(Х-ХІІІ ғасырлар)

Көне түркілердің дәстүрлі тарихы, өкінішке орай, жазбаша тарихи деректерге аса мұқтаж. Мұның өзі зерттеушілерді жаңа жолдар мен әдіс­тер іздестіруге әрқашан ұмтылдырып келді. Тарихи тәжірибе мұндай маңызды істе ежелгі рулар мен тайпалардың қарым-қатынастарын көрсететін белгілердің аса маңыздылығын байқатады. Оның үстіне осы мәселеге ден қойған Н.Аристов ру-тайпалық қатынастарға негізделген қоғам­дағы халықтар үшін руға бөлінудің өте маңыз­ды­лығы туралы былай деді. «...рулық бөліністер мен ру атаулары, олар­дың таңбалары мен ұран­дары, халық дәстүрі мен аңыздары жазба әде­биеті дамымаған көш­пелілерде жоғары тұрды, солар арқылы олар өздерінің тарихын сақтады» [1]. Сол себепті де біздер таңбалар мен ұрандар­ды ру-тайпалар­дың ежелгі тарихын зерттеуде не­гізгі деректер қатарына жатқызамыз.

(Х-ХІІІ ғасырлар)

Көне түркілердің дәстүрлі тарихы, өкінішке орай, жазбаша тарихи деректерге аса мұқтаж. Мұның өзі зерттеушілерді жаңа жолдар мен әдіс­тер іздестіруге әрқашан ұмтылдырып келді. Тарихи тәжірибе мұндай маңызды істе ежелгі рулар мен тайпалардың қарым-қатынастарын көрсететін белгілердің аса маңыздылығын байқатады. Оның үстіне осы мәселеге ден қойған Н.Аристов ру-тайпалық қатынастарға негізделген қоғам­дағы халықтар үшін руға бөлінудің өте маңыз­ды­лығы туралы былай деді. «...рулық бөліністер мен ру атаулары, олар­дың таңбалары мен ұран­дары, халық дәстүрі мен аңыздары жазба әде­биеті дамымаған көш­пелілерде жоғары тұрды, солар арқылы олар өздерінің тарихын сақтады» [1]. Сол себепті де біздер таңбалар мен ұрандар­ды ру-тайпалар­дың ежелгі тарихын зерттеуде не­гізгі деректер қатарына жатқызамыз.

Десек те бұл мәселе тарих жұмбағын түгел­дей шешіп бере алмайды. Рулық бөліністің қалай жүргендігін көрсететін жан-жақты дерек­тердің болмауы мен рулар арасында күрделі араласулардың болуы мәселені қиындата түседі. Бұл мәселеде демографиялық фактор басты рөл атқарады. Өйткені халықтың табиғи өсімі жаңа рулық бөлімшелерді дүниеге келтіреді. Рулық бөліністі туғызатын келесі бір дүние - экономикалық және саяси факторлар. Ру-тайпаларда адам санының өсуі экономикалық қажеттіліктерді туғызады. Ол алдыменен көш­пелі тайпалар арасында жайылымдар үшін күрестерді туғызады, әлсіз рулар жерлерінен айы­рылады немесе күшті руларға тәуелді бола­ды. Сондықтан да ру мүшелері ру санының өсуі­не аса мүдделі.

Ал мұның өзі сөз жоқ жаңа рулық бірлестіктердің құрылуларына алып келеді. Жаңа рулардың пайда болуының саяси алғы­шарттарына рулар арасында билік үшін күрестердің болуы, жау шапқыншылықтары кезінде рулардың бірігуі, жаңа тайпалық одақтың құрылуы жатады. Мұндай кездерде шығу тегі жағынан бір-бірінен алыс рулар бір одаққа бірігіп кетеді. Бір тайпаның ішінде әр түрлі рулардың болуын осымен түсіндіруге болады.

Бұл істе көрнекті тарихи тұлғалар да өзіндік рөл атқарады. Сондықтан да бір-бірінен алыс бірнеше рулардың бір тұлғаның қол астына өз еріктерімен қосылуы нәтижесінде де жаңа ру бірлестіктерінің құрылуын байқауға болады. Жаңадан құрылған бірлестіктің жетекшілігіне тарихи тұлға рубасы болып сайланып, сол ру шежіресінің басында тұрады. Жекелеген адамдардан бастап, көптеген шаңырақтардың өзге бір руларға барып қосылуының басты себептеріне талас-тартыстар, келіспеушіліктер және т.б. жатқызылады.

Мұның нақты дәлелі - осы мәселелер бойын­ша терең зерттеулер жүргізген Н.Аристовтың еңбегі. Автордың пікірлері қазақтың Кіші жүз тайпаларында Ұлы Жүз бірлестігіндегі рулар таңбасының болуы себептерін ашуға көмек бере алады.

