(Jalghasy. Basy myna siltemede: http://www.abai.kz/post/53627)

Osyny jetkize otyryp sóz sonynda ilimgerlerge shaqyrtqy bolu ýshin osy kitaptan myna ýzindini keltire ketsem artyq bolmas, olargha oy salar degen niyet bolyp otyr.

«...Din - adam balasyn  Jannatqa bastar jolgha shaqyrar dýnie bilim dep ýiretedi. Aldymen bilim, al bilimning atasy - ilim. Bilim men ilim ekeui eki dýniye. Ilim kókten týsedi jәne erekshe tandalghan adamdargha týsedi. Olar ilimshiler atalady. Olar alghan ilimderin bilimshilerge tarqatady.

Nege әngimeni Jannattan bastadyq. Jannat degen dinning janyldyrmas temirqazyghy.  Kókten Alla taghalam  adam balasyn Jannatqa jaratyp, «Jannatqa qaytyp kel»- dep jibergende «Men saghan artynnan kitap beremin, senderge payghambarlar jiberemin, sol joldy kórsetemin»- dep aitqan. Demek adam jerge dayyn bilimmen keldi. Adam jerge ishki úghynumen keldi.

Bilimning eki týri bar; ol ishki úghym jәne syrtqy týsindirilim dep atalady. Ishki úghymmen adam kiyinip týsse, ekinshisi syrtpen keletin ilim. Ol - úghyndyru. Ishten bilip keldik bәrimiz. Oilanyp qarasaq osy joldy kórsetetin syrttan da kýshter bar eken. Osy ilimdi alghanda, «bilimning ishinde ne bilim kerek?»- degen súraq tuady. Búl bilimning ishinde sen aldymen adam ekenindi biluing kerek. Al adamnyng kim ekenin biz bilemiz. Al adam qaytyp ómir sýru kerek degen saualda, adam eng aldymen Allanyn; «artynnan kitap jiberemin saghan, men kómektesemin»- degen uәdesine jýginui kerek. Alladan basqa sen eshkimge jýginbeysin. Áruaqqa da, tasqa da, pirlerge de, basqalargha da, tek Allanyng jolyna ghana jýginesin. Sol joldy kórsetken payghambarlardyng jolyna ghana jýginesin. Olardyng kórsetkeni dúrys jol, sol joldan taymas ýshin olar tek qana dúrys jol kórsetken. Sondyqtan  solardyng ghana jolyna jýginuing kerek. Siyrgha, búzaugha, maymylgha, pilge, emes, olar – shirik. Áruaqqa tabynu, tasqa tabynugha bolmaydy. Búlar jaratylghan jaratylys, ony da Alla jaratty ghoy. Nege biz adammen qatar Alla jaratqan dýniyeni Qúday deymiz? Nege biz Allanyng jibergen synaghyn «Alla jibergen Allanyng balasy» deymiz? Ol adamdargha ruh qylyp jibergen dýnie ghoy. Nege Bir tal Qúday túrghanda biz myng tal Qúdaydy qoldan jasap  janymyzgha qoyamyz. Qashanda Qúday jaratqan dýnie ózining teginde qalady.

Týbinde adam óledi ghoy. Sonda mәngilik ólmeytin Qúday túrghanda  nege adamdar keshirimdi Qúdaydan súramay, qasynda jýrgen pirine qol berip sodan súraydy. Bizding aldymyzda ótken payghambarlarymyz bar, solardyng jýrgen  joldary bar emes pe, nege sonymen jýrmeymiz. Osy jolmen jýrmegen adamgha keshirilim berilmeydi, sebebi adam Jaratushynyng jarylqauymen bilip tudy ghoy. «Nege soghan qarsy shyqtyn?»- deydi erteng ahiyrette.  Óitkeni ishten adam bilmey tumaytyndyghyn jogharyda aittyq. Sebebi adam Jaratushyny sezip, sonyng dinining arqasynda ómirge býtin Qúranmen qaptalyp keledi. Al sol Qúrandy ashyp oqysang býtin Qúran ózinning taghdyryn. Onday bolsa osy qysqasha ghana dýnie - bilim eken.

«Adam jerge simaydy», «adam jerge simaydy azaytyp otyruym kerek»- dep taghy kim aitty? Alla osylay dep aitty ma?  Búl adamnyng ózinen shyqqan saytandardyng qylyghy. Alla taghalanyng qúdireti kýshti, sidyramyn dese, bәrimizdi bidaydyng dәnegin japqan qauyzgha da  sidyryp jiberedi. Sidyrmayyn dese bidaydyng tesigindey jerge sidyrmay jiberedi.

