(H-HIII ghasyrlar)

Kóne týrkilerding dәstýrli tarihy, ókinishke oray, jazbasha tarihy derekterge asa múqtaj. Múnyng ózi zertteushilerdi jana joldar men әdis­ter izdestiruge әrqashan úmtyldyryp keldi. Tarihy tәjiriybe múnday manyzdy iste ejelgi rular men taypalardyng qarym-qatynastaryn kórsetetin belgilerding asa manyzdylyghyn bayqatady. Onyng ýstine osy mәselege den qoyghan N.Aristov ru-taypalyq qatynastargha negizdelgen qogham­daghy halyqtar ýshin rugha bólinuding óte manyz­dy­lyghy turaly bylay dedi. «...rulyq bólinister men ru ataulary, olar­dyng tanbalary men úran­dary, halyq dәstýri men anyzdary jazba әde­biyeti damymaghan kósh­pelilerde joghary túrdy, solar arqyly olar ózderining tarihyn saqtady» [1]. Sol sebepti de bizder tanbalar men úrandar­dy ru-taypalar­dyng ejelgi tarihyn zertteude ne­gizgi derekter qataryna jatqyzamyz.

(H-HIII ghasyrlar)

Kóne týrkilerding dәstýrli tarihy, ókinishke oray, jazbasha tarihy derekterge asa múqtaj. Múnyng ózi zertteushilerdi jana joldar men әdis­ter izdestiruge әrqashan úmtyldyryp keldi. Tarihy tәjiriybe múnday manyzdy iste ejelgi rular men taypalardyng qarym-qatynastaryn kórsetetin belgilerding asa manyzdylyghyn bayqatady. Onyng ýstine osy mәselege den qoyghan N.Aristov ru-taypalyq qatynastargha negizdelgen qogham­daghy halyqtar ýshin rugha bólinuding óte manyz­dy­lyghy turaly bylay dedi. «...rulyq bólinister men ru ataulary, olar­dyng tanbalary men úran­dary, halyq dәstýri men anyzdary jazba әde­biyeti damymaghan kósh­pelilerde joghary túrdy, solar arqyly olar ózderining tarihyn saqtady» [1]. Sol sebepti de bizder tanbalar men úrandar­dy ru-taypalar­dyng ejelgi tarihyn zertteude ne­gizgi derekter qataryna jatqyzamyz.

Desek te búl mәsele tarih júmbaghyn týgel­dey sheship bere almaydy. Rulyq bólinisting qalay jýrgendigin kórsetetin jan-jaqty derek­terding bolmauy men rular arasynda kýrdeli aralasulardyng boluy mәseleni qiyndata týsedi. Búl mәselede demografiyalyq faktor basty ról atqarady. Óitkeni halyqtyng tabighy ósimi jana rulyq bólimshelerdi dýniyege keltiredi. Rulyq bólinisti tughyzatyn kelesi bir dýnie - ekonomikalyq jәne sayasy faktorlar. Ru-taypalarda adam sanynyng ósui ekonomikalyq qajettilikterdi tughyzady. Ol aldymenen kósh­peli taypalar arasynda jayylymdar ýshin kýresterdi tughyzady, әlsiz rular jerlerinen aiy­rylady nemese kýshti rulargha tәueldi bola­dy. Sondyqtan da ru mýsheleri ru sanynyng ósui­ne asa mýddeli.

Al múnyng ózi sóz joq jana rulyq birlestikterding qúrylularyna alyp keledi. Jana rulardyng payda boluynyng sayasy alghy­sharttaryna rular arasynda biylik ýshin kýresterding boluy, jau shapqynshylyqtary kezinde rulardyng birigui, jana taypalyq odaqtyng qúryluy jatady. Múnday kezderde shyghu tegi jaghynan bir-birinen alys rular bir odaqqa birigip ketedi. Bir taypanyng ishinde әr týrli rulardyng boluyn osymen týsindiruge bolady.

