تۇركىلەردىڭ رۋ-تايپالىق قاتىناستارى
(ح-ءحىىى عاسىرلار)
كونە تۇركىلەردىڭ ءداستۇرلى تاريحى، وكىنىشكە وراي، جازباشا تاريحي دەرەكتەرگە اسا مۇقتاج. مۇنىڭ ءوزى زەرتتەۋشىلەردى جاڭا جولدار مەن ءادىستەر ىزدەستىرۋگە ارقاشان ۇمتىلدىرىپ كەلدى. تاريحي تاجىريبە مۇنداي ماڭىزدى ىستە ەجەلگى رۋلار مەن تايپالاردىڭ قارىم-قاتىناستارىن كورسەتەتىن بەلگىلەردىڭ اسا ماڭىزدىلىعىن بايقاتادى. ونىڭ ۇستىنە وسى ماسەلەگە دەن قويعان ن.اريستوۆ رۋ-تايپالىق قاتىناستارعا نەگىزدەلگەن قوعامداعى حالىقتار ءۇشىن رۋعا ءبولىنۋدىڭ وتە ماڭىزدىلىعى تۋرالى بىلاي دەدى. «...رۋلىق بولىنىستەر مەن رۋ اتاۋلارى، ولاردىڭ تاڭبالارى مەن ۇراندارى، حالىق ءداستۇرى مەن اڭىزدارى جازبا ادەبيەتى دامىماعان كوشپەلىلەردە جوعارى تۇردى، سولار ارقىلى ولار وزدەرىنىڭ تاريحىن ساقتادى» [1]. سول سەبەپتى دە بىزدەر تاڭبالار مەن ۇرانداردى رۋ-تايپالاردىڭ ەجەلگى تاريحىن زەرتتەۋدە نەگىزگى دەرەكتەر قاتارىنا جاتقىزامىز.
(ح-ءحىىى عاسىرلار)
كونە تۇركىلەردىڭ ءداستۇرلى تاريحى، وكىنىشكە وراي، جازباشا تاريحي دەرەكتەرگە اسا مۇقتاج. مۇنىڭ ءوزى زەرتتەۋشىلەردى جاڭا جولدار مەن ءادىستەر ىزدەستىرۋگە ارقاشان ۇمتىلدىرىپ كەلدى. تاريحي تاجىريبە مۇنداي ماڭىزدى ىستە ەجەلگى رۋلار مەن تايپالاردىڭ قارىم-قاتىناستارىن كورسەتەتىن بەلگىلەردىڭ اسا ماڭىزدىلىعىن بايقاتادى. ونىڭ ۇستىنە وسى ماسەلەگە دەن قويعان ن.اريستوۆ رۋ-تايپالىق قاتىناستارعا نەگىزدەلگەن قوعامداعى حالىقتار ءۇشىن رۋعا ءبولىنۋدىڭ وتە ماڭىزدىلىعى تۋرالى بىلاي دەدى. «...رۋلىق بولىنىستەر مەن رۋ اتاۋلارى، ولاردىڭ تاڭبالارى مەن ۇراندارى، حالىق ءداستۇرى مەن اڭىزدارى جازبا ادەبيەتى دامىماعان كوشپەلىلەردە جوعارى تۇردى، سولار ارقىلى ولار وزدەرىنىڭ تاريحىن ساقتادى» [1]. سول سەبەپتى دە بىزدەر تاڭبالار مەن ۇرانداردى رۋ-تايپالاردىڭ ەجەلگى تاريحىن زەرتتەۋدە نەگىزگى دەرەكتەر قاتارىنا جاتقىزامىز.
