۆ ۋبيت ۆو ۆرەميا نابەگا 12 اۆگۋستا س.گ. ۋبيتى پو دونەسەنيۋ ناچالنيكا تيۋرمى وت 31 اۆگۋستە س.گ. № 758 ۆ چيسلە درۋگيح ارەستانتى اۋبيكور سۋلەمبەكوۆ (اۋباكار سۇلتانبەكوۆ. ن.ءا.). تۋرلۋحودجا جانسەركين، ۋزاك شاۋرۋكوۆ (ۇزاق ساۋرىقوۆ) سۆەدەنيا داستاۆلەننايا ناچالنيكوم تيۋرمى ۆوزداەت سومنەنيا توچنوستي توكاۆىح».
پوستوناۆلەنيە №40
2 نويابريا، 1916 گ. دجاركەنت.
«يا، ناچالنيك دجاركەنتسكوگو ۋەزدا پودپولكوۆنيك ستۋپين، راسماترەۆ دونيسەنيۋ پو دەلۋ و بەگستۆا يز پرجەۆالسكوي تيۋرمى كيرگيزا ايتوۆسكوي ۆولوستي تۋرلۋحودجۋ دجانسەركينا ناشەل، چتو ون بىل زاكليۋچەن ۆ تيۋرمۋ ميروۆوي سۋدەەي 4 ۋچ. دجاركەنسكوگو ۋەزدا، نو ۆو ۆرەميا مياتەجا كارا كيرگيز ون ۆ چيسلە درۋگيح سبەجال س پرجەۆالسكوي تيۋرمى ا پوتومۋ پوستانوۆيل:

كيرگيزا ايتوۆسكوي ۆولوستي تۋرلۋحودجا دجانسەركينا زاكليۋچيت دجاركەنسكۋيۋ تيۋرمۋ ي كوپيۋ پوستانوۆلەنيا س دوزنانيەي پەرەپراۆيت ميروۆومۋ سۋديۋ 4 ۋچ. دجاركەنتسكوگو ۋەزدا ي كوپيۋ پوستوناۆلەنيا پرەدوستاۆيت پروكۋرورا ۆەرنەنسكوي وكرۋجنوگو سۋدا.

ىلە-شالا 16-كۇنى تاعى ءبىر قاۋلى شىعادى.
پوستانوۆلەنيە:
1916 گ. 17-وگو ميروۆوي سۋديەي 4 ۋچ. دجاركەنستكوگو ۋەزدا، پرينيمايا ۆو ۆنيمانيە پو سەمۋ دەلۋ كيرگيز ايتوۆسكوي ۆولوستي تۋرلۋحودجا دجانسەركين، بەجاۆشي يز پرجەۆالسكوي تيۋرمى پري پويمكە ناچالنيكوم دجاركەنتسكۋيۋ تيۋرمۋ، زاپرەتيت ەمۋ وبشەنيە پوستوروننيمي ليتسامي (ق:م:و:ا: 109 قور، 1-تىزبە، 35 ءىس).

وسى ارقىلى تۇرلىقوجانىڭ قاراقول قىرعىنىنان كەيىنگى ومىرىنەن ءبىراز دەرەكتەر الۋعا بولادى. ەڭ الدىمەن ونى اباقتى ازابى، قاراقول قىرعىنى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنىڭ تۇگەلگە جۋىق وپات بولۋى مويىتا الماعان، قايتا شيراي تۇسكەنىن بايقايمىز. سۋعارعان سايىن شيراي تۇسەتىن شاربولات سەكىلدى. ول تاۋى شاعىلماي، پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسىن توقتاتپاعان. سەرىكتەرىمەن بىرگە قىتايعا جۇرتتى وتكىزبەي تۇرعان شەكارا پوس­تىنا شابۋىل جاساپ، ونى جويىپ جىبەرگەن.