Búl iste kórnekti tarihy túlghalar da ózindik ról atqarady. Sondyqtan da bir-birinen alys birneshe rulardyng bir túlghanyng qol astyna óz erikterimen qosyluy nәtiyjesinde de jana ru birlestikterining qúryluyn bayqaugha bolady. Janadan qúrylghan birlestikting jetekshiligine tarihy túlgha rubasy bolyp saylanyp, sol ru shejiresining basynda túrady. Jekelegen adamdardan bastap, kóptegen shanyraqtardyng ózge bir rulargha baryp qosyluynyng basty sebepterine talas-tartystar, kelispeushilikter jәne t.b. jatqyzylady.

Múnyng naqty dәleli - osy mәseleler boyyn­sha tereng zertteuler jýrgizgen N.Aristovtyng enbegi. Avtordyng pikirleri qazaqtyng Kishi jýz taypalarynda Úly Jýz birlestigindegi rular tanbasynyng boluy sebepterin ashugha kómek bere alady.

Búl mәseleni jan-jaqty zerttegen ol kezinde bylay dep jazghan edi: «qoghamnyng negizin qúraghan qoghamdyq toptarda, rularda tabighy jolmen adam sanynyng ósui men onyng ýnemi jalghasyp otyruy nәtiyjesinde olar mindetti týrde bólikterge bólinui tiyis boldy, ol bólikter de keyinnen osynday jolmen bólshektenedi. Osymen birge jana rular men birlestikterding payda boluyna tabighy ósim faktorynan kem soqpaytyn ekonomikalyq jәne sayasy faktorlar әser etedi. Mal sanynyng kóbengi barysynda jayylymdar tapshylyghy, sol jayylymdar ýshin kýresteri, osy jәne basqa da sebepterge baylanysty tuyndaytyn ishki talastar men tartystar; soghystar men syrtqy jaulardyng shapqynshylyqtary rular men olardyng bólimderining biriguine әser etedi. Al ol óz kezeginde jana rulyq birlestik nemese odaqtyng qúryluyna әkeledi. Alasapyrandar men almaghayyp kezender saldarynan tuyndaghan oqighalar da belgili bir kýshti, әri tәjiriybeli kósem basty ról atqarady da, onyng tóniregine óz tuystary ghana emes, sonymen birge alys rular da toptasady. Osylaysha, qandastyq-tuystyq negizdegi rulyq bólimdermen birge rulyq odaqtar payda bolady da, olar halyq sanasynda qandas tuystar týrinde beynelenedi. Al olardyng qúramyndaghy әr týrli rular men ózge rulardyng shyghu tegi úmytylady. Myndaghan jyldar boyy týrki kóshpelilerining ómir sýrui kezeninde jana rulyq birlestikter men toptardyng qúryluy men joghalu prosessi ýzdiksiz jýrip otyrghandyqtan, qyrghyz-qazaqtardyng әr týrli rular men taypalardan qúralghan rular odaghynyng qosyndysy bolyp sanalady. Olarda rular arasyndaghy qandas tuystyq pen qatynastar óz kýshterin joyghan. Is jýzine kelgende kóshpeli týrkilerding rulary men olardyng bólimsheleri bir-birimen belgili bir dәrejede keyde jalghan, keyde naghyz qandas-tuystyq  qatynastaryn saqtap qalghan. Búl әriyne, әli kýnge deyin kóshpelilerde saqtalyp qalghan rulyq túrmystyng qatty әserinen  bolyp otyr. Osy rulyq túrmys rular arasyndaghy geneologiyalyq, qandastyq-tuystyq qarym-qatynas týr kórsetedi. Eki-ýsh úrpaq auysqannan keyin kóshpeli týrkiler tarihy oqighalar turaly tarihy este qalghan­dar men rulyq odaqtardyng qúryluy, olardyng ózgerui nemese ydyrauy turaly úmytyp, ózderining rulary men olardyng bólimshelerining shyghuyn tek tabighy jolmen adamdardyng kóbengi nәtiyjesinde bolghan dep esepteydi» [2].