دەسەك تە بۇل ماسەلە تاريح جۇمباعىن تۇگەلدەي شەشىپ بەرە المايدى. رۋلىق ءبولىنىستىڭ قالاي جۇرگەندىگىن كورسەتەتىن جان-جاقتى دەرەكتەردىڭ بولماۋى مەن رۋلار اراسىندا كۇردەلى ارالاسۋلاردىڭ بولۋى ماسەلەنى قيىنداتا تۇسەدى. بۇل ماسەلەدە دەموگرافيالىق فاكتور باستى ءرول اتقارادى. ويتكەنى حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمى جاڭا رۋلىق بولىمشەلەردى دۇنيەگە كەلتىرەدى. رۋلىق ءبولىنىستى تۋعىزاتىن كەلەسى ءبىر دۇنيە - ەكونوميكالىق جانە ساياسي فاكتورلار. رۋ-تايپالاردا ادام سانىنىڭ ءوسۋى ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەردى تۋعىزادى. ول الدىمەنەن كوشپەلى تايپالار اراسىندا جايىلىمدار ءۇشىن كۇرەستەردى تۋعىزادى، ءالسىز رۋلار جەرلەرىنەن ايىرىلادى نەمەسە كۇشتى رۋلارعا تاۋەلدى بولادى. سوندىقتان دا رۋ مۇشەلەرى رۋ سانىنىڭ ءوسۋىنە اسا مۇددەلى.
ال مۇنىڭ ءوزى ءسوز جوق جاڭا رۋلىق بىرلەستىكتەردىڭ قۇرىلۋلارىنا الىپ كەلەدى. جاڭا رۋلاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ساياسي العىشارتتارىنا رۋلار اراسىندا بيلىك ءۇشىن كۇرەستەردىڭ بولۋى، جاۋ شاپقىنشىلىقتارى كەزىندە رۋلاردىڭ بىرىگۋى، جاڭا تايپالىق وداقتىڭ قۇرىلۋى جاتادى. مۇنداي كەزدەردە شىعۋ تەگى جاعىنان ءبىر-بىرىنەن الىس رۋلار ءبىر وداققا بىرىگىپ كەتەدى. ءبىر تايپانىڭ ىشىندە ءار ءتۇرلى رۋلاردىڭ بولۋىن وسىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.
بۇل ىستە كورنەكتى تاريحي تۇلعالار دا وزىندىك ءرول اتقارادى. سوندىقتان دا ءبىر-بىرىنەن الىس بىرنەشە رۋلاردىڭ ءبىر تۇلعانىڭ قول استىنا ءوز ەرىكتەرىمەن قوسىلۋى ناتيجەسىندە دە جاڭا رۋ بىرلەستىكتەرىنىڭ قۇرىلۋىن بايقاۋعا بولادى. جاڭادان قۇرىلعان بىرلەستىكتىڭ جەتەكشىلىگىنە تاريحي تۇلعا رۋباسى بولىپ سايلانىپ، سول رۋ شەجىرەسىنىڭ باسىندا تۇرادى. جەكەلەگەن ادامداردان باستاپ، كوپتەگەن شاڭىراقتاردىڭ وزگە ءبىر رۋلارعا بارىپ قوسىلۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنە تالاس-تارتىستار، كەلىسپەۋشىلىكتەر جانە ت.ب. جاتقىزىلادى.
مۇنىڭ ناقتى دالەلى - وسى ماسەلەلەر بويىنشا تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن ن.اريستوۆتىڭ ەڭبەگى. اۆتوردىڭ پىكىرلەرى قازاقتىڭ كىشى ءجۇز تايپالارىندا ۇلى ءجۇز بىرلەستىگىندەگى رۋلار تاڭباسىنىڭ بولۋى سەبەپتەرىن اشۋعا كومەك بەرە الادى.
