«Ýiimizde, tórimizde,

Portrette túrghan kim?

Kimning jýzi tanys bizge,

Bizge jaqyn tughan kim?» nemese

«Lenin bizding atamyz,

Sayasyna jatamyz.

Qarsy kelgen dúshpandy

Qaq jýrekten atamyz» - deytin tandaydyng shanyn qaghatyn әn men taqpaqty qazaq qoghamy úmytqaly qashan. Sovet ókimeti ne istese, sony ainytpay qaytalaghan jýngolyq kommunister de kezinde halqqqa myna tómendegi joldardy jatqa aitqyzyp yghyr etip edi. Sol dәstýr býgingi QHR da qayta jolgha qoyyla bastapty. Aldymen, tónkeristik әskerlerge arnalghan «Ýsh ýlken tәrtip» pen «Segiz saqtyqty» oqyp alayyq:

Tónkeristik әskerler este saqtaymyz,

«Ýsh ýlken tәrtip», «Segiz saqtyqty»:

Birinshi, barlyq әrekette qolbasshylyqqa baghynamyz,

Ayaq alysty bir kelki tastap, jeniske jetemiz!

Ekinshi, búqaranyng iyne, sabaq jibin almaymyz,

Búqaranyng qúlshyna qorghauyna ie bolamyz!

Ýshinshi, barlyq oljany qazynagha tapsyramyz,

Halyqtyng auyrtpalyghyn jenildetuge tyrysamyz!

«Ýsh ýlken tәrtipke» boysynyp,

«Segiz saqtyqty» úmytpaymyz:

Birinshi, sózde sypayy bolamyz,

Búqarany qúrmetteymiz, dandaysymaymyz!

Ekinshi, sauda-sattyqta әdil bolamyz,

Ádil alyp, әdil berip, ozbyrlyq jasamaymyz!

Ýshinshi, bireuden qaryz alsaq,

Joghalnpay, uaghynda qolma-qol qaytaramyz!

Tórtinshi, eger de býldirip qoysaq,

Baghasyn kemitpey tólep beremiz!

Besinshi, adam úrmaymyz, inattamaymyz,

Búzaqylyq әdetti batyl joyamyz!

Altynshy, búqaranyng eginin qorghaymyz.

Joryqta, soghysta abay bolamyz!

Jetinshi, әielderge qyryndamaymyz.

Búzaqylyq әdetti batyl joyamyz!

Segizinshi, tútqyndardy jәbirlemeymiz, albaty tintpeymiz.

Tәrtipke sanaly boysúnamyz,

Ózara baqylaymyz, qayshylyq etpeymiz!!!

***

Qytaydyng qyzyl әskeri elge maza, júrtqa tynyshtyq bermegen son, qarapayym halyqqa jany ashyghan bir iman jýrekti azamat osy ólendi jazyp (nemese jazdyryp), oghan jigerli әn shygharyp (nemese shyghartyp), ony qyzyl jauyngerden bastap, auyldaghy qara halyqqa deyin aitqyzghanyn biz jaqsy bilemiz. Qytay últy ghana emes, sol elde jasaytyn 56 últtyng tili jana shyqqan balasynan bastap, qartayghan qariyasyna deyin «Ýsh ýlken tәrtip» pen «Segiz saqtyqty» shyrqaghanyn kózimiz kórdi. Osy kýnderi Qytaydan Ata júrtqa oralghan qandastarymyzdyng 45-50 jastan jogharghylaryna qúlaq qaghys etseng boldy, әlgi "halyqtyq әnúrandy"  eki tildegi mәtinimen qúiqyljytyp shyrqay jóneledi. Ásirese, Ýrimji, Beyjing sekildi ýlken qalalarda oqyghan agha-apaylarymyz, tipti,  jaqsy aitady. Sebebi, Mau Zydúng zamanynda dýniyege kelgen búl әn ol elding azamattaryna úzaq jyl boyy, kýndiz-týni aitqyzyldy. Obaly ne, týkke jarymaghan teksiz ben kedeyding úrpaghynan qúralghan «Qyzyl armiya» jauyngerlerining sana-sezimine «ÝSh ÝLKEN TÁRTIP» pen «SEGIZ SAQTYQTYN» azdap yqpal etkenin, «búqaranyng iyne, sabaq jibin almaytyn», «barlyq oljany qazynagha tapsyratyn», «adam úrmaytyn, inattamaytyn», «әielderge qyryndamaytyn» jarasymdy qogham qalyptastyrugha kóp-kórim әseri bolghanyn aita ketuimiz kerek.

Mau Zydúng ólip, ornyna bay balasy, shetelde oqyghan Dyng Shauping biylikke kelgen son, ol sayasy kýresti birden toqtatyp, býkil eldi ekonomikany damytugha bet aldyrdy. Ruhany janghyrudy bastady. Qoghamnan eski-qúsqy búzaqylardy alastau ýshin, Dyng aqsaqal ózi bas bolyp ýsh dýrkin memleket kóleminde 1981 jyldan bastap «Tor jayu» operasiyasyn jýrgizdi. Sharty: tez, auyr, ashyq sottau! «ÝSh ÝLKEN TÁRTIP» pen «SEGIZ SAQTYQTA» aitylghan aiuandyq әrekettermen ainalysatyndardyng qarasy óship, ainalasy eki-ýsh jyldyng kóleminde býkil Qytay qoghamynda mamyrajay tynyshtyq ornady da qaldy. Arada on jyldy ótkizip jiberip, bir eki-dýrkin raqymshylyq jasady. Jazasy úzaq jyldargha kesilgenderding bir bólimi týrmeden bosap, auylgha oralghanda, olargha enbek etuden, sauda-sattyqpen ainalysudan basqa eshtene qalmaghan  edi. Óitkeni, býkil halyq naryq ekonomikasynyng qyzyghyna kirip ketken, bay-baqytty túrmystyng qúlaghy kórine bastaghan bolatyn. Sóitip, Mau Zydúng zamanynyng keyip-kespirin, ondaghy qytay әskerining býkil bolymysyn aiparaday ashyp kelgen «ÝSh ÝLKEN TÁRTIP» pen «SEGIZ SAQTYQ» ózdiginen-aq jayyna qalghan-dy. Biraq, songhy bir jyldyng kóleminde atana nәlet sol «ÝSh ÝLKEN TÁRTIP» pen «SEGIZ SAQTYQ» Shynjang ólkesinde qayta aitqyzyla bastapty. Onda da qytaylargha emes, ózge az últ ókilderine, naqtylap aitsaq, qazaqtargha!

Sonda, Dyng Shauping reformasymen janghyrghan qytay últtyq sanasy Sy Szinipin zamanyna kelgende qayta bayaghy eski kebin kiygeni me?! Joq әlde, ózge últ ókilderin qorlau, mazaq etu me búl?!! Qalay bolghanda kýnde de búny jaqsylyqtyng nyshany dey almaymyz.

A. Múqabay

Abai.kz