Onday bolsa bilim adamgha - Jannatqa jol. Al endi bilimsizdik - dozaqqa jol. Alla taghalanyng adam  balasynan súraytyn eng birinshi bilimi ne – din. Aldymen dinin tanysyn, ekinshi últyn tanysyn, ýshinshi bilimine say ózining boyyndaghy qyzmetin halyqqa dúrys istesin deydi. Osy ýsheui adam balasynyng boyyndaghy Qúdaydyng súraytyn dýniyesi. Sen dinindi tanymay últyndy tanymay, elge qyzmet ete almaysyn. Dinindi syilap, sol jolmen jýrmeseng baqytty bolmaysyn. Últyndy silap sol jolmen jýrmeseng sen eline qorghan bolmaysyn. Al alghan biliminmen halyqqa qyzmet etpesen, sen haramdanasyn. Halyqqa qyzmet etu degen ne? Dinge qyzmet etu! Dinmen jýrgenderdi silau. Saudager bolsang - jemeu, múghalim bolsang bilgenindi -sharshamay týsindiru. Dәriger bolsang taza emdeu. Basqa mamanda bolsang adam razy bolatynday mamandyghyna say qyzmet etu. Sol enbegine qaray Alla saghan aqyndy tóletedi.

Endi nege osynyng bәrin Jannatqa jol deymiz. Sebebi Jannatqa Alla sýigen asyl qúldar ghana kire alady. «Sen Jannatqa barasyng mening artymnan ersen, sansyz zikir salsan, tek qana mening aitqanymdy ghana oryndasan, Jannatqa barasyn»- dep adamdargha aitqan. Dindar bolsang sen taqualargha senesin, sóitip aitqan imamdargha senesin, Qúrangha senesin, ruhqa senesin, perishtelerge senesin, aruaqtyng bar ekenine senesin. Bilimdi bolghannyng arqasynda ghana sen osy jolgha ótesin.

Osy jerde adamgha mynanday syr ashylady. «Sen dinindi bilmey, últyndy bilmey, silamay, sen halyqqa qyzmet ete almaysyn»- dep túrghanmen sol adam últyn da, dinin de silamasa da bilimdi ghoy. Bilimdi múghalim be, dәriger me, basqa maman ba, artyq biledi. Osyny maqúldaysyng ba? Joq! Sebebi ol alghan bilimin janyn baghu ýshin alyp edi. Ol ekeuin salystyra bilmese onyng alghan  bilimi saytannyng bilimi bolyp qalady. Dәriger bolsa da, múghalim bolsa da, tipti ghalym bolsa da, qanday da bir ghalym  bolyp jetistikterge jetip biyikte túrsa da, ol dinin taza bilip, ony moyyndamasa, últyn qadirlemese, onyng jazghan kitaptary haram qyzmet etedi. Sol sebepti de óte kóp ghalym dozaqqa barugha shaq qalady. Al ghalymnyng jay adamnan aiyrmashylyghy ne? Oghan Alla bilimdi tereng ýiretedi. Artyq núr qúyady. Biraq ol sol núrdy nәpsimen qatar kelgendikten, ózining keregine qúiyp alady. Qanaghat tútpaytyn nәpsisine qúiyp alady. Sóitedi de qarghys atady. Biraq sol kelgen núr oghan bilim alugha kómektesetin baq bolyp ketedi. Qara quat, aq quat  bәri biraq quat.

Osylay aitsang ghana ilimdi - bilimdiler men ghalymdargha kórsete alasyn. Biraq ghalymdardyng jazghanyna qaraghanda búl óte qarapayym, erekshe qarapayym aitu. Búl – ilim, tyndaushygha ilim.  Ilim - bilimnen de artyq tanyrqatatyn dýniye. Ol - janalyq, biraq qarapayymdylyghymen janalyq. Sen búryn estimegen, qabyl almaghan, biraq sol qalypta ómir sýrip jatqanyndy moyyndatqan ilim. Ol - joq, aitylmaghan dýniyede. Saghan qaytyp bir súraq qoyylady, nege qanaghatta sender tek qana as jaghyn bilip qaldyndar. Asqa qanaghat tútsang basqasyna qanaghat kerek emes eken?