بۇل ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەگەن ول كەزىندە بىلاي دەپ جازعان ەدى: «قوعامنىڭ نەگىزىن قۇراعان قوعامدىق توپتاردا، رۋلاردا تابيعي جولمەن ادام سانىنىڭ ءوسۋى مەن ونىڭ ۇنەمى جالعاسىپ وتىرۋى ناتيجەسىندە ولار مىندەتتى تۇردە بولىكتەرگە ءبولىنۋى ءتيىس بولدى، ول بولىكتەر دە كەيىننەن وسىنداي جولمەن بولشەكتەنەدى. وسىمەن بىرگە جاڭا رۋلار مەن بىرلەستىكتەردىڭ پايدا بولۋىنا تابيعي ءوسىم فاكتورىنان كەم سوقپايتىن ەكونوميكالىق جانە ساياسي فاكتورلار اسەر ەتەدى. مال سانىنىڭ كوبەيۋى بارىسىندا جايىلىمدار تاپشىلىعى، سول جايىلىمدار ءۇشىن كۇرەستەرى، وسى جانە باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى تۋىندايتىن ىشكى تالاستار مەن تارتىستار; سوعىستار مەن سىرتقى جاۋلاردىڭ شاپقىنشىلىقتارى رۋلار مەن ولاردىڭ بولىمدەرىنىڭ بىرىگۋىنە اسەر ەتەدى. ال ول ءوز كەزەگىندە جاڭا رۋلىق بىرلەستىك نەمەسە وداقتىڭ قۇرىلۋىنا اكەلەدى. الاساپىراندار مەن الماعايىپ كەزەڭدەر سالدارىنان تۋىنداعان وقيعالار دا بەلگىلى ءبىر كۇشتى، ءارى تاجىريبەلى كوسەم باستى ءرول اتقارادى دا، ونىڭ توڭىرەگىنە ءوز تۋىستارى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە الىس رۋلار دا توپتاسادى. وسىلايشا، قانداستىق-تۋىستىق نەگىزدەگى رۋلىق بولىمدەرمەن بىرگە رۋلىق وداقتار پايدا بولادى دا، ولار حالىق ساناسىندا قانداس تۋىستار تۇرىندە بەينەلەنەدى. ال ولاردىڭ قۇرامىنداعى ءار ءتۇرلى رۋلار مەن وزگە رۋلاردىڭ شىعۋ تەگى ۇمىتىلادى. مىڭداعان جىلدار بويى تۇركى كوشپەلىلەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى كەزەڭىندە جاڭا رۋلىق بىرلەستىكتەر مەن توپتاردىڭ قۇرىلۋى مەن جوعالۋ پروتسەسسى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ وتىرعاندىقتان، قىرعىز-قازاقتاردىڭ ءار ءتۇرلى رۋلار مەن تايپالاردان قۇرالعان رۋلار وداعىنىڭ قوسىندىسى بولىپ سانالادى. ولاردا رۋلار اراسىنداعى قانداس تۋىستىق پەن قاتىناستار ءوز كۇشتەرىن جويعان. ءىس جۇزىنە كەلگەندە كوشپەلى تۇركىلەردىڭ رۋلارى مەن ولاردىڭ بولىمشەلەرى ءبىر-بىرىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كەيدە جالعان، كەيدە ناعىز قانداس-تۋىستىق قاتىناستارىن ساقتاپ قالعان. بۇل ارينە، ءالى كۇنگە دەيىن كوشپەلىلەردە ساقتالىپ قالعان رۋلىق تۇرمىستىڭ قاتتى اسەرىنەن بولىپ وتىر. وسى رۋلىق تۇرمىس رۋلار اراسىنداعى گەنەولوگيالىق، قانداستىق-تۋىستىق قارىم-قاتىناس ءتۇر كورسەتەدى. ەكى-ءۇش ۇرپاق اۋىسقاننان كەيىن كوشپەلى تۇركىلەر تاريحي وقيعالار تۋرالى تاريحي ەستە قالعاندار مەن رۋلىق وداقتاردىڭ قۇرىلۋى، ولاردىڭ وزگەرۋى نەمەسە ىدىراۋى تۋرالى ۇمىتىپ، وزدەرىنىڭ رۋلارى مەن ولاردىڭ بولىمشەلەرىنىڭ شىعۋىن تەك تابيعي جولمەن ادامداردىڭ كوبەيۋى ناتيجەسىندە بولعان دەپ ەسەپتەيدى» [2].
تۇركىلەردىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن بەلسەندى زەرتتەگەن ۆ.رادلوۆ تا كوشپەلى قوعامداردا بۇرىنعى رۋلاردىڭ ءبولىنۋى پروتسەسىندە جاڭا رۋلاردىڭ پايدا بولۋى جونىندە جازعان بولاتىن. عالىم كوشپەلىلەردەگى قوعامدىق توپتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ارەكەتى مەن جاڭا رۋلاردىڭ قۇرىلۋىن ءتۇسىندىرۋ جولى وتە قىزىقتى. ونىڭ كورسەتۋى بويىنشا كوشپەلى قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ارەكەتىنىڭ نەگىزىن وعان ەنەتىن «ەلەمەنتتەردىڭ قوزعالمالىلىعى» قۇرايدى. وسى قوزعالمالىلىق كوشپەلىلەردىڭ «ومىرلىك قاجەتتىلىگى» بولىپ سانالادى. «ەركىن كوشپەلىلەردە ۇساق رۋلاردىڭ ۇنەمى اۋىسۋى بۇكىل حالىقتىڭ ءومىر سۇرگىشتىگىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرادى. تايپالار مەن رۋلار ءوز قۇرامىنداعى قوزعالمالى بولىكتەردىڭ ناتيجەسىندە وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرادى. سول سەبەپتى دە ولار ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىسقا تۇسەدى. ۇزدىكسىز بولاتىن ۇساق ۇرىستار مەن قاقتىعىستار، جالپى جاعدايعا ونشا كەرى اسەر تيگىزبەيدى، ويتكەنى ءبىر رۋدىڭ بولىمشەسى رۋدىڭ ىدىراۋى كەزىندە باسقا ءبىر كۇشتى رۋعا بارىپ قوسىلادى دا، جاڭا بىرلەستىكە بۇرىنعىداي قورعان تابادى» [3]. وسىنداي ءوزارا ىشكى كۇرەستەر كەزىندە ءبىر رۋ كۇشەيىپ، ونىڭ باسشىسى بۇكىل تايپانى باسقارادى. قاراپايىم كوشپەلىنىڭ ءومىرى ونى سوعىسقا دايىن بولۋعا بەيىمدەيدى. اسكەري جورىقتارعا قاتىسقان كەدەي كوشپەلىلەر سوعىس جەڭىسپەن اياقتالعان كەزدە وزدەرىنىڭ تۇرمىستارىن جاقسارتادى. ال جەڭىلگەندەر جەڭگەندەرگە قوسىلۋعا ءماجبۇر بولادى. جەڭىسكە جەتكەن رۋدىڭ ادامدارى ءوز رۋىنىڭ كۇشەيگەنىن قالاپ، رۋ-باسىنىڭ بيلىگىن كۇشەيتىپ، وعان قولداۋ كورسەتەدى، ونىڭ بيلىگى ارقىلى ءوز رۋىنىڭ ىقپالىن ساقتاۋعا تىرىسادى. وسىنداي جولمەن ءبىر رۋلار كۇشەيىپ، باسقا ءبىر جاڭا رۋلار قۇرىلادى، ۇلكەن تەرريتوريالار مەن حالىقتاردى قامتىعان كۇشتى كوشپەلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار پايدا بولادى. بىراق تا بىرلەستىكتىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز بولعان رۋ كەنەتتەن السىرەگەن جاعدايدا، «تايپالىق وداق ىدىرىپ، بىرنەشە بولىكتەرگە ءبولىنىپ كەتەدى، نەمەسە ءبىر-بىرىمەن ۇزدىكسىز كۇرەسۋشى ۇساق رۋلارعا اينالادى. نە بولماسا جاڭا جەتەكشىنىڭ سوڭىنا ەرىپ، جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى قالىپتاستىرادى.
از ۋاقىت ىشىندە بۇرىنعى باسشىنىڭ ەسىمى تۇرعىندار ەسىنەن ۇمىتتىرىلىپ، ونىڭ ورنىن جاڭا قۇرىلىمعا نەگىز بولعان رۋدىڭ نەمەسە بۇرىنعى ىدىراعان مەملەكەتتىڭ ورنىندا قۇرىلعان جاڭا مەملەكەتتىڭ اتاۋى باسادى» [4]. مۇنداي جاعدايدا، ۆ.رادلوۆتىڭ كورسەتۋى بويىنشا «ارتەكتى ەلەمەنتتەردىڭ بىرىگۋ» پروتسەسى جۇرەدى.