Týrkilerding tildik erekshelikterin belsendi zerttegen V.Radlov ta kóshpeli qoghamdarda búrynghy rulardyng bólinui prosesinde jana rulardyng payda boluy jóninde jazghan bo­latyn. Ghalym kóshpelilerdegi qoghamdyq top­tardyng ómir sýru әreketi men jana rulardyng qúryluyn týsindiru joly óte qyzyqty. Onyng kórsetui boyynsha kóshpeli qoghamnyng ómir sýru әreketining negizin oghan enetin «elementterding qozghalmalylyghy» qúraydy. Osy qozghalmaly­lyq kóshpelilerding «ómirlik qajettiligi» bolyp sanalady. «Erkin kóshpelilerde úsaq rulardyng ýnemi auysuy býkil halyqtyng ómir sýrgishtigin qamtamasyz etip otyrady. Taypalar men rular óz qúramyndaghy qozghalmaly bólikterding nәtiyjesinde ózgeriske úshyrap otyrady. Sol sebepti de olar bir-birimen qaqtyghysqa týsedi. Ýzdiksiz bolatyn úsaq úrystar men qaqtyghystar, jalpy jaghdaygha onsha keri әser tiygizbeydi, óitkeni bir rudyng bólimshesi rudyng ydyrauy kezinde basqa bir kýshti rugha baryp qosylady da, jana birlestike búrynghyday qorghan tabady» [3]. Osynday ózara ishki kýrester kezinde bir ru kýsheyip, onyng basshysy býkil taypany basqarady. Qarapayym kóshpelining ómiri ony soghysqa dayyn bolugha beyimdeydi. Áskery joryqtargha qatysqan kedey kóshpeliler soghys jenispen ayaqtalghan kezde ózderining túrmystaryn jaqsartady. Al jenilgender jengenderge qosylugha mәjbýr bolady. Jeniske jetken rudyng adamdary óz ruynyng kýsheygenin qalap, ru-basynyng biyligin kýsheytip, oghan qoldau kórsetedi, onyng biyligi arqyly óz ruynyng yqpalyn saqtaugha tyrysady. Osynday jolmen bir rular kýsheyip, basqa bir jana rular qúrylady, ýlken territoriyalar men halyqtardy qamtyghan kýshti kóshpeli memlekettik qúrylymdar payda bolady. Biraq ta birlestikting payda boluyna negiz bolghan ru kenetten әlsiregen jaghdayda, «taypalyq odaq ydyryp, birneshe bólikterge bólinip ketedi, nemese bir-birimen ýzdiksiz kýresushi úsaq rulargha ainalady. Ne bolmasa jana jetekshining sonyna erip, jana memlekettik qúrylymdy qalyptastyrady.

Az uaqyt ishinde búrynghy basshynyng esimi túrghyndar esinen úmyttyrylyp, onyng ornyn jana qúrylymgha negiz bolghan rudyng nemese búrynghy ydyraghan memleketting ornynda qúrylghan  jana memleketting atauy basady» [4]. Múnday jaghdayda, V.Radlovtyng kórsetui bo­yynsha «әrtekti elementterding birigu» prosesi jýredi.

Múndaghy manyzdy әngime әr týrli etnikalyq elementterding birigui turaly bolyp otyr. Biz oghan bir halyqtyng ishindegi әr týrli rulardyng bir taypagha birigui, bir rudyng óz tanbasy men úranyn saqtay otyra, basqa bir rudyng qúramyna ótui jónindegi oilarymyzdy qosamyz. Mysaly, osynday jolmen keybir Kishi jýz taypalarynda Úly jýz rularynyng tanbalary men úranda­rynyng boluy eriksiz nazar audartady. Múnyng bәrin «kóshpeliler memleketindegi qoghamdyq qatnastardyng qozghalmalylyghy saldary-nan» deymiz.