قىتاي مۇراعاتتارىنداعى دەرەكتەردىڭ بىرىندە ىلە قورعانىس كومانديرى يان فيشاعا قاراۋىل باستىعى امري بىلاي دەپ حابارلايدى: «تامىزدىڭ 28-ىندە قالجاتتا رەسەي قازاقتارىنىڭ مال-مۇلكىن رەسەي سولداتتارى تۇك قالدىرماي تالان-تاراجىلادى جانە كوپ ادامدى اتىپ ءولتىردى. ويرات باتالونىنىڭ سول قانات باس باسقارماسىنىڭ باستىعى ءناشۇن باتىر: «28-كۇنى رەسەيگە قاراستى قازاقتار رەسەيدىڭ البانسۋ قاراۋىنداعى وفيتسەرلەرى مەن ولاردىڭ وتباسىنداعى 21 ادامدى اتىپ ءولتىردى. سونداي-اق قاشىن دەگەن جەردە قورعانىستا تۇرعان رەسەي وفيتسەرلەرى مەن اسكەرلەرىن قىرىپ سالدى» (جەتىسۋ. 1916 جىل. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. قۇ­راس­تىرۋشى: تىلەۋباەۆ ش.ب. – استانا، «ەلشەجىرە»، «استانا پوليگرافيا اق»، 11-توم).
بىزدەگى مۇراعاتتاردا شەكارادا، قورعانىسىندا تۇرعان ورىس سولداتتارىن كوتەرىلىسشىلەردىڭ قىرىپ سالعاندىعى تۋرالى دەرەك ماردىمسىز. ورىستاردىڭ شىعىنى تۋرالى ايتىلمايدى. بۇل دەرەك قىتاي وفيتسەرلەرىنىڭ مالىمدەمەلەرىنەن شىعىپ وتىر.

بۇل تۋرالى ۋەز باستىعى ستۋپين بىلاي دەيدى:

«شەكارا پوستىنا شابۋىل جاساعان بانديتتەر شايقاسىنىڭ ىشىندە تۇرلىقوجا جانسەركين دە بار» (ق.م.و.ا. 109-قور. 1—تىزبە، 35-ءىس).
«ۋ تولپى كيرگيز گرابيۆشيح پوست بىلو بولەە 40 رۋجەي ا تام گدە ونا جيلا ۆوورۋجەننىح كيرگيز سوبيرالاس بولشايا پارتيا ي كۋدا تو ۋەزجالي ي …ريلي مەجدۋ سوبويۋ چتو يح زوۆەت تۋرلۋحودجا. ۆىشلي ي دەلا س پوستا كيرگيزى ۋۆەزلي سلوجيلي ۆ كوپيۋ سەنا ي سوجگلي». (تسگا رك. ف.109. وپ.1. د.17).
وسى دەرەكتەن پوستقا شابۋىل جاساعان 40 مىلتىقتى سارباز بەن ولاردىڭ توڭىرەگىندەگى ادامدارعا تۇرلىقوجانىڭ باسشىلىق جاساعانىن اڭعارامىز.
كيرگيزى تۋرلۋحودجا دجانسەركين، تەليحمەت كوچەگانوۆ، بايبۋل اكچولاكوۆ، ورتاباي كۋلدجاباەۆ، اكساكال تاۋداربەكوۆ، اليمدجان زاكيرباەۆ، سەمباي ساتىبالديەۆ پرەدلاگاۆشيە كالمىكام دەنگي زا پروپۋسك يح چەرەز گرانيتسۋ، كرومە ۋچاستيە يح ۆ ۋبيستۆە ي گرابەجاح وني بىلي راسپورياديتەليامي ي رۋكوۆوديتەليامي بۋنتا ۆ سۆويح ستارشينستۆاح كاك گوۆاريلي منە وب ەتوم كالمىك، كرومە ۆىشەپويمەنوۆاننىح كيرگيز رۋكوۆوديتەلەي بىلي ەششە ستارشينا 4 اۋلا مولداباي ي نارودنىي سۋديا 2 اۋلا يشپەكباي (فام. يح نە زنايۋ) ا تاكجە پوچەتنىي كيرگيز دجانگاراش ماناباەۆ 2 اۋلا ايتوۆسكوي ۆولوستي. (تسگا رك. ف.109. وپ.1. د.17).

