Úly jýzding qazaqtary ózderining tegin kóne monghol halqy ýisinderden  taratady, týp atamyz dep Shynghys hannyn  zamandasy Mayqy biydi  [sanaydy].

Úly jýzding qazaqtary ózderining tegin kóne monghol halqy ýisinderden  taratady, týp atamyz dep Shynghys hannyn  zamandasy Mayqy biydi  [sanaydy].

Qazaqtardyng ózderining shyghu tegi jayly jәne ýsh jýzge birigui turaly týsinikteri búlynghyr. Bireuleri qazaqtar Esil dalasynda adasyp ketken noghaylardan tarady deydi. [Ózgeleri] ata-babalarymyzdyng eshqanday ru-taypasy bolmaghan, keng dalada shegen  dep atalatyn ózge dindegi halyqtan әiel alghansha kóship qonyp jýrgen deydi. Noghaylyqtar músylman, al olardyng әieli dinsiz bolghandyqtan, olardan ósip óngen qazaq halqynda, olardyng dininde de ekeuining qospasy kezdesedi. Búl anyzdyng astarynan týrkistandyq yqpal bayqalady jәne qazaqtar solardyng aituyna sýienetinin aitu kerek. Ózbekter osylay dep aitady jәne Qapaldan da osylay dep estidik. Kelesi anyz, shamasy, Orta Aziyalyq músylmandardyng diny yqpalynan tusa kerek. Orta jýzding týp atasy Múhammed Mústafa payghambardyn  (s. gh. s.) sahabasy*1 bolghan eken. Jәbireyil perishtening kómegimen ózining kóp keshikpey búl dýniyeden attanatynyn bilgen payghambar júmaqta hor qyzdarynyng ortasynda mәngi baqy demalu ýshin ózining dostary men joldastaryn shaqyryp, osyny aityp, eger bireudi ókpeletsem keshirinder depti. Barlyghy jylap bylay deydi: «Sen Allanyng dosysyn, sen eshkimdi ókpeletken emessin" degende, Ókse  esimdi bir sahaba "payghambar bir qalany qorshaghan kezde kinәsiz arqamnan úrdy», - deydi. Payghambar óz qatesin esine týsirip, arqasyn tosady. Ábu Bәkir , Omar , Osman , Áliy  jәne ózge sahabalar Ókseden rayynnan qayt dep qatty ótinedi. Ókse esh nәrse estigisi kelmey, halyqtyng qarghysyna qaramay, qolyna qamshy alyp Allanyng sýiikti qúlyna kelip, qasiyetti arqasyn ashuyn súraydy. Payghambar syrt kiyimin sheshedi. Óksege keregi de sol bolatyn. Ol payghambardyng arqasynda qúdaydyng móri bar ekenin biletin, oghan erni tiygen adam tozaq otyna týspeytin edi. Ókse úrudyng ornyna, basyn iyip, arqasynan sýiip ornyna qaytady. Biraq payghambargha qolaysyzdyq tudyrghany ýshin jәne kópshilikting qarghysynan Qúday ony jәne úrpaqtaryn qanghybas qylady. Sonymen qosa tarshylyq kórmeudi mandaylaryna jazady. Sol [Ókseden] býkil halyq pen [ýisinderding atasy] taraydy.

Úly jýz qazaqtary ýisinderining týp atasy dep, Mayqygha deyin kóp uaqyt búryn ómir sýrgen Tóbeydi*2 [de] sanaydy. Anyz boyynsha, Tóbeyding tórt úly bolghan: Kóiildir , Mekiren , Mayqy jәne Qogham. Kóiildirden qatghamdar  taraghan jәne keyinnen [XV XVI ghgh.] jana halyq ózbekterding qúramyna engen [qataghandar] - [ózbekterdin] basty ruy). Mekirennen taraghandar belgisiz, al Mayqydan ýisinder taraghan. (Qogham) qanlylardyn  atasy bolghan, Mayqynyng úly Abaq, bәibishesinen Bәidibek atty úly bolghan, ekinshisinen ... jәne kýninen ..., Baybektin*3 ýlken úly - Sary, ekinshisi - Joryqshy, ol ekinshi әielinen tughan, qazaqsha әuliye, kiyeli bolghan. Joryqshynyng ýsh úlynan: birinshisi Albannan - albandar , ekinshisi Dulattan - dulattar , jәne Suannan - suandar  taraghan. Merkes ... atasy, onyng eki úly bolghan: Shumanaq pen Suamanaq . Abdagtyn*4 eki úly: Sary jәne Shebel bolghan. Sarynyng eki úly bolghan: Sýierqúl jәne Taubazar*5; Shebelding balalary ... dep atalghan, al Mayqynyng balalary Abaq  degen jalpy atpen atalady. Jýzge berilgen ýisin atauy kóbinese tek ýisinderge [qatysty], biraq tek sol ýisinderding ózderine ghana qatysty dep anyzda aitylmaydy . Úly jýzding anyzdary boyynsha, olar [mongholdargha] deyin jeke halyq bolghan, al Mayqy by Shynghys handy han kóterude saylaugha qatysqan.

Al olardyng [ýisinderdin] [qazaq] halqynyng qúramyna qosylghangha deyingi jayly olar bylay aitady: Altyn Orda  men Shaghatay úlysy  [qúlap], alauyzdyq rulardyng birligen búzyp, biylikti ústap, qogham jayly oilaytyn eshkim bolmady, әrbir ru óz qamyn oilauy tiyis boldy, sonda Esil dalasynda halyq jiylyp...

Qarttar noghay degen atau kóshpeli [dala] tatarlardy jartylay kóshpeli tatarlardan ajyratu ýshin qoldanghan desedi. Noghayly, ózbekter*6... olardy noghay dep ataghan.

Shynynda da... osydan keyin noghay - «iyt» degendi kóshpendilerge olardyng qandastary Altyn Ordada Ózbek han  túsynda jәne [Shaghatay úlysynda] [Tarma Shyryn]  han túsynda músylmandyq qabyldaghan song jәne... eski yrym-nanymdargha sengishtigi ýshin úlystyqtardy it dep atasa kerek degen gipoteza jasaugha bolady.