مۇنداعى ماڭىزدى اڭگىمە ءار ءتۇرلى ەتنيكالىق ەلەمەنتتەردىڭ بىرىگۋى تۋرالى بولىپ وتىر. ءبىز وعان ءبىر حالىقتىڭ ىشىندەگى ءار ءتۇرلى رۋلاردىڭ ءبىر تايپاعا بىرىگۋى، ءبىر رۋدىڭ ءوز تاڭباسى مەن ۇرانىن ساقتاي وتىرا، باسقا ءبىر رۋدىڭ قۇرامىنا ءوتۋى جونىندەگى ويلارىمىزدى قوسامىز. مىسالى، وسىنداي جولمەن كەيبىر كىشى ءجۇز تايپالارىندا ۇلى ءجۇز رۋلارىنىڭ تاڭبالارى مەن ۇراندارىنىڭ بولۋى ەرىكسىز نازار اۋدارتادى. مۇنىڭ ءبارىن «كوشپەلىلەر مەملەكەتىندەگى قوعامدىق قاتناستاردىڭ قوزعالمالىلىعى سالدارى-نان» دەيمىز.
كەيبىر رۋ-تايپالاردا ۇرانداردىڭ شىعۋى، سونداي-اق رۋ تايپالاردىڭ جاڭا اتاۋىنىڭ پايدا بولۋى كوپ جاعدايدا رۋ بيلەرىنىڭ ەسىمدەرىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. ولارعا ۆ.رادلوۆ مىناداي انىقتاما بەرەدى: «... بۇرىنعى قۋاتتى تايپادان شىققاندىعىمەن، بايلىعىمەن، ءادىلەتتىلىگىمەن، دەر-بەس قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنىپ، بيلىك ولاردىڭ قولىنا شوعىرلانادى، ەڭ باستىسى قاجەتتى كەزىندە جەدەل كومەككە كەلە الاتىن رۋلاستارى بولادى» [5]. وسىنداي قاجەتتى جاعدايلاردىڭ ءبارى بولعاندا قازاق قاۋىمى ءبىر بيلەۋشىگە باعىنادى، پىكىرى مەن شەشىمىن قولداپ وتىرادى. ياعني، رۋلىق قاتىناستار ۇستەم بولعان كوشپەلى قوعامدا بيلىكتىڭ زاڭدىق سيپاتى ەمەس، جەكە تۇلعالىق سيپاتى باسىمىراق بولادى. ەگەر دە رۋباسىنىڭ بەدەلى قوعام الدىندا جوعارى بولسا، وندا سول رۋدىڭ دا بەدەلى تۇلعانىڭ بەدەلىنە ساي جوعارى بولادى. وسى رۋدى پانالاپ، جەكەلەگەن وتباسىلار، اۋىلدار كەلىپ قوسىلىپ وتىرادى. ءسويتىپ «...ءبيدىڭ جەكە باسىنىڭ ىقپالىمەن العاشقىداعى جاڭا ءالسىز بولىمشەلەر بىرتە-بىرتە كۇشتى، ىقپالدى قاۋىمدارعا اينالادى. جاڭا قاۋىم ءۇشىن ءبيدىڭ ەسىمى تايپا اتاۋىنا اينالادى، ءتىپتى ول ەسىم بي قايتىس بولعاننان كەيىن دە ءوز ماڭىزىن جويمايدى» [6].