قابىلبەك ساۋرانباەۆ «ون التىنشى جىل» داستانىندا قاراقول قىرعىنىنان كەيىن از جاساقپەن پاتشا اكىمشىلىگىنە قارسى كۇرەسكەن باتىرلار تۋرالى بىلاي دەپ جازادى:

ەل باعىپ ارتتا قالدى وتىز ادام،
اتاقتى بۇل سوعىستا ەرلىك قىلعان.
الدىن توسىپ سولداتتىڭ، ەلدى باقتى،
ەل ءوتىپ بولعانىنشا شەكارادان.
ىشىندە باتىر تايلاق، قۇدايبەرسىن،
شىقسا سولدات جىبەرمەي نارىنقولدان.
بۇل وتىز، جاۋدان قايتپاس ەرجۇرەك-ءتى،
ءجۇزباسى بوپ باسقارعان باستالعاننان.
…قىرعىنعا ۇشىرادى تالاي سولدات،
تىرىدەي كومانديرىن بايلاپ العان…

تۇرلىقوجا حالىققا اقىل سالدى،
اقىل تاپپاي كوپشىلىك ەستەن تاندى.
قازاق، قىرعىز ادامىن قاسىنا الىپ،
قارعا تورگە الدىنا ءوزى باردى:
– تۋىسىمىز ءبىر ەدى قازاق، قالماق،
ەستىپ جاتقان شىعارسىز ءبىزدىڭ ءحالدى.
پاتشادان كەڭ ەتەكتى ءسىزدىڭ حالىق،
قورعاۋعا كومەك بەرگىن، شىبىن جاندى؟
كەڭەسىپ كوشتىڭ جولىن اشپاق بولدى،
قارعا تورگە بۇل ايتقان سوزگە ناندى.
شاقىرىپ قوشقا، موشقا شەرىكتەرىن،
«وتكىز» دەپ شەكارادان جولعا سالدى:
…كرومە توگو منە ليچنو يزۆەستنو چتو پەرەد بۋنتوم تۋرلۋحودجا دجانسەركين ي ۋزاك ساۆرۋكوۆ يمەلي پەرەگوۆوري س پروجيۆايۋششيمي ۆ كيتاە البانامي ي كاراكيرگيزامي ۋ كوتورىح پروسيلي پرينيات ۋچاستيە ۆ بۋنتە، وب چەم منويۋ بىلو دونەسەنو ناچالنيكۋ نارىنكولسكو-چارىنسكوگو ۋچاستكا.
(تسگا رك. ف.109. وپ.1. د.17).
بۇل دەرەكتىڭ ماڭىزدىلىعى سوندا ۇزاق پەن تۇرلىقوجا قىتايداعى قانداستارىنان وسى كوتەرىلىسكە قاتىسۋىن وتىنگەن. ياعني، باسشىلار كوتەرىلىس اۋقىمىن بارىنشا كەڭەيتۋگە كۇش سالعان.
1917 جىلدىڭ كوكتەمىندە تۇرلىقوجا جانىنا ايت ىشىندە سۇيىندىكتەن امىرە مەرگەن مەن قالىبەكتەن بايبوسىن ءدىلمار ەرەدى دە سۇمبەنىڭ ساعاسىمەن شارتاستىڭ ەتەگى، قىساڭنىڭ اۋزى ارقىلى تاعى دا قىتاي اسادى. وسى ساپار تۋرالى كودەك اقىن «ۇركىن» داستانىندا بىلاي دەيدى:
«تۇرلىقوجا جيىپ اپ:
«ەل بولمايسىڭ قىتايعا
قاشۋدى البان قوي! – دەدi.
قالماقتان دۇرە جەگەنشە،