Qazaqtarda, naymandar men qyrym noghaylarynda músylmandyq*7 qaldyqtary әli de [kýshinde] [boldy] osy kýnimizge deyin uaqyt ony joyyp jibere almady. Búl halyqtyng ary qarayghy ordalar retindegi tarihy taghdyryna kelsek, anyz bylay deydi: [Esim hangha]  deyin (1636 j.) barlyq jýz [biriktirilip], olar bir hangha baghyndy. Ýi[sinder]... Shudyng arghy betinde jәne han ordasyna*8 jaqyn jerden oryn teuip, ... hannyng [qasynda boldy]. [Qataghan] hany [Túrsynnyn]  túsynda olar hanmen birge Tashkentti aldy.

 

ÚLY JÝZDING MAQAL-MÁTELDERI1*1

 

اوتكر پچاق قینغه قاس، اوتروك سوز جانغه قاس.

Ótkir pyshaq qyngha qas, ótirik sóz jangha qas.

جاوداه قالغان بلبل دان، ایلکا قایتقان ایت اوزده.

Jauda qalghan búlbúldan elge qaytqan it ozdy.

اولکان ارستان دان تری ایت یخشی.*2

Ólgen arystannan tiri it jaqsy.

ساقلانغانده خدای ساقـتـار

Saqtanghandy qúday saqtar.

ایرنی خدای ساقـتایدی، ایتوکتی نال ساقـتایدی.

Erdi qúday saqtaydy, etikti nәl saqtaydy.

اوزنك بلمه، یلکانننک تـلن المه.

Ózing bilme, bilmegenning tilin alma*3.

ماقـتانغانننك کوتی چاق.

Maqtanghannyng kóti shoq*4.

مورن یوق بولسه، ایکه کوز برین بری چوقـویده.

Múryn joq bolsa, eki kóz birin-biri shúqidy.

اتا کورکان اوق جونار، انا کورکان5* تون پـیـچار.

Ata kórgen oq jonar, ana kórgen ton pisher.

پادشاه بولسام مای جیار ایدوم.

Patsha bolsam, may jiyar edim.*6

کوب سوز بوق سوز، از سوز راست سوز.

Kóp sóz - boq sóz, az sóz - ras sóz.

اسقما قارغه، توسارسن توزغه.

Asyqpa qargha, týsersing torgha*7.

یاخشی منان یولداس بولسانك یتارسن مرادغه،

یمان منان یولداس بولسانك قالـرسـنك اویاتـقه.

Jaqsymenen joldas bolsan, jetersing múratqa,

Jamanmenen joldas bolsan, qalarsyng úyatqa.

بلکاننك قایده، بلماستکته کیـچرماسانك.

Bilgening qayda, bilmestikti keshirmesen.

سوسز جرده قامس یوق، ازغان ایلده نامس یوق*8.

Susyz jerde qamys joq, azghan elde namys joq.

اوچکان یانبایده، اولکان ترلمایده.

Óshken janbaydy, ólgen tirilmeydi.

.قامقا تون ده، چوبراك بولار توزغان سون*9

Qamqa ton da shýberek bolar, tozghan son.

تویه قاچب جوکتان قوتولمایدی.

Týie qashyp jýkten qútylmaydy.

زمان یمان بولسه قودانك کتار، مالنك کیتسه باسنك برکا کتار.

Zaman jaman bolsa, qúdang keter, malyng ketse, basyng birge keter.

توتی قوش بوین کوروب سرلانادی، ایاغـن کوروب قورلانادی.

Toty qús boyyn kórip syrlanady, ayaghyn kórip qorlanady.

اویات کمده بولسا، ایمان سوندا.

Úyat kimde bolsa, iman sonda.

یاسنك قرققه کلکان سونك ایاغـنکا چدار تـوسار.

Jasyng qyryqqa kelgen son, ayaghyna shider týser.

کوب جیـیمن دیکان از جیـیدی، از جیـیمن دیکان کوب جیـیدی.

Kóp jeymin degen az jeydi,

Az jeymin degen kóp jeydi.

عقل داریه ایکان، کونکل دولدول ایکان.

Aqyl dariya eken, kónil dýldýl eken.

تویماسقه برمه، تولماسقا قویما.

Toymasqa berme, tolmasqa qúima.

الپ انادان تووادی، ات بیـیه دان تووادی.

Alyp - anadan tuady, at - biyeden tuady.

اق سونکقار اتـقه عاشق، کویکون تای جیمکا عاشق.

Aq súnqar atqa ghashyq, kýikentay jemge ghashyq.

ایتگنك تار بولسه، دنیانك تنچلغنان نه فایده.*10

Etiging tar bolsa, dýniyening tynyshtyghynan ne payda.

ايقو جانـننك تنیچی، ایمان جانـننك قوانچـی.

Úiqy - jannyng tynyshy, iman - jannyng quanyshy

قوس ات منان قول کوبایادی، قوزی سی منان قوی کوب کورنادی.

Qos atpenen qol kóbeyedi, qozysymen qoy kóp kórinedi.

تویغاندان قورساق جارلمایدی، قوانغاندان مانکدای جارلمایدی.

Toyghannan qúrsaq jarylmaydy, quanghannan manday jarylmaydy.

باسقه بلا قایدان؟ - تـلدان.

Basqa bәle qaydan? - Tilden.

مزکل سز تانك اتبایدی، وقت سز جان چـیقبایدی.

Mezgilsiz tang atpaydy, uaqytsyz jan shyqpaydy.

 

I. A. Bardashyov myrzanyng qazaq maqaldary jinaghynan.

 

QAZAQ HALYQ POEZIYaSYNYNG TÝRLERI TURALY

Án dala kezip qydyryp jýrip, birde Syr ózenining arghy jaghalauyndaghy qaraqalpaqtardyng mekenine týneuge toqtaydy. Eshkim kórmegen, estimegen qonaq jayly habar jan-jaqqa jyldam taraydy. Baqytty auylgha jinalghan sansyz kóp qaraqalpaqtar ghajap qonaqty tang atqansha, Án sharshap úiqygha jatqansha úiyp tyndaydy. Kómeyinen kýmis tógilgen qonaqtyng myndaghan әngime, anyz, óleng jyrlaryn qaraqúrym qaraqalpaqtar jadynda saqtap qalady. Syr boyynyng alys bas jaghyn mekendeytin qazaqtar men týrkmender - ol kezde barlyq tuys taypalar birge kóshetin bolghan - kesh kelip, siqyrly sózding sonyn ghana estip qalady.

Jyrdyng maghynasy sazdy shygharma. Jyrlamaq etistigining maghynasy әuendetip aitu. Barlyq dala jyrlary qobyzdyng sýiemeldeuimen әuendetip aitylady. Ádette, jyrdyng arqauy ómir nemese ertedegi belgili bir batyrdyng erlikteri bolyp tabylady. Ayta ketetin jay, batyrdyng ómiri, erligi, bir sózben, bayandau qara sózben, proza tilimen aitylady, al jyr joldary tek basty keyipker nemese keyipkerler sóilegen kezde qoldanylady.

Qazaqtardyng arasynda maghan belgili taghy eki jyr bar, bireui: «Er Kókshe Er Qosay» dep atalady. Onda uaq ruynan shyqqan Er Kókshe men onyng úly Er Qosaydyng qypshaq taypasymen soghystaghy erlikteri bayandalady. Búl jyrdyng eshqanday tarihy manyzy joq, ondaghy batyrlardyng esimder de bizge belgisiz, alayda jyr óte ekpindi jәne jarqyn. Jyrdyng óne boyy qyzyqty, eng tamashasy, jyrdyng birinshi bólimining bas keyipkeri jenilis tauyp, túla boyy jaraqattan qaytys bolady. Onyng úly Er Qosay keyinnen qypshaqtardan kek alady. Búl jyrda ertedegi dala sarbazdarynyng soghys taktikasy men strategiyasy egjey-tegjeyli byandalghanynyng ózimen ghana jyr qyzyghushylyq tughyzady.

Qazirgi kýni búl jyrdy tek bir adam - Kókshetau okrugining Qoyly Atyghay bolysy qazaghy Arslanbay biledi. Ókinishke oray, men búl qyzyqty jyrdy jazyp ala almadym.

Ekinshi jyr «Oraq batyr»  dep atalady. Onda qarauyl Oraq batyrdyng Reseyge joryqqa attanyp, orystargha tútqyngha týsip, týrmede 10 jyl bolghany, keyinnen Reseyde ýilenip, balaly shaghaly bolyp, artynyn elin saghynyp, qyrgha qayta oralyp, sol jerde qalghany jayly bayandalady.

Bizde Oraqovtar otbasy bar. Oraq sekildi batyr jyryn qazaqtardyng kóbi biledi, biraq tolyq emes. Al tolyq jyrdy men birde Kishi jýzde Núrymbay  degen jyrshydan estidim. Ol - alshyn, biraq ylghy derlik Ahmet Jantórinnin  qol astynda qypshaqtarmen birge kóship qonyp jýredi.

Jyrda aitylatyn óleng joldarynyng ólshemderin kórsetu ýshin mysal keltire keteyin. Toqtamystyng toghyz batyry Edigeni quyp jetip, Kenjanbay oghan bylay deydi:

Ay, Edige endi sen qayt sana*1,

Qaytyp Edil ót sana.

Ensesi biyik boz orda,

Enkeyip sәlem ber sana.

Erni júqa sary ayaq,

Er sarqytyn ish sana.

Jauyryndary jaqtaly,

Týime bauy tarpaly,

Aq qara kis ýstine,

Ton beredi ky sana.

Kók ala jorgha at minip,

Kón dauylpaz baylanyp,

Tútam bauy som altyn

Aq súnqar qús beredi,-

Kól ainala shýy sana!

 

Edige jyrynyng oqighasy XIV ghasyrdyng ayaghyna jatady, biraq XV ghasyrda qúrylghan boluy kerek. Búghan qazir tilimizde qoldanylmaytyn kóptegen kónergen sózder men oralymdar dәlel, sonymen qatar býkil jyrda birde-bir parsy, arab sózderi kezdespeytinin atap ótu qajet, al qazir Islam dinining tarauyna baylanysty, tipti qarapayym halyq auyzynda, sol tilderding sózderi kóptep qoldanysta jýr.

Men qyrda songhy bolghanymda jyr poeziyanyng eskirgen týri sanalatyn bolghan. Jyr formasy, qobyz sekildi baqsynyng enshisine qalghan. Olar jyr múnday týrlerin saqtay otyryp, jyndardy alastauda paydalanady. Jyr men qobyz ataqty suyryp salma әnshi Janaqtyn  ólimine keyin qoldanystan shyqty dep senimmen aitugha bolady. Ol qazirgi Qarqaraly okrugine jatatyn qambar elinen, qarakesek ruynan shyqqan.

 

Sh. Uәlihanovtyng qazaq halyq muzykasy turaly eskertpeleri. 1862. (Avtograf) 282 bet

Qazirgi әnshiler onyng әuenin, ólenderin sózbe sóz qaytalap qoldansa da, sýiemeldeu ýshin kóbine qos ishekti balalaykany*2 paydalanady.

Qobyz eki ishekti alitting bir týri, onyng ishekteri jylqynyng qylynan jasalady jәne ony qiyaqpen oinaydy. Qobyzdyng basqa sazdy aspaptargha qaraghanda jogharghy dekasy joq, shanaghy dóngelek, moyyny joghary kerilgen, ishekterin oghan qysugha kelmeydi, flajolettin*3 әrtýrli tondary alynady. Negizi, sazdy bolmasa da, óte qiyn jәne jaghymdy aspap.

Dombyra men qazirgi әnder jyr men qobyzdy mýldem yghystyrdy. Qazir qazaq dalasynda tómendegi jyr týrleri bar:

1.       Jyr, jogharyda týsinik berip óttim.

2.       Joqtau - qaytys bolghan adamgha arnau. Ony әdette әiel adamdar shygharady jәne kóbinese janynan shygharylady. Ólshemi jyrdaghy siyaqty. Belgili joqtaulardyng ishinde eng ataqtysy jәne qayghylysy - Orta jýzde hansha Ayghanym Uәliyevanyn  1833 jyly sheshekten qaytys bolghan úlyn joqtauy jәne 14 jastaghy, keyinnen suyryp salmalyghymen ataghy shyqqan әieldin  kýieuining asynda shygharghan joqtauy.