Tazaru dengeyi tómen bolghandyqtan, Qúran ashylmaghandyqtan, bilim izdelinbegendikten, sender oilarynda qanaghattyng ne ekenin úqpay qaldyndar. Endi Qúrandy kóp oqyghan bolsan, sen úqpay oqyghannyng ózinde de Alla saghan núryn kýsheytedi, sen әr jerde Qúran oqy otyryp qanaghatyng kýsheye bastaydy. Qanaghatty toqtausyz beretin kitap Qúran. Onday bolsa Jannatqa jolda eng iri jol qanaghat bolsa endi sony kýsheytetin jol - Qúran. Al Qúrangha әkeletin jol – ilim.

Al endi saghan Alla Taghala ne dep túr. «Bәrine qanaghat kerek»- dep túr. «Ishtegi núrdy saqtau ýshin»- deydi. Onday bolsa my әriyne aqyl beredi. Biraq sol tolghan mida aqyl joq bolsa, ol aqyl bere bermeydi ghoy. Egerde sende qanaghat bolmasa, alghan iliming bolmasa. Niyeting bolmasa. Midyng ózi de saghan eki jolda keledi ghoy.

Miy bar aqymaqtar bar. Miy bar óte aqyldy siyaqty kórinedi. Biraq - aqymaq. Aqymaq bolghanda ózining dininen tayyp jýrgen aqymaqtar. Aqymaq degen sóz Jannattan bas tartu degen sóz. Al endi Allanyng әr sózi ilim. Búl sen ýshin qanaghat. Oqyrmandaryna óte ýlken syi. Sebebi osyny oqyp qolyna alyp otyrghan adam, odan keyin Qúranyn ashyp Qúdaydan qanaghatyn tiley bastaydy. Jónin kóredi, ózi kóre bastaydy. Ol da adamgha tәn qasiyetter. Biraq ony kóre bilu senderding milaryna berilgen. Ony sen kóre bilesing egerde erekshe sabyrly bolyp Alladan súray bilsen. Endi qanaghat erekshe núr bolghandyqtan núr denege sine me? Núrdyng sinui auadan da tez. Onday bolsa sen «qanaghat»- degen bolsan, auadan da tez sinip, qabyl ala alasyng degen sóz. Auadan da tez sinedi. Sebebi sender adam balasy núrmen jasalynghasyndar.

Qúrannyng ishinde saghan taghdyryna jol kórsetetin óte ýlken núr bar. Qúrannyng ishide saghan bereke dәulet bar. Qúrannyng ishinde sening dúshpanyndy jazalaytyn jol bar. Qúrannyng ishinde jolynnan taydyrmaytyn belgiler bar. Qúrannyng ishinde balana beretin tәrbie bar. Qúrannyng ishinde Jannatqa, Allanyng aldyna barghanda ólsheytin sening tarazyng bar. Qúrandy sen oqyp otyryp ózinning salmaghyndy kóretin belgiler bar. Qúrannyng ishinde sansyz qatysatyn perishteler bar. Qúran – Alla.

Jәbireyil saghan ýnemi ne deydi, "ashulansang da rizamyn"- deydi. Sebebi sening auzynnan qazynadan sóz shyghuda. Múny búrmalap jatsang da, sen Tәnirimning sózin aityp jatyrsyn. Sebebi sening janynda Allah túr. Sol sebepti biz saghan qatty aitpaymyz. «Alla razy bolsyn»- deytinimiz Allah otyrady qasynda. Sen de Jәbireyil siyaqty basqa adammen sóileskende, ony qoshtauynda, qúptauynda ghana útasyn. Dinde qarsylyspaydy. Dinde qoshtaydy, qol ústasady, birigedi. Sonda ol seni qabyl etip tyndaydy. Onday bolsa sen qolyndy salyp, onymen qol ústasyp, ústanu, dindi, ghylymdy, ilimmen jalghauda  dәnekerlik qyzmetin jasaysyn.

 Ghylymgha qaraghanda  ilim mәselesi ol sheksiz, ghylym mәselesinde dengey bar, bilim mәselesinde de dengey bar. Ony sen óz auzynnan úlyqtaghaysyn. Sebebi basqalarmen sóileskende olarda ilimdik  dengey joq.  Búl auqymdy kelgen jospar, Qúrangha  tabynyp, Allahqa tabynyp, Qúrannyng sózin jattap qana emes, sony býtin kiyip qabyl etu mәselesinde bergen ilim».