ءوز جەرiڭدە ءول!» – دەدi.
…تۇرلىقوجا جول شەكتi,
«ەلiمدi جيىپ الام – دەپ.
ۇرiككەن جۇرتتى قايتارىپ،
قونىسىنا سالام»، – دەپ.
ءسۇيدiن دەگەن قالادا،
«ەرلiگiمدi كور» دەدi.
ساباپ تورگە قالماقتى،
ايتقانىنا كوندiردi.
اۋدارىپ الىپ بورتە اتتى،
جانىنا قاۋiپ ءتوندiردi.
ۇسەيiنباي قاشقارلىق،
ىڭعايىندا ول ءجۇردi.
مىڭ امبى، سiبە قالىس بوپ،
سوزiنە سوندا سەندiردi.
سەكسەن تۇيە، سەگiز ات
ەل شىعىنىن ءوندiردi.
قاس، كۇنەس، تەكەس، جىرعالاڭ
ەردiڭ iسiن ەل بiلدi.
ءبارiن تۇگەل ارالاپ،
اقىلعا ەلدi كوندiردi.
قالجات، قورعاس، نارىنقول
شەگارادان وتكiزiپ،
جەرiنە ەلدi قوندىردى.
…وپاسى جوق سۇم اجال،
ەسiل ەردiڭ قاپىدا،
وڭ ساپارىن سول قىلدى.
بارماق تiستەپ، سان ۇرىپ،
قالىڭ البان شۋلاپتى.
«اجال نەدەن بولدى» دەپ،
شاڭداتىپتى تۋلاقتى.
قاۋىپ قايدان دەمەڭiز،
قالماق دەگەن قۋ حالىق.
قاپىسىن تاۋىپ كەتiپتi,
ۇزەڭگiگە ۋ جاعىپ.
ء…ۇش كۇن سالىپ اراعا،
سۇمبەنiڭ ءوتiپ سۋىنان،
سول ۋدان ەر سۇلاپتى.
جەتكەنiندە جۇما كۇن،
جانسەركەنiڭ جانىنا،
ات جالىن قۇشىپ قۇلاپتى.
سەكسەننەن اسىپ و دۇنيەلىك بولعان رايىمبەك اۋدانىندا تۇرعان ايتباي قاريانىڭ اڭگىمەسىنە كەزەك بەرەلىك: «1952 جىلى مەنى باسشىلار حات بەرىپ، ماڭعۇلكۇرەگە جۇمسادى. بۇل قىتايداعى اشىلىپ سايراۋ ناۋقانىنىڭ كەزى بولاتىن. قۇرمانجاننىڭ قۇلىبى جانىندا يىنتىرەسكەن ەل. اتاقتى قالماق مولىنعا ايىپ تاعىلىپ جاتىر ەكەن. قولىندا تاياعى بار، ءبىر اياعى اقساق، دەمبەلشە كەلگەن قارا دومالاق كىسى ەكەن. سول تۇستا وعان كوپتەگەن كىنا تاعىلدى. جينالىس سوڭىندا ءسوز ايىپتالۋشىعا بەرىلدى:

– ال، حالايىق، – دەدى ول، – باعانادان بەرى تاققان كىنالارىڭنىڭ ءبارى وتىرىك. مەندە ءبىر-اق ايىپ بار. ونى تابا المادىڭدار. بالا كەزىمدە ۇلكەندەردىڭ جۇمساۋىمەن «حاساقتىڭ حانى» تۇرلىقوجانىڭ ۇزەڭگىسىنە ۋ جاقتىم. كەيىن ءولدى دەگەن حابار كەلدى. مەنىڭ ايىبىم وسى». قالماقتار ونى «حاساقتىڭ حانى» دەپ بەكەر اتاماعان ەكەن. مۇراعات دەرەكتەرىن جۇگىنەلىك:

…تۋرلۋحودجا دجانسەركين حوتيا ۆ ناچالە بۋنتا نە ۋچاستۆوۆال نو وسۆوبوديۆشيس يز پرجەۆالسكوي تيۋرمى ون پوسلال دۆۋح كيرگيز ايتوۆسكوي ۆولوستي ۋەزجاۆشيح ك نەمۋ دليا سۆيدانيا مۋحامەديا بايزاكوۆا ي مولداسپانا حاسەنەۆا س سووبششەنيەم چتوبى ۆسە البانوۆسكيە ۆولوستي ناچينالي بۋنت وب چەم سامي كيرگيزى پوسلە رازگروما پوگرانيچنىح پوستوۆ رازسكازىۆالي كالمىكام ي چتو تۋرلۋحودجا ي ديكامباي پروۆوزگلاسيلي سەبيا حانامي. (تسگا رك. ف.109. وپ.1. د) . دەرەك تاريحشى ر. ورازوۆتىڭ جەكە قورىنان الىندى).

البان ىشىندە الجاندار ديقانباي جانپەيىسوۆتى، ايتتار تۇرلىقوجانى حان سايلاعان ەكەن. بۇل پاتشا بيلىگىن مويىنداماي، ءوز الدىنا ەل بولۋ ماقساتىنداعى تالپىنىس. قالماقتار قازاقتىڭ ەكى ادامى ولگەندە توي جاساپ، ات شاپتىرادى. ءبىرى – تۇرلىقوجا، ەكىنشىسى – قۇسىق مەرگەنباي باتىر.

وسى كوكتەمدە ۋاقىتشا ۇكىمەت ورناپ، كوتەرىلىسشىلەرگە كەشىرىم جاريالانادى.
1917 گ. 17 مارتا – راپورت توۆاريشش پروكۋرورا ۆەرنەنسكوگو وكرۋجنوگو سۋدا ميروۆومۋ سۋدە 4-گو ۋچاستكا دجاركەنتسكوگو ۋەزدا

سووبششايۋ ۆاشەمۋ ۆىسوكوبلاگوروديۋ، چتو سودەرجيۆشيسيا پود ستراجەي ۆ دجاركەنتسكوي تيۋرمە پو دەلۋ ۆاشەمۋ №5 – 1917 گ. وبۆينياەمىە تۋرلۋحودجا دجانسەركين، دجايچيبەك بەكتەنەۆ، ديكامباي دجانپەيسوۆ ي ايتباي داركەنباەۆ پروكۋرورسكيم نادزوروم نا وسنوۆ. ۋكازا ۆرەمەننوگو پراۆيتەلستۆا وت 6 مارتا سەگو گودا و پوليتيچەسكوي امنيستيا يز نازۆاننوي تيۋرمى وسۆوبوجدەنى.

توۆاريشش پروكۋرورا [پودپيس نەرازبورچيۆا] (تسگا رك. ف.109. وپ.1. د.10).
شىن مانىندە، بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا تۇرمەگە قامالعان جوق. مالىمەت 1916 جىلدىڭ قارا كۇزىندەگى ۋەز باستىعى ءستۋپيننىڭ شىعارعان قاۋلىسىنا سۇيەنىپ جازىلعان. ەگەر كۇزدە بۇلار تۇرمەگە قامالعاندا ەشقايسىسى دا ءتىرى شىقپاعان بولار ەدى.

تۇرلىقوجا الدىمەن رەسەي اكىمشىلىگىنە قىزمەت ەتىپ، بولىس بولدى. بىرتە-بىرتە ورىس وزبىرلىعىن كوردى. يۋن جارلىعى، ۇزاقتىڭ ۇيىندەگى باتا، ايتتوبەدەگى ەرەۋىل، ەل باسىنا تونگەن قايعىنىڭ قارا بۇلتى، زورلىق-زومبىلىق، ەلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارىنىڭ قۇربان بولۋى، مۇزداي قارۋلانعان پاتشا اسكەرىمەن اشىق سوعىس – ءبارىن باسىنان كەشىرگەن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قاس جاۋىنا اينالدى. 1917-جىلدىڭ مامىر ايىندا قالماقتاردىڭ قاستىعىنان 54 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.

نۇرلان ابدىبەكوۆ، جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەتى

Abai.kz