3.       Qayym  - ýilenu toylarynda aitylatyn, súraq pen jauaptan qúrylghan jastar arasyndaghy ólen. Ol tórt joldan túrady, alghashqy eki joly tórtinshi jolmen úiqasady. Búl ólender әrtýrli júmbaqtar, epigrammalar, shekten shyghyp ketetin bәdik qaljyndardy qamtidy.

4.       Qara ólen  - qarapayym ólen, tórt shumaqtan qúralady, shumaqtardyng әrqaysysy jeke taqyrypty sóz etedi. Búl ólender negizinen ashyq dauysqa arnalghan. Kóp jaghdayda shumaqtardyng maghynasy bolmaydy.

5.       Óleng . Búl formany qazir barlyq jana aqyndar taban asty tauyp aitu ýshin de terme-jyr ýshin de qoldanady. Kóbine qarauyl ruynan, ateke-jibirden shyqqan әnshi Orynbay  jәne ýnemi Ábilqayyr Ghabbasov súltannyng janynda bolatyn, atyghay, jana-qazaq soqyr jyrau Shóje  jyrlarynda kóptep kezdesedi. Búl ólenderding arqauy kóbinese diny qissa. Qazir olar Seyitbattal  qojanyn*4 erlikteri, Jýsip pen Zylihanyng mahabbaty, Ibragimning ómirin jyrlaydy. Olardyng bәri iydeyasynyng fanatizmi, bayandaudyng solghyndyghynan tez jalyqtyryp jiberedi.

Óleng formasyna qazir aqyndar barynsha tóselip alghan, ony óte ynghayly bolghandyqtan, birden qúrastyru ýshin qoldanady. Ataqty Qozy Kórpesh Bayan súlu jyryn maghan Janaq aqyn óleng týrinde aityp bergen.

|| Óleng qazaq dalasyna 50 jyl búryn Tobyl jәne Qazan tatarlary kelip jatqan kezde tarady. Búryn qashqyndar men tatardan shyqqandardy qazaqtar qoy tәrizdi Qytaygha, Búqargha, Tashkentke satatyn, alayda músylman dini taralghan sayyn tatarlar qyrda oi-pikir jәne dini ýshin janqiyar sanalyp, eshkim tiymeytin boldy. Tatar poeziyasynyng týri sazdy, maghynaly kelip, qazaq batyrlar jyrynan ýstem týse bastady.

Óleng tórt joldan túrady, alghashqy eki joly men tórtinshi jol úiqasyp kelgen, buyn sany túraqty, ýshinshi jol úiqaspaydy. Shyghys poeziyasy ýshin arab ólshemi әrdayym layyq kele bermeytinin dәleldeu ýshin, men shyghystanushylargha mysal retinde Qozy Kórpeshten alghashqy tórt jol ólendi keltirip otyrmyn:

ميكين از داب جكـتـتار كيل كيتالي

اورتاسنده كوك توبه بيلكي ايتالي

ازاماتتار ارينباي تـنكلاسانكز

قوزو كورپاچ بایاندی تیرباتالی.*5

 

|| 1) Tatar tilinen nemese ghalymdar aitqanday negizi týrkilik barlyq tilderde «igiyt» - jigit جگت sózi bar, biraq әr tilde әrtýrli aityluymen qosa, týrlishe maghynagha iye. Kavkazda, Anadoly kýrdterinde búl sóz jaqsy jampoz, er jigit degen úghym berse, Konstantinopolide atty әskerding әskery eptiligi men sheberligi sóz bolghanda osy maghynada qoldanady. Orta Aziyanyng kóshpendi tatar taypalarynda jigit degen bozbala, jas degen maghynagha iye. Jigit dep naqty bir jastaghy adamdy aitpaydy, sebebi dalada 80 ge kelgenshe bala (بالا) bolyp sanaluy da mýmkin. Jigit sózin otyryqshy Qazan jәne Tobyl tatarlary qoldanbaydy, onyng ornyna malay (مالای) maloy sózi jýredi, jartylay shabarman, jartylay qúl degen maghyna beredi.

2) Azamattar, shoralar (ازاماتـتار چورالار) degen sózder kóne qazaq jyrlarynda jii qoldanylady. Azamat dep azat, ýilengen jәne tughan-tuystaryna tәuelsiz, kәmelettik jasqa jetip, әkesinen enshisin alghan adamdy aitady. Shora - azamattyng sinoniymi, biraq azamat sózi qosylmay jeke qoldanylghanda búl sóz birshama keng maghynagha iye. Shora azamat - taza әskery sóz, joldas, qarulas deuge bolady.

|| 3) Qozy Kórpesh Bayan súlu turaly jyr Orta Aziyanyng barlyq tatar jәne monghol taypalarynda bar, biraq, әriyne, oqighanyng ótken jeri men kezeni әrtýrli aitylady. Professor Erdmann  Qozy Kórpeshti týsiniktemelerimen parsy tilinde jariyalapty, biraq men ony oqyghan joqpyn, sesebi parsy tilin bilmeymin. Keyin Qozy Kórpeshti Orynborda bireu bashqúrt tilinen audaryp jәne shygharma azdaghan danamen jaryq kórgen .

Qazaq dalasynda jyr auyzdan-auyzgha tarap aitylady.

Qazaq poeziyasy mynaday: óleng - jana shyqqan nemese tanymal әnshi shygharyp, dombyra, qobyz nemese isharamen bastapqy týrine meylinshe jaqyndatylyp aitylatyn әn. Ánshi tuyndygha óz betinshe kirispe nemese sonyn qosugha erikti. Osy audarmadaghy  bastapqy tórt shumaq qarakesek ruynyng qambar elinen shyqqan Janaq aqyngha tiyesili, qalghandary - kóne dәuirding beymәlim aqynynyng shygharmasy.

****

|| Qazaqtardyng eng tamasha tarihy jyry - Edige ادکه, dәl sol Toqtamystyng jarlyghynda aitylatyn Idiyge nemese Edeku, Edigey. Vorsklde Vitovty jenip, tórt han túsynda ordany ózi biylegen bek mangab*6 týmenbasy. Oraq, Er Kókshe*7 jәne Er Qosay*8 - ózge epikalyq tuyndylardyng qaharmandary, olar da noghay halqyna jatady, biraq olardyng jyrlary taypalyq qaqtyghystar, handardyng soghysy men joryghy jәne Toqtamystan keyingi kezenindegi ordadaghy shiyelenisterdi beyneleuimen erekshelenedi. Qazaqtardyng poetikalyq tuyndylary: epostar, madaq odalar, joqtau*9 - dýnie salghan kýieuine arnaghan әielding óleni nemese balasyna arnaghan ananyn  jyry solay atalady. Tipti suyryp salma aqyndardyng ólenderi ólshemge baghynyp, auyzdan auyzgha, úrpaqtan úrpaqqa jyrshy ahundar  (aqyn) arqyly kóne Grekiyadaghy Gomerding rapsodiyalary siyaqty kóship otyrady. Búl aqyndar || halyq arasynda erekshe qúrmetke ie jәne bay súltan biylerdi madaqtap, tanymal bolyp, dәulet jiyady. Qazirgi tanda qazaq dalasynda aqyndar (nemese اولانچی) kóp bolghanymen, olar kóbine suyryp salma aqyndar . Kóne jyrlar jana buyngha týsiniksizdeu bolghandyqtan, jyl ótken sayyn úmtylyp barady jәne ony jaqsy biletin jyrshylar da az qaldy. Olardy jinau da óte qiyn. Qansha tyrysqanymmen, Qozy Kórpeshting tolyq mәtinin, Edige men Oraq turaly jyrdyng shaghyn ýzindisin ghana taptym, degenmen jaqynda tanysqan bir aqynnan olardyng barlyq kóne jyrlardy tabarmyn dep ýmittenemin.

Kóne tatar anyz-әngimeleri men poemalary, әsirese qazaqtardyng ýsh jýzin qúraytyn rulardyng atauy shynymen-aq, qazaqtar*10 tatar halqy siyaqty ózderi aitatynday sonsha kóne emes dep oilaugha iytermeleydi. Erte kezende qazaq sózi jәne qazaqtyq taptar...*11.

[KÝNDELIKTEN ÝZINDI]

|| 27 aqpan

Jalpy romandar, joghary mәrtebelining ózi jazghan1 romandar turaly traktasiya

 

Áriyne, sen, әielim, men, iya men, sening kýieuing roman jazghanyn bilgende tanqalarsyn. Biraq búl búrynyraqta, mening jastyq shaghymda, men jas, qyzu qandy bolghan kezimde boldy. Mening romandarym qazirgidey emes bolatyn. Men zúlymdy jazaladym, ony eng jekkórinishti, nas keyipte sipattadym.Barlyq anghyrt jastyqta kóz aldap shaqyrghan saghymgha aldanghandar sekildi ainalystym. Jastyq, jastyq, sen ne istetpedin... Rasymen aq myrzalar, men shynymen romandar jazdym, biraq men qazirgidey jazghan joq edim. Al qayyrymdy jan jaryq júldyz siyaqty ómir aghysynyng ashyq aspanynda jarqyrap túrdy. Aspandy torlaghan qara búlttar tarqap, qayyrymdylyq jeniske jetti. Men ózimdi naghyz roman jazushy ex professo sanadym. Eger maximum - jeke túlghanyng әdeby qabiletining eng jogharghy dengeyi retinde jarqyn kózqarasty, qyzyqty etip әngimeleu, adamnyng jeke jәne qoghamdyq ómirdegi beynesin tabighy qalpynda suretteudi alsaq, mening enbekterim búl talaptargha tolyq sәikes kelip, eng qatang syngha tótep berer edi.

Men qazirgi zaman jazushylaryn mýlde qoldamaymyn. Áygili Jorj Sand ózining jogharghy dәrejedegi utopiyalyq iydeyalarymen, oqshaulanghan baqytqa úmtylumen, tәnsiz kemeldikpen jәne taghy da basqa týsiniksiz armanmen, mening kózqarasymsha, sabap alugha túratyn qynyr qatyn tәrizdi. (jogharghy mәrtebelim kýldi ghoy deymin). Onyng jazghanynyng barlyghy bos eligushilik, ritorikalyq figuralar, dóreki paydakýnemdik. Tek talghamy búzylghan, eshqanday әielge tәn qylyghy joq әielder ghana Du Devan hanymnyng emansipasiyalyq bos qiyalyn oqyp, que cest charmant!*1 búl qanday keremet dep kózderin júmyp tanday qaghuy mýmkin. Búl eshqanday da "charmant" emes, әsheyin qarabayyr qiyal men úsqynsyz exsalte.

Mine, taghy bir pút - Gogoli. Qúday ýshin aitynyzdarshy myrzalar, sizder onyng shygharmalarynan - qarabayyr tirlikti sipattau, dәmdi taghamdardy suretteu, qamyrlar men týshparalardyng әlemi jәne jәrmenke men kabaktan jinalghan anayy sózderden basqa ne tabasyzdar? Kitapty qolyna alsang boldy, shoshqa mayynyn, qaramaydyn, temeki, týtin iyisi shyghady. Fi donc! machere*2, Gogolidy eshqashanda oqyma. Onyng búl josparlary tek kire tartushylargha ghana jaraydy. Sizding aldynyzda mýlde jana, ýzbe qamyrlar men týshparalardyng әlemi ashylatyn, yaghny birinshi orynda shoshqalar túratyn әlemning nesi tartymdy? Búl maghan únaydy, mekemelerde shoshqalar qydyryp jýr edi. Búl degenimiz - óz Otanynyng zandaryna eshqanday qúrmet kórsetpeu jәne qasiyetti úghymdardyng barlyghyn kekesinmen kýlki etu degen sóz. Onyng "Revizory" ótirik, bitip bolmaytyn úshan teniz ótirik! Oryndyqtyng úshyna otyratyn Molohovtardy ol qaydan kórip jýr. Men, qúdaygha shýkir, Reseydi úzynynan da, kóldeneninen de kezip shyqtym, biraq esh jerden Dobchinskiy men Bobchinskiylerdi me? Olardy kezdestirmedim, tipti bizde, Sibirde, múnday keyipkerler joq. Kanskidegi2 sot, mine sol onbaghan (siz ony I. V. jazasyz)!, ha-ha-ha. Al Berdskidegi3 polisiya bastyghy naghyz jyrtqyshtardyng túqymy, onyng ózi de Gogoliding gorodnichiyimen salystyrghanda azamat! (ýzilis)

IYә, men ne jayynda aityp edim? Á, óz romandarym turaly. Al, myrzalar, tyndanyzdar jәne qúlaqtarynyzgha qúiyp alynyzdar: ne aitsam da sinire berinizder, ras aitamyn. Men ósiyet retinde barlyghynyzgha, әsirese, saghan aitamyn. Áyeli kýieuin syilasyn (kýledi). Men romandardy... kýireuik sezimderdi beyneleu ýshin jazghan joqpyn. Óz romandarymdy basyp shygharmaghanym ókinishti..., biraq kezinde oghan qolym tiymedi. Qyzmet, әskery ekzersiya jәne ózime qoyghan general bolu mindetim romantikalyq beyimdiligimnen ýstem týsip, kabiynetimning bir týkpirinde әskery avtorlardyng ortasynda, ózge, anaghúrlym irgeli bilgirlikke boy tartyp, әskery óner men júmysymmen tyghyz baylanysty pәn retinde - matematikany oqy bastadym.

Bir romannyng jelisin men arab jәne abissiniya patshayymynyng Sýleymen4 patshagha elshiligi turaly Injil hikayasynan aldym. Ózimshe jenil tilmen jәne qyzyqty mazmúnmen kópshilikti tanystyryp, qoghamgha kónedegi arabtar men abissinderding dini men әdet ghúrpy, tarihymen tanystyryp || jәne ózim ashqan janalyghymdy ghylym men*3 ónerde tanymal etsem dedim.

Sol kezeng tarihynyng beymәlim faktilerin qyzyqty da aiqyn etip týsindirdim. Faktiler shama jetkenshe qisyndy, dәlelder kýshti boldy... Oqigha orny ótetin jer, teatr etip men Bab әl Mandeb búghazyn tandadym. Týn. Arabtardyng shatyry men qúmdy beleste túrghan patshayymnyng jeke shatyry. Baqytty Arabiyanyng (Arabia felix) shýigin shalghynynda jayylyp jýrgen týieler. Júldyzdy aspan jәne ai. Týngi sәule osy kórinisterge dirildegen jaryq shashyp túr. Búghazdyng qaharly shyndary ýrey tóndire qarayady. Teniz úiqyda, al aidyng beynesi Neptunnyng qong qyzyl sularynda shaghylysady. Ár jerde jaltyldap janghan alaular keyde jarqyray týsedi, sol alaudyng aldynda otyrghan arab әielderi shaghyn keshki asyn әzirleude. Tek patshayymnyng jeke shatyrynda ghana jaryq kórinbeydi. Ol bir qolyn jaghyna tayanyp oilanyp otyr, al ekinshi qolymen marjan tastan jasalghan alqasyn termelep otyr (marjandar Qara tenizden alynatyn, sondyqtan onyng alqasy boluy tiyis). Ol Sýleymen turaly, onyng danalyghy turaly oilaydy. Ol patshagha syrttay ólerdey ghashyq. Kenetten ol júldyzdy aspangha kózin tigip, eki kózinen móldirep jas aghyp, kókke minajat etedi, sebebi arabtar sabey dininde (júldyzgha tabynushylar) bolghan.

 

Shoqan Uәlihanovtyng avtoportreti. Qauyrsyn. 1856 j.

Ghylymy túrghydan alghanda, V jәne VI bólimder óte qyzyqty bolatyn. V bólimde birneshe ekskazda*4 Qara tenizde marjan teru tәsilderi sipattalady. Men osy jerde, marjan óndiru әdisi arabtardyng Afrika qúrlyghyna kóship, ony otarlaugha sebep boldy dep qiyalymdy sharyqtattym. Qonys audaru orny "Joqtau qaqpasy" dep atalghan Bab әl Mandeb búghazy boldy. Osy jerde men qorqynyshty, jan týrshiktiretin kórinisti sipattadym. Dauyl túryp, tenizding ýidey tolqyndary kóterilip qúz jaghalaugha soghylghan kezde, mýk basqan tastardy aq kóbikke orap, jaghalau dym tartyp, túmangha ainalady. Doly dauyldyng qúshaghynda batyl tenizshilerding qayyqtary qarayyp, teniz betinde janqalar tәrizdi qalqyp jýr. Qiiy qashqan qayyqtardy jútyp qoyghysy kelgendey tolqyndar kóterilip, kenetten qayyqtardy basyp qalady. Jaghalaudan ýreyli dauystar estiledi. Búl shashtaryn meduza Atanyn*5 basy siyaqty jayghan olardyng әielderi. Adal jarlary janyn qoyargha jer tappay, dauys qylyp, tek qúr shynghyra beredi. Jel olardyng dauystaryn basyp, shashtaryn, jenil kiyimderin jelbiretedi. Olar qara shynnyng basynda jyn-oynaqqa jinalghan mystandar siyaqty kórinedi.

 

Jalpy romantizm jәne asa mәrtebelining romandary turaly traktasiya

 

|| Hristian jyl sanauyna deyingi 900 jyldarda jazylghan adamgershilik-filosofiyalyq ghibratty roman aqylmen tanugha jәne beyneli sipatta jazylghan. Roman estetikalyq payymdau ruhyndaghy adamgershilikke jәne ghibratqa toly. Maqsaty - didaktikalyq belletristika.