Бұл мәселені жан-жақты зерттеген ол кезінде былай деп жазған еді: «қоғамның негізін құраған қоғамдық топтарда, руларда табиғи жолмен адам санының өсуі мен оның үнемі жалғасып отыруы нәтижесінде олар міндетті түрде бөліктерге бөлінуі тиіс болды, ол бөліктер де кейіннен осындай жолмен бөлшектенеді. Осымен бірге жаңа рулар мен бірлестіктердің пайда болуына табиғи өсім факторынан кем соқпайтын экономикалық және саяси факторлар әсер етеді. Мал санының көбеюі барысында жайылымдар тапшылығы, сол жайылымдар үшін күрестері, осы және басқа да себептерге байланысты туындайтын ішкі таластар мен тартыстар; соғыстар мен сыртқы жаулардың шапқыншылықтары рулар мен олардың бөлімдерінің бірігуіне әсер етеді. Ал ол өз кезегінде жаңа рулық бірлестік немесе одақтың құрылуына әкеледі. Аласапырандар мен алмағайып кезеңдер салдарынан туындаған оқиғалар да белгілі бір күшті, әрі тәжірибелі көсем басты рөл атқарады да, оның төңірегіне өз туыстары ғана емес, сонымен бірге алыс рулар да топтасады. Осылайша, қандастық-туыстық негіздегі рулық бөлімдермен бірге рулық одақтар пайда болады да, олар халық санасында қандас туыстар түрінде бейнеленеді. Ал олардың құрамындағы әр түрлі рулар мен өзге рулардың шығу тегі ұмытылады. Мыңдаған жылдар бойы түркі көшпелілерінің өмір сүруі кезеңінде жаңа рулық бірлестіктер мен топтардың құрылуы мен жоғалу процессі үздіксіз жүріп отырғандықтан, қырғыз-қазақтардың әр түрлі рулар мен тайпалардан құралған рулар одағының қосындысы болып саналады. Оларда рулар арасындағы қандас туыстық пен қатынастар өз күштерін жойған. Іс жүзіне келгенде көшпелі түркілердің рулары мен олардың бөлімшелері бір-бірімен белгілі бір дәрежеде кейде жалған, кейде нағыз қандас-туыстық  қатынастарын сақтап қалған. Бұл әрине, әлі күнге дейін көшпелілерде сақталып қалған рулық тұрмыстың қатты әсерінен  болып отыр. Осы рулық тұрмыс рулар арасындағы генеологиялық, қандастық-туыстық қарым-қатынас түр көрсетеді. Екі-үш ұрпақ ауысқаннан кейін көшпелі түркілер тарихи оқиғалар туралы тарихи есте қалған­дар мен рулық одақтардың құрылуы, олардың өзгеруі немесе ыдырауы туралы ұмытып, өздерінің рулары мен олардың бөлімшелерінің шығуын тек табиғи жолмен адамдардың көбеюі нәтижесінде болған деп есептейді» [2].

Түркілердің тілдік ерекшеліктерін белсенді зерттеген В.Радлов та көшпелі қоғамдарда бұрынғы рулардың бөлінуі процесінде жаңа рулардың пайда болуы жөнінде жазған бо­латын. Ғалым көшпелілердегі қоғамдық топ­тардың өмір сүру әрекеті мен жаңа рулардың құрылуын түсіндіру жолы өте қызықты. Оның көрсетуі бойынша көшпелі қоғамның өмір сүру әрекетінің негізін оған енетін «элементтердің қозғалмалылығы» құрайды. Осы қозғалмалы­лық көшпелілердің «өмірлік қажеттілігі» болып саналады. «Еркін көшпелілерде ұсақ рулардың үнемі ауысуы бүкіл халықтың өмір сүргіштігін қамтамасыз етіп отырады. Тайпалар мен рулар өз құрамындағы қозғалмалы бөліктердің нәтижесінде өзгеріске ұшырап отырады. Сол себепті де олар бір-бірімен қақтығысқа түседі. Үздіксіз болатын ұсақ ұрыстар мен қақтығыстар, жалпы жағдайға онша кері әсер тигізбейді, өйткені бір рудың бөлімшесі рудың ыдырауы кезінде басқа бір күшті руға барып қосылады да, жаңа бірлестіке бұрынғыдай қорған табады» [3]. Осындай өзара ішкі күрестер кезінде бір ру күшейіп, оның басшысы бүкіл тайпаны басқарады. Қарапайым көшпелінің өмірі оны соғысқа дайын болуға бейімдейді. Әскери жорықтарға қатысқан кедей көшпелілер соғыс жеңіспен аяқталған кезде өздерінің тұрмыстарын жақсартады. Ал жеңілгендер жеңгендерге қосылуға мәжбүр болады. Жеңіске жеткен рудың адамдары өз руының күшейгенін қалап, ру-басының билігін күшейтіп, оған қолдау көрсетеді, оның билігі арқылы өз руының ықпалын сақтауға тырысады. Осындай жолмен бір рулар күшейіп, басқа бір жаңа рулар құрылады, үлкен территориялар мен халықтарды қамтыған күшті көшпелі мемлекеттік құрылымдар пайда болады. Бірақ та бірлестіктің пайда болуына негіз болған ру кенеттен әлсіреген жағдайда, «тайпалық одақ ыдырып, бірнеше бөліктерге бөлініп кетеді, немесе бір-бірімен үздіксіз күресуші ұсақ руларға айналады. Не болмаса жаңа жетекшінің соңына еріп, жаңа мемлекеттік құрылымды қалыптастырады.

Аз уақыт ішінде бұрынғы басшының есімі тұрғындар есінен ұмыттырылып, оның орнын жаңа құрылымға негіз болған рудың немесе бұрынғы ыдыраған мемлекеттің орнында құрылған  жаңа мемлекеттің атауы басады» [4]. Мұндай жағдайда, В.Радловтың көрсетуі бо­йынша «әртекті элементтердің бірігу» процесі жүреді.

Мұндағы маңызды әңгіме әр түрлі этникалық элементтердің бірігуі туралы болып отыр. Біз оған бір халықтың ішіндегі әр түрлі рулардың бір тайпаға бірігуі, бір рудың өз таңбасы мен ұранын сақтай отыра, басқа бір рудың құрамына өтуі жөніндегі ойларымызды қосамыз. Мысалы, осындай жолмен кейбір Кіші жүз тайпаларында Ұлы жүз руларының таңбалары мен ұранда­рының болуы еріксіз назар аудартады. Мұның бәрін «көшпелілер мемлекетіндегі қоғамдық қатнастардың қозғалмалылығы салдары-нан» дейміз.

Кейбір ру-тайпаларда ұрандардың шығуы, сондай-ақ ру тайпалардың жаңа атауының пай­да болуы көп жағдайда ру билерінің есімдері­мен байланысты болып келеді. Оларға В.Радлов мынадай анықтама береді: «... бұрынғы қуатты тайпадан шыққандығымен, байлығымен, әді­лет­тілігімен, дер-бес қасиетімен ерекшеленіп, билік олардың қолына шоғырланады, ең бастысы қажетті кезінде жедел көмекке келе алатын руластары болады» [5]. Осындай қажетті жағдайлардың бәрі болғанда қазақ қауымы бір билеушіге бағынады, пікірі мен шешімін қолдап отырады. Яғни, рулық қатынастар үстем болған көшпелі қоғамда биліктің заңдық сипаты емес, жеке тұлғалық сипаты басымырақ болады. Егер де рубасының беделі қоғам алдында жоғары болса, онда сол рудың да беделі тұлғаның беделіне сай жоғары болады. Осы руды паналап, жекелеген отбасылар, ауылдар келіп қосылып отырады. Сөйтіп «...бидің жеке басының ықпалымен алғашқыдағы жаңа әлсіз бөлімшелер бірте-бірте күшті, ықпалды қауымдарға айналады. Жаңа қауым үшін бидің есімі тайпа атауына айналады, тіпті ол есім би қайтыс болғаннан кейін де өз маңызын жоймайды» [6].

Тағы бір маңызды нәрсе, әр рудың өз ішінде негізгі бөлігі немесе өзегі болады. Оның негізін ата-бабалары атақты болған отбасылар құрайды. Бұл отбасыларында билік қолы болмауы мүмкін, бірақ олар қоғамда өте жоғары беделде болады. Көшпелі қоғамда қалыптасқан осындай қатынастар туралы «... тайпалар тарихы, тайпалық одақтар мен жеке тайпалардың, олардың тармақтарының пайда болуы-жалпы көшпелілердің өміріндегі қозғалмалы механизм секілді, жалпы кестедегі жекелеген элементтердің байланысы секілді боп көрінеді. Осы туралы белгілі түріктанушы В.Радлов былай деп жазады: «Белгілі бір сандағы тайпалық бөлімдер ежелден бері тайпаларды қалыптастырады. Олар бұрынғы кездердегі соғыстар кезінде басқа бір жақтан көшіп келу арқылы, құрылады» [7]. Автор өз ойын одан әрі жалғастырып, Даланың Ресейге қосылуына байланысты қазақтарда жаңа рулардың қалыптасу процесі үзілді, көшпелі қоғамның қозғалмалылық сипаты бұзылды, ал ол өз кезегінде көшпелілердің кедейленуі мен жұтаңдануына әкеліп соқтырады деген пікірлер айтады.