Keybir ru-taypalarda úrandardyng shyghuy, sonday-aq ru taypalardyng jana atauynyng pay­da boluy kóp jaghdayda ru biylerining esimderi­men baylanysty bolyp keledi. Olargha V.Radlov mynaday anyqtama beredi: «... búrynghy quatty taypadan shyqqandyghymen, baylyghymen, әdi­let­tiligimen, der-bes qasiyetimen erekshelenip, biylik olardyng qolyna shoghyrlanady, eng bastysy qajetti kezinde jedel kómekke kele alatyn rulastary bolady» [5]. Osynday qajetti jaghdaylardyng bәri bolghanda qazaq qauymy bir biyleushige baghynady, pikiri men sheshimin qoldap otyrady. Yaghni, rulyq qatynastar ýstem bolghan kóshpeli qoghamda biylikting zandyq sipaty emes, jeke túlghalyq sipaty basymyraq bolady. Eger de rubasynyng bedeli qogham aldynda joghary bolsa, onda sol rudyng da bedeli túlghanyng bedeline say joghary bolady. Osy rudy panalap, jekelegen otbasylar, auyldar kelip qosylyp otyrady. Sóitip «...biyding jeke basynyng yqpalymen alghashqydaghy jana әlsiz bólimsheler birte-birte kýshti, yqpaldy qauymdargha ainalady. Jana qauym ýshin biyding esimi taypa atauyna ainalady, tipti ol esim by qaytys bolghannan keyin de óz manyzyn joymaydy» [6].

Taghy bir manyzdy nәrse, әr rudyng óz ishinde negizgi bóligi nemese ózegi bolady. Onyng negizin ata-babalary ataqty bolghan otbasylar qúraydy. Búl otbasylarynda biylik qoly bolmauy mýmkin, biraq olar qoghamda óte joghary bedelde bolady. Kóshpeli qoghamda qalyptasqan osynday qatynastar turaly «... taypalar tarihy, taypalyq odaqtar men jeke taypalardyn, olardyng tarmaqtarynyng payda boluy-jalpy kóshpelilerding ómirindegi qozghalmaly mehanizm sekildi, jalpy kestedegi jekelegen elementterding baylanysy sekildi bop kórinedi. Osy turaly belgili týriktanushy V.Radlov bylay dep jazady: «Belgili bir sandaghy taypalyq bólimder ejelden beri taypalardy qalyptastyrady. Olar búrynghy kezderdegi soghystar kezinde basqa bir jaqtan kóship kelu arqyly, qúrylady» [7]. Avtor óz oiyn odan әri jalghastyryp, Dalanyng Reseyge qosyluyna baylanysty qazaqtarda jana rulardyng qalyptasu prosesi ýzildi, kóshpeli qoghamnyng qozghalmalylyq sipaty búzyldy, al ol óz kezeginde kóshpelilerding kedeylenui men jútandanuyna әkelip soqtyrady degen pikirler aitady.

Ortaghasyrlardaghy M.Qashqariy jasaghan týrki halyqtary tanbalarynyng salys­tyr­maly kestesine  [8] sýiengen belgili orys gha­lymy D.N.Sokolovtyn «kóne týrikterdin, orta­gha­syrlyq kóshpelilerding jәne qazirgi Orta Aziya­daghy týrki halaqtarynyng tanbalarynda sa­baqtastyq pen genetikalyq baylanys boldy» degen pikirine qosylamyz. Múny týrkitildes halyqtardaghy nemese qazaqtyng ýsh jýzindegi rulyq tanbalardy ózara salystyru arqyly aiqynday týsuge әbden bolady.Belgili filolog S.Amanjolov qazaq rularynyng tanbalaryn salystyra kele, әr jýzdegi rularda úqsas tan­balardyng bolghandyghy jóninde qorytyndygha keledi. Ol N.Aristovtyng pikirine qosymsha mynaday týsinikteme beredi: «Kýshti, kóp sandy, birligi mol taypa eng shúrayly jayylymdardy iyelene alady, ózining qúramyndaghy rulardy syrtqy jaulardan qorghay biledi, memleket pen taypa ishindegi isterde ózderining rubasylaryna kýshti sayasy yqpal bere aldy jәne de memleket pen taypa paydasyna kelip týsetin lojalar men salyqtardyng kóp bóligin qamtamasyz etti. Degenmen de taypanyng kóp sandy boluy ony qútty qylghanymen de, jayylymdy paydalanudaghy sharuashylyq jaghdaylar men ózge de sebepter taypanyng úzaq uaqyttar boyy tútastyghyn saqtap túrghyzbady. Soghan baylanysty erte me, әlde kesh pe búl jaghdaylar taypanyng úsaq bólikterge bólinuine әkelip soqtyrady. Osynday jaghdayda әr taypada bir jaghynan taypalyq birlikting boluyn qajet etetin jaghdaylar bolsa, ekinshi jaghynan bólinudi jaqtaytyn kýshter qalyptasady» [10].

Rular men taypalardyng aralasuy, bir-birine sinisui ýnemi jýrip otyrghan. Búl prosesterding qorytyndylaryn S.Amanjolov bylaysha týsin­diredi: «...erte kezderde jeke ru nemese taypa belgili bir territoriyada ómir sýrip, ózine «ózgelerdi» engizbeuge jәne basqalardyng qol astynda qalmaugha tyrysty, biraq ta ózara aralasu prosesi olardyng erikterinen tys jýrip otyrady. Mine, sol sebepti de biz qazir ontýstiktegi taypalardyng arasynan soltýstikting taypalaryn kóremiz jәne kerisinshe de bayqalady» [11]. Tarihy derekter búl aitylghandardy rastay týsedi.

Kezinde N.Aristov taypalardyng bólinui men biriguindegi aghymdar arasyndaghy kýrester turaly bylay dep jazdy: «Bir-birine qarama-qarsy aghymdar arasyndaghy kýresterdi taypa ishin­degi rubasylary men belgili adamdar ara­syn­daghy bәsekelestikter kýshey­tip, shiyele­nisti­rip otyrdy. Olardyng biri ózi basqaryp otyr­ghan rudyng tútastyghyn qorghap, kýshin saqtap qalugha tyryssa, ekinshileri bólinetin ru tarmaq­taryna basshy boluy ýshin ydyraugha kýsh salady. Ár kezde bólinuge degen úmtylys jenip otyrdy, biraq bólinuding tiyimsizdigin bayqaghan әlsiz jәne az sandy rular iri rulyq birlestikterding qúryluyna iyterme­leydi. Múnday birlestikter rudyng tipti taypanyng әr týrli bólikterinen qúralady. Biraq ta qandastyq-tuys­tyq qatynastar әlsiz bolghan mún­day odaqtar tez jәne onay ydyrap ketip otyrdy» [12].

Sonymen jazba derekter jútang bolyp ke­le­tin ortaghasyrlardaghy týrkilerding ru-taypa­lyq qúrylymdaryndaghy erekshelikterdi to­lyq, tereng jәne jan-jaqty zerttemey, olardaghy rulyq tanbalar men úrandardyng shyghu tariy­hyna basa nazar audarmay tolyqqandy tariyh­ty qalpyna keltire almaymyz. Totalitarlyq qogham túsynda osynday manyzdy mәselege kónil audarudyng ózi de asa qauipti bolyp, atalmysh mәselemen ainalysatyn ghalymdar enbekteri rushyldyq kórinisteri retinde birjaqty siy­pat­taldy. Múnyng ózi әsirese týrkitildes ha­lyq­tardyng bayyrghy, bay tarihyn tolyq ashyp kórsetuge mýmkindikter bere qoyghan joq. Býgin­de tәuelsizdikke qol jetkizgen qazaq tәrizdi týr­ki halyqtarynyng zertteushileri osyny eske­rip, biz kóterip otyrghan mәseleni zertteuge basa na­zar audarulary tiyis dep oilaymyz.

«Qazaq tarihy» jurnalynan