Romantizm turaly osynday traktasiya jazuyma sebep, dúrysy arqau bolghan kelesi jaghday: M. G.5 jaman sóz aitpastan, ýzildi kesildi bylay dep mәlimdedi: romandar - jalghan, onyng ishinde jazylghannyng bәri ótirik, sondyqtan roman oqityn hanymdardyng bәri jalghan aitugha ýirenedi, demek, ótirikshiler. Múnyng bәri fakt, kýmәn keltiruge bolmaytyn aksioma siyaqty berik aitylghany sonshalyq, bizding barlyghymyz tik túryp bir auyzdan kelisuimizge tura keldi. Sol kezde joghary mәrtebeli barlyghyna, әsirese, әielderge arnap kelesi aqiqat sózderdi nemese ózi aitqanday dәldikti jetkizuge keng peyilimen marhabat etti.

Áriyne, jarym men, iyә, mening bir kezderi, bayaghyda roman jazghanymdy bilgende qatty tandanarsyn. Rasynda da, myrzalar, men roman jazdym jәne óte jaqsy jazdym. Men ózimdi naghyz roman jazushy ex professo*6 sanadym. Biraq qyzmet tapsyrystar, әskery ekzersiya jәne ózime qoyghan general jәne taktik bolu mindetim búl balalyq oiymdy jelge úshyryp, men neghúrlym teren, neghúrlym irgeli ghylymgha berilip, filosofiya, tarih pen jer sharyndaghy barlyq tiri jәne óli elderding diny senimderin oqy bastadym.

Bir romannyng sujetin men Injildegi arab nemese Abissiniya patshayymynyng (ekeuining bir ekenin birinshi bolyp dәleldegen menmin, onyng bәrin óz romanymda bayandadym), sonymen arab patshayymynyng Sýleymen patshagha elshiligi turaly hikayadan aldym. Ózimshe jenil tilmen jәne qyzyqty mazmúnmen kópshilikti kóne arabtar men abissinderding dini men әdet-ghúrpy, tarihymen tanystyryp, sol uaqyttaghy kýmәni kóp faktilerin de, jalpy adamzat damuynyng tarihyndaghy da, ghylymdar salasyndaghy bajaylap týsindiretin óz janalyqtarymdy kópke úsynsam dep edim.

Men bәrin jaqsy jazdym, dәlelderim nyq. Olardy sol kezde jariya etpegenim ókinishti, biraq oghan qolym tiymedi. Oqigha orny ótetin jer etip (ózine riza kýlki) men Bab әl Mandeb búghazyn tandadym (taghy da sonday kýlki). Sizder búl búghazdyng qayda ekenin bilesizder me? Saual tikeley maghan baghyttalghandyqtan, men músylman retinde biletinimdi rastadym jәne tik sóilep, onyng audarmasy "Jylap enireu qaqpasy" dedim. IYә, ghylymy túrghydan alghanda, V jәne VI bólimder óte qyzyqty bolatyn. V bólimde marjan teru tәsilderin sipattap, ózime ghana tәn oidy damytyp, qiyalymdy sharyqtattym, marjan aulau әdisi arabtardyng Afrika qúrlyghyn otarlauyna jәne oghan kóshuge sebep boldy dep jazdym (abissindikterdi arabtardyng emigrasiyalyq koloniyasy sanaymyn). Búl qonys audaru... (úzaq ýnsizdik) shamasy, yaghny qonys audaru orny, shamasy (kýlki, mazasyz isharalar, ólerdey kýlkisi kelip, uday ashy qaljyng aitqysy kelgen, ózine ghana belgili sebeptermen kýle almaytyn adamnyng jaghdayy), aqyr ayaghy, qolymen ýsteldi bir úryp: Grardafuy mýiisi*7 dedi. Qúpiyalap aitar bolsaq, j. m. búl mýiisting sonyn aitqan kezde basqasha dybystady, sondyqtan sóz kýlkili dereksiz oiyn sózge ainalyp, onyng әielin qúlaghynyng úshyna deyin qyzarugha mәjbýrledi, al bizdi sonshalyqty dirildegen kýige týsirip, biz úzaq uaqyt, joghary mәrtebelimning tilimen aitqanda osy sózding qúpiya maghynasyn әshkereleuge tyrystyq, ayaghynda basymyzgha týk kirmey, joghary mәrtebelimning tereng syny oiyna, bayandau darynyna, ensiklopediyalyq bilimine - onyng gogolidik ýlgidegi әzilin tereng týsindik.

Kelesi roman taza tәrbiyelik-psihologiyalyq maghynada boldy. Men ony «Alifa men Vita» dep atadym (óte tereng oilylyqty bildiru). Onda patsha - aqyl, erik-jigerding erkin kýshi jәne taghdyrdy beynelep men geteronomiyanyng (adam erkining syrtqy tabighy kýshterge tәueldiligi) aqiqat emestigin jәne joq ekenin dәleldedim. Aldymen belgili dәrejede jeke túlghanyng parasattylyghyn qúraytyn ruhany qozghaushy kýshterdin, bylaysha aitqanda substansiyasyn beynelep, men olardyng jalpylay balamasyn, basqasha aitqanda, aqyl oy men erik jigerding jaryqqa shyghuyn, ózara baylanysyn, qasiyet sipatyn anyqtadym. Jekeley alghanda, aqyl oy men taghdyrdyng әreketine jәne jaryqqa shyghuyna (relation) erekshe kónil bólip, búl sózderdi tura maghynada qabylday otyryp, aqyl oidyng fatum jәne relyasiyagha tiygizetin әserine erekshe nazar audardym. Ekinshi bólimge men latynsha epigraf tandadym: Volentem ducunt fata, nolentem trahunt - jýrgisi kelgendi taghdyr jeteleydi, jýrgisi kelmegendi sýireydi. || Mening kózqarasym congruism men biraz úqsas, biraq biraz qarama qayshy boldy. Taghdyrgha men anomaniya retinde qarap, ertedegi parsylardyng Arimany6 Morgannyng fatasy7 dýley, jazalaushy kýshin beyneleydi degen úghymdy damyttym. Rasynda da, búl roman apriori rasionaldy túrghyda dәleldengen, kóptegen jana iydeyalardy qamtydy, óz basymda bolghan tәjiriybelerge negizdeldi. Búl shyndyghynda dereksiz-filosofiyalyq jәne roman týrindegi nasihattyq maqsaty bar kitap boldy - kóptegen anyq zerttelmegen filosofiyalyq jәne diny mәseleler, nemistik túman men qapastyng ishinen ne qarastyrugha bolady (ezu tartady), osylaysha, germandyq filosoftar [anyq zerttemegen] mәseleler: Kant8, aghayyndy Shlegelider9, Gerder10 jәne taghy basqalardy óte týsinikti dәrejede osy romanda jәne ózge eki dissertasiyada jazdym.

Kezinde men anthropomorphism - qúdaygha adam keypin baratyn ghylymdy qarastyryp, ol «Adam úryghy» - diny mәsele. Ártýrli tildegi jәne kózqarastaghy transsendentti dereksiz, irgeli jәne jaghymdy, diny ruhtaghy, enjarlyq (indifferentizm), abskurantizm ruhyndaghy shygharmalardy kóp oqydym. Bәrin tәjiriybe jýzinde tekserdim, әskery synshyl kózqaraspen óz basymnan ótkerip, әjeptәuir sezgishtik avtonomiyalyq týrde kórsetilgen (aqyl oy tek aqyl oy zanyna qyzmet etedi degen kýsh) manyzdy nәtiyjelerge qol jetkizdim. Eki shygharmamda qúday joly missiyasy turaly teoriya men iydealizm teoriyasy turaly enbekter aitylghan. Jarym mening (keshirim ótinemiz, j. m. keyde estetikalyq dereksizdik aqyl oy tolqynysynda dereksiz tanushylyghy absolutti dәrejege kóterilip, bizding júldyzdar astyndaghy planetamyzdyng - adamdar mekendeytin jerding jәne bizding pәniylik ekenimizdi úmytyp, j. m. Bizdi - Europa, Aziya, Afrika, Amerika jәne Avstraliya qúrlyqtarynyng túrghyndaryn ay jәne basqa planeta túrghyndarynan (Ay adamdar, Mars adamdar, Yupiyter adamdar dep atalady jәne t. b.) basqalardan bizdi ajyratu ýshin solay ataytyn. Sonshalyqty jenil jәne kýlkili, ayaly, (rasynda da, júbayym-janym, óte ayaly emes pe?) ózining jaryn, qúrmetti generalsha Gasfordty osylay erkeletedi. Ary qaray jalghastyrayyq. Mening әielim sharshady, myrzalar (әielining iyghynan jenil qaghyp jiberedi jәne jauap retinde sol qolgha tiygen birneshe sýiis), men kóp sóilep kettim, túratyn uaqyt boldy.

- IYә, qymbattym, sening kýieuing bir zamanda romanist bolghan, biraq óte júmysbasty boldy, alayda anaday (ezu tartady) kýireuik Jorj Sand nemese anaday Gogoli siyaqty emes, sizder sonshalyqty tang qalatynday men olardan eshtene tappadym. Men... (tisin shúqylaydy).

Al men Dikkens tәrizdi jazdym: tereng patetikalyq jәne әzil-qaljyng tonmen... (syranyng songhy jútymyn ishedi). Ókinishti, U.*8 myrza, qazirde búl romandar mende joq, әitpese men sizge ony tolyq jәne barlyq qúqyqpen iyemdenuge berer edim («t» erekshe ekpinmen jәne ysqarta aitylady), eger siz olardy óz atynyzben basyp shygharsanyz, sóz joq, eng jaqsy jazushy degen mәrtebeli ataqqa ie bolyp, kóne aqynnyng ólenin qaytalay alar ediniz: "Nostri non plena ix boris"*9 (sony).

2 nauryz. Keybir óz ghúmyryn ghylym men jaqyndaryna payda әkeluge arnaghan jeke túlghalardyng shynayy jәne janama qasiyetteri turaly keybir ótkir oilary boyynsha, ózderin ózge pendelerden medikter dep oqshaulaghanymen, a. j. m. ýshin empirikalyq ózimshilder degen ataumen tanymal.

Barlyq emdeushiler, bylaysha aitqanda, Eskulaptyn11 abyzdary - jalpy adamzat saulyghynyng dosy jәne saqtaushy, eger olargha filosofiyalyq kózqaraspen qarasan, júrttan ótken ózimshilder. Búl jaghdaymen kez kelgen konsekventti*10 adam kelisedi, sebebi eng egoist túlghalar, yaghny ózgelerding arqasynda kýn kóretin, astarlap aitqanda ómirimen kýn kóretin adamdar, men búl jerde ómir degendi, týsinesizder me, empirikalyq maghynasynda alyp otyrmyn (kýlki).

Adam ómiri degen ne? Nemese adam ómirining mәni nede? - Áriyne, men jalpy qalyng búqara turaly aityp otyrmyn: olar ýshin ómir mәni: aqsha men lәzzat alu. Songhynyng bastau alatyn jeri alghashqynyng kózi. Dәriger sizden ekeuin de ala alady.

Men búl materrriyany («r» әrpine erekshe ekpin qoyyp, sozyp aitady) damytqym kelmeydi, Siz dәriger retinde (dәriger K. myrzagha qaratyp aitylghan sóz jәne barynsha jarqyn kýlip) jaqsy bilseniz kerek. Shynynyzdy aitynyzshy, bizge qalay qaraysyz?... siz týsinip túrsyz, anau... aqshany kóbirek beretin subekt retinde emes pe? Moyyndanyz. Sonymen... men ne dedim...

- IYә, sizding dәriger bauyrlarynyz turaly... Olar [qúrmetti myrzalar] ózimshilder, men ony jana ghana induksiyamen dәleldedim. Demek, logikalyq túrghydan alghanda, ergo: dәrigerler - apodiktikalyq*11 ózimshilder, al ózimshilder adamzatqa dos emes, qoghamgha jat túlghalar, olar býkil denege әser etetin aurugha shaldyqqan bir mýshening auyruy siyaqty, kózge týsken shel sekildi.

Sonymen, dәrigerler búdan bylay empirikalyq egoister dep qana atalugha tiyis. Dit haut!*12.

5 nauryz. Áyel tabighatynyng ózgesheligi turaly talassyz aqiqatty tolyqtyryp, rastauy jәne dәleldeui tiyis bir venger hanymy turaly hikayat.