تاعى ءبىر ماڭىزدى نارسە، ءار رۋدىڭ ءوز ىشىندە نەگىزگى بولىگى نەمەسە وزەگى بولادى. ونىڭ نەگىزىن اتا-بابالارى اتاقتى بولعان وتباسىلار قۇرايدى. بۇل وتباسىلارىندا بيلىك قولى بولماۋى مۇمكىن، بىراق ولار قوعامدا وتە جوعارى بەدەلدە بولادى. كوشپەلى قوعامدا قالىپتاسقان وسىنداي قاتىناستار تۋرالى «... تايپالار تاريحى، تايپالىق وداقتار مەن جەكە تايپالاردىڭ، ولاردىڭ تارماقتارىنىڭ پايدا بولۋى-جالپى كوشپەلىلەردىڭ ومىرىندەگى قوزعالمالى مەحانيزم سەكىلدى، جالپى كەستەدەگى جەكەلەگەن ەلەمەنتتەردىڭ بايلانىسى سەكىلدى بوپ كورىنەدى. وسى تۋرالى بەلگىلى تۇرىكتانۋشى ۆ.رادلوۆ بىلاي دەپ جازادى: «بەلگىلى ءبىر سانداعى تايپالىق بولىمدەر ەجەلدەن بەرى تايپالاردى قالىپتاستىرادى. ولار بۇرىنعى كەزدەردەگى سوعىستار كەزىندە باسقا ءبىر جاقتان كوشىپ كەلۋ ارقىلى، قۇرىلادى» [7]. اۆتور ءوز ويىن ودان ءارى جالعاستىرىپ، دالانىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنا بايلانىستى قازاقتاردا جاڭا رۋلاردىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى ءۇزىلدى، كوشپەلى قوعامنىڭ قوزعالمالىلىق سيپاتى بۇزىلدى، ال ول ءوز كەزەگىندە كوشپەلىلەردىڭ كەدەيلەنۋى مەن جۇتاڭدانۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى دەگەن پىكىرلەر ايتادى.
ورتاعاسىرلارداعى م.قاشقاري جاساعان تۇركى حالىقتارى تاڭبالارىنىڭ سالىستىرمالى كەستەسىنە [8] سۇيەنگەن بەلگىلى ورىس عالىمى د.ن.سوكولوۆتىڭ «كونە تۇرىكتەردىڭ، ورتاعاسىرلىق كوشپەلىلەردىڭ جانە قازىرگى ورتا ازياداعى تۇركى حالاقتارىنىڭ تاڭبالارىندا ساباقتاستىق پەن گەنەتيكالىق بايلانىس بولدى» دەگەن پىكىرىنە قوسىلامىز. مۇنى تۇركىتىلدەس حالىقتارداعى نەمەسە قازاقتىڭ ءۇش جۇزىندەگى رۋلىق تاڭبالاردى ءوزارا سالىستىرۋ ارقىلى ايقىنداي تۇسۋگە ابدەن بولادى.بەلگىلى فيلولوگ س.امانجولوۆ قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارىن سالىستىرا كەلە، ءار جۇزدەگى رۋلاردا ۇقساس تاڭبالاردىڭ بولعاندىعى جونىندە قورىتىندىعا كەلەدى. ول ن.اريستوۆتىڭ پىكىرىنە قوسىمشا مىناداي تۇسىنىكتەمە بەرەدى: «كۇشتى، كوپ ساندى، بىرلىگى مول تايپا ەڭ شۇرايلى جايىلىمداردى يەلەنە الادى، ءوزىنىڭ قۇرامىنداعى رۋلاردى سىرتقى جاۋلاردان قورعاي بىلەدى، مەملەكەت پەن تايپا ىشىندەگى ىستەردە وزدەرىنىڭ رۋباسىلارىنا كۇشتى ساياسي ىقپال بەرە الدى جانە دە مەملەكەت پەن تايپا پايداسىنا كەلىپ تۇسەتىن لوجالار مەن سالىقتاردىڭ كوپ بولىگىن قامتاماسىز ەتتى. دەگەنمەن دە تايپانىڭ كوپ ساندى بولۋى ونى قۇتتى قىلعانىمەن دە، جايىلىمدى پايدالانۋداعى شارۋاشىلىق جاعدايلار مەن وزگە دە سەبەپتەر تايپانىڭ ۇزاق ۋاقىتتار بويى تۇتاستىعىن ساقتاپ تۇرعىزبادى. سوعان بايلانىستى ەرتە مە، الدە كەش پە بۇل جاعدايلار تايپانىڭ ۇساق بولىكتەرگە بولىنۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى. وسىنداي جاعدايدا ءار تايپادا ءبىر جاعىنان تايپالىق بىرلىكتىڭ بولۋىن قاجەت ەتەتىن جاعدايلار بولسا، ەكىنشى جاعىنان ءبولىنۋدى جاقتايتىن كۇشتەر قالىپتاسادى» [10].