Ортағасырлардағы М.Қашқари жасаған түркі халықтары таңбаларының салыс­тыр­малы кестесіне  [8] сүйенген белгілі орыс ға­лымы Д.Н.Соколовтың «көне түріктердің, орта­ға­сырлық көшпелілердің және қазіргі Орта Азия­дағы түркі халақтарының таңбаларында са­бақтастық пен генетикалық байланыс болды» деген пікіріне қосыламыз. Мұны түркітілдес халықтардағы немесе қазақтың үш жүзіндегі рулық таңбаларды өзара салыстыру арқылы айқындай түсуге әбден болады.Белгілі филолог С.Аманжолов қазақ руларының таңбаларын салыстыра келе, әр жүздегі руларда ұқсас таң­балардың болғандығы жөнінде қорытындыға келеді. Ол Н.Аристовтың пікіріне қосымша мынадай түсініктеме береді: «Күшті, көп санды, бірлігі мол тайпа ең шұрайлы жайылымдарды иелене алады, өзінің құрамындағы руларды сыртқы жаулардан қорғай біледі, мемлекет пен тайпа ішіндегі істерде өздерінің рубасыларына күшті саяси ықпал бере алды және де мемлекет пен тайпа пайдасына келіп түсетін ложалар мен салықтардың көп бөлігін қамтамасыз етті. Дегенмен де тайпаның көп санды болуы оны құтты қылғанымен де, жайылымды пайдаланудағы шаруашылық жағдайлар мен өзге де себептер тайпаның ұзақ уақыттар бойы тұтастығын сақтап тұрғызбады. Соған байланысты ерте ме, әлде кеш пе бұл жағдайлар тайпаның ұсақ бөліктерге бөлінуіне әкеліп соқтырады. Осындай жағдайда әр тайпада бір жағынан тайпалық бірліктің болуын қажет ететін жағдайлар болса, екінші жағынан бөлінуді жақтайтын күштер қалыптасады» [10].

Рулар мен тайпалардың араласуы, бір-біріне сіңісуі үнемі жүріп отырған. Бұл процестердің қорытындыларын С.Аманжолов былайша түсін­діреді: «...ерте кездерде жеке ру немесе тайпа белгілі бір территорияда өмір сүріп, өзіне «өзгелерді» енгізбеуге және басқалардың қол астында қалмауға тырысты, бірақ та өзара араласу процесі олардың еріктерінен тыс жүріп отырады. Міне, сол себепті де біз қазір оңтүстіктегі тайпалардың арасынан солтүстіктің тайпаларын көреміз және керісінше де байқалады» [11]. Тарихи деректер бұл айтылғандарды растай түседі.

Кезінде Н.Аристов тайпалардың бөлінуі мен бірігуіндегі ағымдар арасындағы күрестер туралы былай деп жазды: «Бір-біріне қарама-қарсы ағымдар арасындағы күрестерді тайпа ішін­дегі рубасылары мен белгілі адамдар ара­сын­дағы бәсекелестіктер күшей­тіп, шиеле­ністі­ріп отырды. Олардың бірі өзі басқарып отыр­ған рудың тұтастығын қорғап, күшін сақтап қалуға тырысса, екіншілері бөлінетін ру тармақ­тарына басшы болуы үшін ыдырауға күш салады. Әр кезде бөлінуге деген ұмтылыс жеңіп отырды, бірақ бөлінудің тиімсіздігін байқаған әлсіз және аз санды рулар ірі рулық бірлестіктердің құрылуына итерме­лейді. Мұндай бірлестіктер рудың тіпті тайпаның әр түрлі бөліктерінен құралады. Бірақ та қандастық-туыс­тық қатынастар әлсіз болған мұн­дай одақтар тез және оңай ыдырап кетіп отырды» [12].

Сонымен жазба деректер жұтаң болып ке­ле­тін ортағасырлардағы түркілердің ру-тайпа­лық құрылымдарындағы ерекшеліктерді то­лық, терең және жан-жақты зерттемей, олардағы рулық таңбалар мен ұрандардың шығу тари­хына баса назар аудармай толыққанды тарих­ты қалпына келтіре алмаймыз. Тоталитарлық қоғам тұсында осындай маңызды мәселеге көңіл аударудың өзі де аса қауіпті болып, аталмыш мәселемен айналысатын ғалымдар еңбектері рушылдық көріністері ретінде біржақты си­пат­талды. Мұның өзі әсіресе түркітілдес ха­лық­тардың байырғы, бай тарихын толық ашып көрсетуге мүмкіндіктер бере қойған жоқ. Бүгін­де тәуелсіздікке қол жеткізген қазақ тәрізді түр­кі халықтарының зерттеушілері осыны еске­ріп, біз көтеріп отырған мәселені зерттеуге баса на­зар аударулары тиіс деп ойлаймыз.

«Қазақ тарихы» журналынан