 Maghan Jәbireyilding aitqany bar;

«... Keybireuler sening sózine oray «Ony bizge shaytan aitady, jyn aitady"- degen mәseleni qozghaydy, olargha ait;  Adam balasyn jyn da, shaytan da kórip túrady. Ony adamdar kórmeydi. Olar jýregimizding qobaljuyna jaqyn túrady. Biz qobaljy bastasaq olar, janymyzgha jedel kele alady. Sebebi olar bizdi anduda. Ibilis te, shaytan da bilim alghan. Al ilim - olargha darytylmaghan. Allah olargha bermeydi. Naqty sengen taqua men naqty sengen mýminge olar jolay almaydy, jaqynday almaydy. Óitkeni naqty taqua men naqty mýmindi Allah olardy Qúran siyaqty saqtaydy».

Búl sózder sýiinshilep otyrghan Ghayyp kitabynan bolsa, osy jerde ilimge baylanysty ózimizding ghalymdarymyz dayyndaghan býginde elimizde joghary oqu oryndary ýshin oqulyq kitap bolyp baspadan shyqqan «Falsafa tarihy» kitabynan birsypyra ilim iyelerining ilim turaly myna pikirlerine de nazar akdara ketkendi jón kórip otyrmyn.

 Ál Farabi; «Esinde bolsyn  dýniyede substansiya men aksiydensiyadan jәne olardy Jaratushy mәngilik Jardan basqa eshnәrse joq». «Búl ghylym jaratylystanu ghylymynyng óresine syimaydy. Ony «metafizika» nemese «akaiyd» (Qúday tanu) ghylymy dep ataydy. Búl ghylym barlyq ghylymdardyng basy men sony bolyp tabylady, odan keyin zertteulerding esh maghanasy joq. Barlyq zertteulerding týpki maqsaty men taghat tabatyn jeter shegi de osy ghylym». («Ghylymdardyng shyghu tegi» traktaty).

Ilimshi Bәkir ghúlama ibn Rushdtyn; «Ayan arqyly belgili bolghan ilim men filosofiyalyq payymdaular arqyly alynghan bilim sәikes kele me?»- degen súraghyna Ol; «Álemning sheksiz substansiyalaryn tanuda kәdimgi bilimder dәrmensiz, ol tek mistikterding qolynan keletin is» -dep jauap bergen.   

Adam sanasynyng bastauyn izdegen ghúlama Ibn Araby - Haq taghala men pendeni bólip qarastyryp, mynaday tújyrym aitypty. “...Kәmil adam qúdireti - Qúdaydyng kólenkesi nemese absolutti mәndegi keremetting qysqasha shaghyn kórinisi. Adam eshqashan Qúdaydyng qasiyetterine ie bolmaq emes. Haqtyng bilimi – mәngilik, al adamnyng bilimi payda bolghan. Jasalushyda jasau qúdireti bolmaydy. Kimde jýrek bolsa soghan ósiyet, kimde aqyl bolsa emes. Sen Allagha ony kórip túrghanday qúlshylyq jasa. Jaratqannyng mәnin payghambarlar men sopylar arasynan shyqqan teologtardan ózge eshbir ghalymdar bilgen emes. Teoriyashyldyq ony eshuaqytta asha almaydy, ol joldaghylar qashan da aidalagha laghyp ketedi...”.

 Osy kitapta Ál Ghazaly mynaday tújyrym aitypty; “...men filosoftardyng birneshe paragha, al olardyng ghylymy – birneshe satylargha bólinetinin kórdim. Biraq, ol tolyp jatqan paralardyng qaysysyna jatpasyn olardyng kóneleri men óte kónelerining jәne keyingileri men ertedegilerining arasynda birining shyndyqqa juyq, ekinshisining qashyq boluy maghanasynda úly alshaqtyq jatqanymen, barlyq filosoftarda sózsiz bir ghana tanba – senimsizdik pen qúdaysyzdyq tanbasy jatyr” (“Falsafa tarihy” 131 bet).

Sóz sonynda aitarym, Qúdaydyng myna qúdiretine ne deuge bolady, Allahtyng ayan Álippe ilim kitaby ayanmen jeti kýnde týsirildi, on kýnde baspadan shyghyp qolyma tiydi. Biz býginge deyin jastarymyzdy ateist ghalymdar dayyndaghan «Dintanu» oqulyghymen oqytyp kelemiz.  Ghayyptan týsken myna ayan-әlippe -  «Dintanu» men dindi qalay oqytu kerektigin, Qúrannyng qasiyetin basqasha dinning tilimen ghana týsindiredi. Búl kitap ta – múghjiza. Men osynday taghy bir erekshe kitaptyng Ghayyptan qabyldanghandyghyn sýiinshilep jetkizgim keldi...

(Sony)

Baqtybay Aynabekov,

Ilimshi –jazushy