رۋلار مەن تايپالاردىڭ ارالاسۋى، ءبىر-بىرىنە ءسىڭىسۋى ۇنەمى ءجۇرىپ وتىرعان. بۇل پروتسەستەردىڭ قورىتىندىلارىن س.امانجولوۆ بىلايشا ءتۇسىندىرەدى: «...ەرتە كەزدەردە جەكە رۋ نەمەسە تايپا بەلگىلى ءبىر تەرريتوريادا ءومىر ءسۇرىپ، وزىنە «وزگەلەردى» ەنگىزبەۋگە جانە باسقالاردىڭ قول استىندا قالماۋعا تىرىستى، بىراق تا ءوزارا ارالاسۋ پروتسەسى ولاردىڭ ەرىكتەرىنەن تىس ءجۇرىپ وتىرادى. مىنە، سول سەبەپتى دە ءبىز قازىر وڭتۇستىكتەگى تايپالاردىڭ اراسىنان سولتۇستىكتىڭ تايپالارىن كورەمىز جانە كەرىسىنشە دە بايقالادى» [11]. تاريحي دەرەكتەر بۇل ايتىلعانداردى راستاي تۇسەدى.
كەزىندە ن.اريستوۆ تايپالاردىڭ ءبولىنۋى مەن بىرىگۋىندەگى اعىمدار اراسىنداعى كۇرەستەر تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى اعىمدار اراسىنداعى كۇرەستەردى تايپا ءىشىندەگى رۋباسىلارى مەن بەلگىلى ادامدار اراسىنداعى باسەكەلەستىكتەر كۇشەيتىپ، شيەلەنىستىرىپ وتىردى. ولاردىڭ ءبىرى ءوزى باسقارىپ وتىرعان رۋدىڭ تۇتاستىعىن قورعاپ، كۇشىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسسا، ەكىنشىلەرى بولىنەتىن رۋ تارماقتارىنا باسشى بولۋى ءۇشىن ىدىراۋعا كۇش سالادى. ءار كەزدە بولىنۋگە دەگەن ۇمتىلىس جەڭىپ وتىردى، بىراق ءبولىنۋدىڭ تيىمسىزدىگىن بايقاعان ءالسىز جانە از ساندى رۋلار ءىرى رۋلىق بىرلەستىكتەردىڭ قۇرىلۋىنا يتەرمەلەيدى. مۇنداي بىرلەستىكتەر رۋدىڭ ءتىپتى تايپانىڭ ءار ءتۇرلى بولىكتەرىنەن قۇرالادى. بىراق تا قانداستىق-تۋىستىق قاتىناستار ءالسىز بولعان مۇنداي وداقتار تەز جانە وڭاي ىدىراپ كەتىپ وتىردى» [12].
سونىمەن جازبا دەرەكتەر جۇتاڭ بولىپ كەلەتىن ورتاعاسىرلارداعى تۇركىلەردىڭ رۋ-تايپالىق قۇرىلىمدارىنداعى ەرەكشەلىكتەردى تولىق، تەرەڭ جانە جان-جاقتى زەرتتەمەي، ولارداعى رۋلىق تاڭبالار مەن ۇرانداردىڭ شىعۋ تاريحىنا باسا نازار اۋدارماي تولىققاندى تاريحتى قالپىنا كەلتىرە المايمىز. توتاليتارلىق قوعام تۇسىندا وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەگە كوڭىل اۋدارۋدىڭ ءوزى دە اسا قاۋىپتى بولىپ، اتالمىش ماسەلەمەن اينالىساتىن عالىمدار ەڭبەكتەرى رۋشىلدىق كورىنىستەرى رەتىندە بىرجاقتى سيپاتتالدى. مۇنىڭ ءوزى اسىرەسە تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ بايىرعى، باي تاريحىن تولىق اشىپ كورسەتۋگە مۇمكىندىكتەر بەرە قويعان جوق. بۇگىندە تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن قازاق ءتارىزدى ءتۇركى حالىقتارىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى وسىنى ەسكەرىپ، ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنى زەرتتەۋگە باسا نازار اۋدارۋلارى ءتيىس دەپ ويلايمىز.
«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان
