Elbasy jariyalaghan ruhany janghyru, onyng ishinde últtyq kodty qalyptastyru turaly maqalasy bolashaq úrpaqty tәrbiyeleuge arnalghan naqty baghdar boldy.

Últtyq kod degenge keybireuler «múnysy nemene taghy» degendey tiksine qarap jýr. Últtyq kodty qarapayym tilmen aitqanda «qazaqy tegimiz, qazaqy dilimiz, qazaqy sanamyz ben bolmysymyz» deuge bolady.  Men 45 jyl ústazdyq etken janmyn. Balany oqytyp, tәrbiyelep, túlgha ghyp qalyptastyrudyng qyzyghy men shyjyghyn ishten, óz basymnan ótkerip, tanyp bilgen adammyn. Sondyqtan shyn mәnindegi últjandy, elin sýietin últtyq kody bar Azamat qayda, qalay qalyptasatyny turaly óz pikirimdi ortagha salmaqpyn.

Jalpy dýniyege kelgen әr adamnyng boyyndaghy, qanyndaghy qasiyetteri onyng shyqqan tegine baylanysty ekeni eshqanday dau tudyrmaydy. Alayda olardy ary qaray baghdarlap damytu ata-anasyna, otbasyna, ósken ortasyna tikeley baylanysty. Otanyn sýigish, últjandy aqyn aghamyz M.Shahanovtyng sózimen aitqanda, әr adam tughan anasynan basqa da ózining taghdyryn tamyrsyzdyqtan qalqalap, ómirine mәngi astana bolar qúdiretti 4 Anany tanyp-bilip, qadirlep-qasterlegende ghana óz últynyng shyn mәnindegi tolyqqandy ókili bola alady.  Al últtyng eng negizgi jәne birinshi kórsetkishi ol – tili. «Tili joghalghan elding ózi de joghalady» dep Ahmet Baytúrsynov ýlken eskertu jasap ketti. Bizding dana halqymyz nemerelerin ata-әjesine baqtyryp, tәrbiyeletip ýlken kóregendik jasaghan. Sebebi jas otau iyeleri kýndelikti bar kýibeng tirlikti óz moyyndaryna alyp, qarttardyng  qoldaryn bosatqan. Al ata-әjeler nemerelerine besik jyry, ertegi, qissa-dastandardy aityp, tyiym sózderdi qúlaqtaryna sinirip, ózderining qoldarynan keletin ónerin olardyng boyyna sinirip otyrghan. «Ata kórgen oq jonar, ana kórgen ton pisher» degen osydan qalghan. Al qazaq halqynyng auyz әdebiyeti túnyp túrghan ósiyet, nasihat ekeni barshagha ayan. Batyrlyq ta, eljandylyq ta, otbasygha, ýlkenge qúrmet te, kishige izet te, qonaqjaylylyq ta, qysqasy, býkil jaqsy adamy qasiyetti dәripteu osynda. Osylardy qúlaghyna sinirip, boyyna jiyp, sanasyna týiip ósken balanyng jaman әdetten aulaq, tәrbiyeli  de izetti adam bolary haq. Bizding halqymyzda otbasynyng әr mýshesine qatysty maqal-mәtel bar. Búl maqal-mәtelder otbasynyng әr mýshesining ornyn, qyzmetin, olardyng ózara qarym-qatynas sipatyn naqty anyqtap, ashyp jetkizedi.  Olargha analog basqa eshbir tilden tabylmaydy. ózge tilderde tipti «naghashy-jiyen» degen atau da joq. Qazaq maqal-mәtelderin, tiym sózderin jattap, jadynda údayy saqtap jýrgen adamnyng tili bay әri sheshen, oiy úshqyr, adamgershiligi mol bolmaq.

Maqalada: «Zamana synynan sýrinbey ótken ozyq  dәstýrlerdi tabysty janghyrudyng manyzdy alghysharttaryna ainaldyra bilu qajet. Eger janghyru elding últtyq-ruhany tamyrynan nәr ala almasa, ol adasugha bastaydy» dep   óte tura aitylghan. Qazaqstannyng Reseyding bodandyghynda bolghan 74 jyl, basty nazar ekonomikagha audarylghan egemendik alghan 25 jyl – jalpy alghanda últtyq iydeologiyasyz ótken bir ghasyrda orta eseppen tipti ýsh úrpaq  auysty degende,   qazirgi úrpaqtyng boyynda qazaqy qasiyettin, yaghny últtyq kodtyng tek 30 payyzy qaldy dep topshylaugha bolady. Búryndary «ishten shyqqan shúbar jylan ghoy» dep, óz balasynyng bar kinәsin de, kýnәsin de moynyna alyp, ol ýshin jauapty bolatyn analardyng ornyna qazirgi «kókek analardyn», óz bala-shaghasy túrmaq atalas elding jesir-jetimine qamqor bolatyn azamattardyng ornyna namyssyz, jauapkershiliksiz jigitterdin, beykýnә nәrestelerge zorlyq jasaytyn esersoq erkekterdin, jýz tenge ýshin jaqynyn da ayamaytyn jauyzdardyn  qaptap ketui osynyng dәleli. Óz balasy túrmaq, ózgening balasyna kóz qyryn salyp, tәrbiyeley, jónge sala jýretin  qazaghymyzdyng «úlgha otyz ýiden, qyzgha qyryq ýiden tyiym» degen sózi esten shyghyp, úmytylghaly qashan. Qazirgi jastargha eskertu jasamaq týgili, betterine qaraugha jýreksinemiz. Osy jýz jyldyqtyng orta buyny bizder Qazaqstan tarihynan mýlde maqrúmbyz,  eshtene bilmeymiz. Búrynghy tarihty biletin ata-әje kezinde kishkentay boldyq, әke-sheshelerimiz kýndiz-týni soghystan keyingi qiraghan sharuashylyqty, ekonomikany qalpyna keltiremiz dep ter tógumen boldy, al mektepte jәne joghary oqu ornynda erte dýnie mifterinen bastap, býkil әlem tarihy men Kommunistik partiyanyng barlyq sezderi men plenumdarynyng tarihyn oqyp óstik, al qazaqtardyng Qazan tónkerisine deyingi tarihy biz ýshin qymtap jabylghan qazan boldy.  Biz  Qobylandyny qazaq jyrynan, Jәngir degen han bolghanyn Mahambetting óleninen, Ábilqayyr, Abylay, Han Keneni I.Esenberlinning  romandarynan ghana oqydyq. Ómir sýrgen, eline, halqyna sinirgen qyzmetin saralap oqymaghandyqtan, olar bizge tarihy túlghalar emes, tek әdeby shygharmalardyng keyipkerleri bolyp qana elesteytin. Al óz elinin, óz tegining tarihyn bilmegen adam ózgelerding aldynda eshtenesin aityp, kórsetip maqtana almaydy, ensesin kóterip, ózin asqaq ústay almaydy.Ókinishke oray, biz sonday úrpaqpyz.

Mening ózimning az da bolsa qazaqy qasiyetterimdi saqtap qalghanym – auylda tuyp, óskenim, atam men apamnyng tәrbiyesinde 8-9 jyl bolghanym, ata-ene men kelinning syilastyghyn, sheshen, orys kórshilermen tatulyqty, jolay at basyn búratyn qúdayy qonaqtardy da jyly qarsy aludy  kórgenim, aqsaqaldardyng jiylyp otyryp aitqan әngimelerin, shejirelerin tyndaghanym, kelgen elge kýn demey, týn demey, qabaghyn shytpay jýrip shay beretin kelinning izettiligin  bayqaghanym bolsa kerek.

Búl ruhany janghyru baghdarlamasy eljandy, últjandy aqynymyz M.Shahanov aitqanday,  «kompiuter basty jarty adam»  bolyp ósip kele jatqan qazirgi úrpaqqa, olardy tәrbiyelep jýrgen otbasylar men ústazdargha  keshigip bolsa da  jetken óte qajetti baghdarsham boldy. Búl baghdarlamany iske asyrugha  baghyttalghan tiyanaqty da auqymdy irgetas 2004 jylghy «Mәdeny múra» baghdarlamasy ayasynda Qazaqstan aumaghyndaghy tarihiy-mәdeny eskertkishter men nysandardy janghyrtu, 2013 jylghy «Halyq – tarih tolqynynda» bagh­darlamasy arqyly әlemning eng beldi arhivterinen tól tarihymyzgha qatysty qújattardy jýieli týrde jinap, zertteu arqyly qalanyp qoydy. Endi әr jeke túlghadan bastap ýkimetke deyin, barlyq dengeydegi újymdar men úiymdar jappay at salysyp, talmay enbektense, bolashaq úrpaghymyz «últtyq sanasy kemeldengen, elding últtyq-ruhany tamyrynan nәr alghan, birtútas úly últtyng perzenti» bolyp shyghary haq.

Qart ústaz, bala ósirgen ana, nemere sýigen әje retinde aitarym, egemen elimizde ósip kele jatqan úrpaqtarymyz óz ana tilinde taza sóilep, ejelden «er» degen danqy shyqqan, namysyn taptatpaghan, tughan jerding topyraghyn sýigende bolmasa, eshkimge basyn iymegen, eshkimning aldynda tizesin býkpegen ata-babalarynyng tarihyn, salt-dәstýrin bilip ósse, óz eli men halqynyng tek malyn jemey, qamyn jeytin, tughan jerin, aulyn ayalap, saqtap, qorghaytyn, ruhany shyndalghan, bәsekege qabiletti, jahandanu ýrdisine jútylyp, ózin joghaltyp almaytyn halyqtyng layyqty Azamaty bolyp shyghady degen senimdemin.

Aqmarjan Aqyjanova, Halyqaralyq aqparattyq tehnologiyalar uniyversiytetining assosiativtik professory, filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz