Sh. Sh. Uәlihanov turaly estelikter

N. I. Veselovskiy. Aqqan júldyz

Sh. Sh. Uәlihanovtyng 5 tomdyq shygharmalar jinaghy boyynsha (ary qaray UShJ) jariyalanyp otyr, T. 4, Almaty, 1968, 500–503-bb. Birinshi ret mәtin N. I. Veselovskiyding redaksiyasymen jaryqqa shyqqan Sh. Uәlihanovtyng shygharmalarynda jariyalandy (SPb, 1904, I III b). 

Ótken shaq pen osy shaqtyng ornyna keler shaq qoldanylady (qaranyz: 19 b.), قرقورم [Qaraqorym]. Qyrghyzdarda kezdesetin sózder men oralymdardan birnesheuin keltireyin (16 b.); زمانه دا [zamanada] ornyna زماندا [zamanda – sol kezde] jәne ary qaray: انلارننك قوت دولت لاری اونكین ولایت لاردا اتی چاولی*85 اتی چاولی چـیقـتی   a t y ch a u l y ch y k t y dep – aty shuly shyqty dep aitylady. Kýieuin joqtaghan bir әielding jyry: اتی چاولی ایاولم – اق نایزانك تور تایاولی*86؛ ایاولم [ayaulym] ایاماق [ayamaq] etistiginen shyghady.

Sh. Sh. Uәlihanov turaly estelikter

N. I. Veselovskiy. Aqqan júldyz

Sh. Sh. Uәlihanovtyng 5 tomdyq shygharmalar jinaghy boyynsha (ary qaray UShJ) jariyalanyp otyr, T. 4, Almaty, 1968, 500–503-bb. Birinshi ret mәtin N. I. Veselovskiyding redaksiyasymen jaryqqa shyqqan Sh. Uәlihanovtyng shygharmalarynda jariyalandy (SPb, 1904, I III b). 

Ótken shaq pen osy shaqtyng ornyna keler shaq qoldanylady (qaranyz: 19 b.), قرقورم [Qaraqorym]. Qyrghyzdarda kezdesetin sózder men oralymdardan birnesheuin keltireyin (16 b.); زمانه دا [zamanada] ornyna زماندا [zamanda – sol kezde] jәne ary qaray: انلارننك قوت دولت لاری اونكین ولایت لاردا اتی چاولی*85 اتی چاولی چـیقـتی   a t y ch a u l y ch y k t y dep – aty shuly shyqty dep aitylady. Kýieuin joqtaghan bir әielding jyry: اتی چاولی ایاولم – اق نایزانك تور تایاولی*86؛ ایاولم [ayaulym] ایاماق [ayamaq] etistiginen shyghady.
Avtor tatar tilindegi اوزگا [ózgә] nemese باشقه [bashqa] ornyna اونكین [ónge]*87 sózin qoldanady. Qyrghyzdar búl ýsh sózdi de «ózge» degen maghynany beru ýshin qoldanady (24 b.). نچوك بر یاسدی ایرسا بغایت ارو صاحب جمال وخوب صورتلیغ*88. ارو [aru] taza, jaqsy; qyrghyzdarda qoldanylmaydy jәne olargha mýldem belgisiz*89, olarda tek ارولاماق arulau*90 degen etistik bar, degenmen kóne qyrghyz poemalarynda kezdesedi. Altyn Orda dәuirine jatatyn bir poemanyng qaharmany Oraq, ruy – qonyrat, qanlylardyng orystardan týsirgen oljany әdil bólmegenine renjip, ózining jalghyzdyghyna nalyp, bylay deydi:

قانكغلی دان التاو كیلدم دیب،        سویرو اتان بولسادا،
اوراققه زورلیق قلمانكز؛        اونینك باسین جینالار،
قایراتـنه منگان سونك،            قویان قولتوق كيرما قاس،
بوره لار كیتسا جات بولار،        ارو چیچای بولسا ایكه.
قلچ چاپسا میرت قیلار؛            ارو چیچای بولسادا،

سویرای سویرای كوچارگا،        سونككولی اولدار تووسا ایگه...
سویرو تاولار بولسا ایگه،        المانینك كوكنانده یوق ایگه،
سویرو تاولار بولسادا،            جالغزدا توغان سوم باسم
اونان سویراب كوچارگا،        بارمنان یوغم كوب ایگه.*91
سویرو اتان بولسا ایگه.

كچمك [kechmek] – ótu, یایلاق [yaylaq] – jazghy jaylau jәne قیشلاق [qyshlaq] – qystau. Júrt, halyq – ایل [el], biraq júrttyng bizde taghy bir maghynasy bar: kóshkende toqtaytyn jer, múnda da júrt dep atalady, sol maghynasynda qoldanylghan*92قرا خان اتاسی تورغان یورتوندا ایردی، 20) قرا حاننـنك اوغلی توغدی اول ایردا bet).
Keybir sózder men oralymdar maghan týsiniksiz, bylaysha aitqanda, qyrghyz tilinde joq.
منكر (munkәr) sózining maghynasy maghan týsiniksiz, bizde منكراو (menireu) – sóz úqpaytyn adam degen tirkes bar (21-b.);مننك (منم) سوزومنی تـنكلامادی منكر بولدی. دوبون بایانـنـنك نچه خاتونی الان قوا اتلیغ ایردی.*93 Múndaghyنچه  maghynasyn bilmedim. تابونمق [tabynu] sózi búl jerde bir Qúdaygha tabynu maghynasynda qoldanylyp túr, biraq tatarlar men qyrghyzdar búl tirkesti әli kýnge deyin kezdesetin otqa, aigha, t.b. tabynugha qoldanady. بوتقه تابونمق، اوتقه تابونمق*93 dep aitady, biraq bir Qúdayghaالله  [Alla], مناجت ایتماك، سینماق، قولچلق*94 jәne t. b. qoldanady.
Avtor bek jәne by dep jazady da, biyding auyspaly maghynasy – aqyldy, oily adam dep týsindiredi (20 b.). Oghyzdyng anasy turaly اول خاتون كیم بی واستا*95 deydi. Búl maghynada qyrghyzdar بی كشی*96 deydi, by sózinen bizde بی لك etistigi bar [biylik] – sot, qanaghattandyru; بیلامك [biylemek] sózi osydan shyqpay ma eken? (20 b.). دریا قریغی (dariya qyryghy) kóne qyrghyz poemalarynda قراغی; búl sózdi qazir bizde bilmeydi. Bizde قاباغی dep aitady [qabaghy – jaghalau] jәne یاغاسی [yaghasy – jaghalau]. یازی [yazy] sózi kelesi mysaldardan kóringendey یازیغه انكغه چـیقـتی*97: dala, alqap degen maghynagha ie (22 b.); اول یازیدا اولوغ لشكر یغلدی*98 [يازى ornyna] qyrghyzdar یازیق [jazyq] deydi, یازی [yazy] degendi bilmeydi.
قونك سو [qonsy] qyrghyzdarda – dәuletti ýilerding qasyna ornalasqan kedeyler;قونك سو قونماق [qonsy qonmaq] – bireuge jaqyn kóship kelu, qasyna qonu (qaranyz: 23 b.). بر یكی قونك شو سی بار ایردی*99 (27–28b.), دریـیا ارا سیندین قرچین لار قمش لار ییغیب سال بغلاب دریانی كچتی *100
قرچین (qyrshyn) sózi ósimdik atauy retinde bizde qoldanylmaydy, biraq «Oraq» poemasyndaقوم غه بتكان قوبرچین كیسوب الوب سال ایـتـتوم *101 delinedi, biraq mening قوبرچین [qubarshyn] ne maghyna beredi degen saualyma eng qúrmetti kәri qúlaqtar كاری قولاق mardymdy jauap bere almady. Balqash kólinde, Aqqúm men Shu ózeni alqabynda, batpaqty jerde qamys siyaqty, óte jenil әri jinishke ósimdik ósedi dedi olar. Qyrghyzdar ony qopa dep ataydy jәne ony jenil sal jasaugha paydalanady.
Qorjyn jolgha ústaytyn sómkelerding atauy. Búl arada sol maghynada qoldanylyp túr deuge bolar edi, biraq دریـیا اراسیندین یـیغیب *102 múnday maghynada kelmeytinin bildirip túr.
جبارلیق، سپاهی لیق، بهادرلیق، قوت شوكت لیق، بای لیق، عیش وفراغـت لیق قوی معظم اولوغ پادشاه تیماك بولور*103 Qoldanystan kóringendey*104 برچه حالدا قوی حال ایردی لار*105sózi (60b.).
مال [mal] sózi búl kitapta توار قرا [tuar qara] tirkesinsiz qoldanylmaghan, soghan qarap, توار sózi kóne atau, یلقی [jylqy] sózin almastyrushy dep boljaugha bolady. Kóshpendi ómir saltynyng barlyq sózderi men terminderin qyrghyzdarda jaqsy saqtalyp qalghanyna kýmәn joq. مال sózi arqyly qyrghyzdar búryn ózderining jalghyz baylyghyn bildirgen, jalpy mal – baylyqtyng belgisi dep týsinedi. Qazir de jalpy baylyq maghynasynda qoldanylady, al bir mal – قرا [qara], al توار قرا jylqy ýiiri, توار sózi یلقی men bir maghynada.
Túrmysqa shyqqan jas qyrghyz әieli qayyndary men kýieuinen ýlkenderdin, tútas rudaghy kýieuinen ýlken adamdardyng esimderin atay almaydy, sondyqtan qazaq әielderi olargha basqa sózben, alayda sol maghynagha juyq at beredi. اوروس [Úrys] sózining ornyna كسچه [kesshe] nemese چواس [juas] deydi, یلقی بای [Jylqybay] ornyna تواربای [Tuarbay] deydi, t. b.
Búl dәstýrdi ústanushy keybir әielder asyra siltep jiberedi. Atyn ataugha bolmaytyn kisining esiminde kezdesetin dybysty qoldanbay sóileytin de hanymdar bar. Mәselen, tyiym salynghan esim Aybatyr bolsa, ol hanym ýshin *106اي، ایماق، ایدا، ایغر، ایامق، اینالمق jәne t. b. sózder mýlde joq (33 b.).قامچی بویلوغ ایر اوغول نی قویمادی *107 – qamshy boyly tirkesi qazir tolyq qoldanysta, siz qazaqtan سول زماندا من قامچی بویلی بالا ايديم*108 degendi jii estiysiz.
33 bette, 10 jolda ی ornyna qateliktenب  túr: باریب اچیب – اجیب یاریب توزوب كیلماك. Búl ýsh sóz kóshpeli taypalardyng shapqyngha nemese barymtagha úshyrap, kedeylenip qalghanyn bildiredi. Birinshi sóz اچ لق – ashtyqtan tuyndaydy, ekinshisi әdeyi astan shekteuden aryqtap, jýdeudi bildiredi – attardy bәigege dayyndau qyrghyzdarda جاراو ات، جاراتمق [jarau at, jaratmaq] dep aitylady, osylaysha dayyndalghan óte semiz emes, biraq dalada miniske kerek [jylqynyn] atauy.
ÝLGI [JOQTAU]*1

كوبچاك ساندی كورانكدی
تابیه غه جراتقان،
قرق سان قرا قلماقتی
جارلغینه قراتقان.
ایبالتاسون التون منان بوولاتقان.
الافاسون ارتتوروب
ارپالاب اتتی قووناتقان.
لاباچی دیكان بر ایلنی
انتی منان اولاتقان،
ایرینچی منان سراندی
توزغونداتوب چوولاتقان.
برستاسون جورت اوستونان دوولاتقان.
اینكساسی بيوك بوز اوردا
سلتانت غه اورناتقان.
بولاتدان چیكا سوقتوروب
چنكاراغون تورلاتقان.
اوشبو یردان بك [دارون]
جاسیل كول كا مصلحت [كا] كیلتوروب
..................................................
مس تاباق غه تولتورغان.
قازغونی قلایی دان قاقتوروب
توقباغن سوم التون نان سوقتوروب
نقرا كموش چاپتوروب،
بولغاری سبا پیچوروب
چنی ایاق مان ایچتوركان.
اورندوغن اویمشداب
اواو نقش سالدورغان.
ساندوغین سارالتونغه مالدورغان.
كوچسه قرقین ارتالماس،
قریق مینك اتان تارتالماس.
قزیل ایاق مال جیب
قالیجه سین الدورغان.
الغین چغین ارقالاب
بتینه بدیر قامقا سالدورغان.
توورلیغینك قرا كیس
تولولو بر تونكلو كین
اوشیغه دان اوستاتقان.
بایتاغینك بایب مال بریب
بایراقتی جر كا قیستاتقان.
عدل لیكین نشر اون عدلكا یتكوركان.
[جومارتلیغین] حاتم تای
جومارتدان اوتكاركان.
كونده مهمان كوزاتیب
كیساكلاب ایت بركان،
ایماندینك ایسینه قاراب بیت بركان،
بر خدایدنك دیدارین
سن كورمسنك كم كورار.
تبانداسقان دوشمن غه
كونیندا قیلیچ شاویب اوتكاركان.*
* * *
Kýpshek sandy kýrendi*2
Tәbiyagha jaratqan.
Qyryq san qara qalmaqty
Jarlyghyna qaratqan.
Aybaltasyn altynmenen bulatqan.
Alafasyn arttyryp,
Arpalap atty qunatqan.
Labashy degen bir eldi,
Antymenen ulatqan.
Erenshi menen Serendi,*3
Tozghyndatyp shulatqan.
Perishtesin júrt ýstinen dulatqan.
Ensesi biyik boz orda,
Saltanatqa ornatqan.
Bolattan shege soqtyryp,
Shanyraghyn torlatqan.
Ýshbu jerden bek [terin],
Jasyl kólge*4 mәslihat[qa] keltirip,
.................................................................
Mys tabaqqa toltyrghan.
Qazyghyn qalayydan qaqtyryp,
Toqpaghyn som altynnan soqtyryp,
Naghyra kýmis shaptyryp,
Bylghary saba pistirip,
Shyny ayaqpen ishtirgen.
Oryndyghyn oimyshtap,
Oi naqysh saldyrghan.
Sandyghyn sary altyngha maldyrghan.
Kóshse qyrqyn arta almas,
Qyryq myng atan tarta almas,
Qyzyl ayaq*5 mal jiyp,
Qaliyjesin aldyrghan,
Alghynshaghyn arqalap,
Betine beder qamqa saldyrghan.
Tuyrlyghyng qara kes,
Tolyly bir týnligin,
Úshyghadan ústatqan,
Baytaghyng bayyp mal berip,
Bayraqty jerge qystatqan,
Ghadildigin Nushirvan*6
Ghadilge jetkergen.
[Jomarttyghyn] Hatymtay*7
Jomarttan ótkergen.
Kýnde meyman kýzetip,
Keskilep et bergen.
Imandynyng isine
Qarap bet bergen.
Bir qúdaydyng didaryn,
Sen kórmesen, kim kórer?!
Tabandasqan dúshpangha,
Kýninde qylysh shauyp ótkergen. 

ابلای تورالی جر

من بر جرده*1 جرلاین،
جرلاسام ننه جرلاین؟
ایرتگه اوتكن ابلای
خانییم ده جرلاین.
اونی منان قویماین،
اوننك اتسقان جاون جرلاین.
قوسقان مالن جرلاسن.
منكگنده اتی كرایده
ایسنغول من ایر سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ایر ایده
اناو بر سادر اتلاندی،
اتلانده ده بابلانده،
قزاق بر اویغه توسكانده
تنچ اویقتاب جاتماده،
اق سو منان كوك سوده
اتلانه كله سارت ده الده.
قرادا قووس چنكقردان
سمز نایمان چابلده،
سوننك ایچنده
قونكراتنك جمان چابلده.
سایقال ترك توبنده،
موزده بلاق باسنده
سوقاققان قوزه مه ن لاق تابلده
اون بش یاشار یاس بالا
جاوغاچ بر سونده جلایده:
سن سادر غه قلماسام،
كوتنكنان سورگه سالماسام،
ارقاداغی ابلاى غه نييمه بارماسام،
سویتب بر كگم الماسام.
تاغه بر مزگل بولغانده
جاوغاچ بر اتقه منگان كون،
بلنه ساداق سالغان كون،
قاراقانده قولینه
اورتاغه الا قونغان كون.
انكر قوزنه الغانده،
توس اویقغه بارغانده،
چالبار سالده بولغانده
تیب بر جلقی الغان كون.
تورت كشنی باچشی الوب،
بس كشی نی قوچشی الوب
ارقاداغه ابلای خانغه كیلگان كون،
الله یار [دیب] باس اورغان كون.
خان ابلای سورغان كون؟
– جولدار بولسن جاوغاچ جان.
– خان ابلای تقسر خان،
تنكری برسه مول بولسن.
قرادا قووس چنكقردان
سمز نایمان چابلده،
سوننك ایچنده مینم
قونكراتم جمان چابلده.
اق سو منان كوك سوده
سایقال ترك توبنده،
موزده بلاق باسنده
سو قاققان قوزی اولاق تابلده.
اویناپ بر جورگن قوربه سن.
جاوغاچ نك جمان ساغنده.
– ای جاوغاچم، جاوغاچم،
سن باراتور، باراتور،
سمبله تووسن جلتیب،
ات سمرسن قنتیب،
من سادرغه قلاین،
بایاغه دای بولاین،
تانا*2 بركای خدایم.

****
تاغه بر مزگل بولغانده
سمبله توده جلتیب،
ات سمرده قنتیب؛
یوز قویغه الغان قولاچه ات
جوراكتای بولب سمرده،
جلاندای بولب جاراده.
خان ابلای تقسر خان
اوله بر یوزدین قول جیدی،
كچه بر یوزدین قال جیده،
اسراسه [لوننك] اچنده
اواق بنن كریدن
رابایسز مول جیده.
كوك بورى دای جلده خان،
ایتلگه دای الده خان،
قارچغادای قاقته خان،
تورمتایدای قوندی خان،
توقال ترك توبنده
اتلانب كنكس سورده خان.
باسنتین اوله بارلوبای
اومراولاب سویله یده
كسی ارقینه كونبیده:
– سن كوك بوریدای جلدنك خان،
– توقال ترك توبنده
اتلانب كنكس قلدنك خان.
یمانده قولغه توسمز،
كل قایتالق، دیده خان.
سونده ابلای جلایده،
ابلای نیداب جلایده؟
– كری منان اوراق تنك
نایزا اوستاغان باتردنك
برده برنی جوق بولده.
من نیلكتان بوق بولدوم،
جانه توسب جوق بولدوم.
سونده كیدایچیلك مندارنك
سول مزگلده بار ایكان.
كرایدنك اوله تورسونبای
كون ساداقته دمسنك،
كوبكه تییار سوزم بار*3
كوك چولاق اتته دمستك
اولجه ده الار جایم بار.
یمان قیلب الامز،
كل قایتالق دیده خان.
ابلای خانم جروچنك
قازدای بولب قرقلداب،
(بوراداین) برقلداب،
سای سووندای سارقلداب.
جای تاسندای جارقلداب.
............... باوره
قولغادا تولده سولقلداب.
چابندننك ایچنده
قوس ایدارده اول كیته*4
سونك جمان ایه اوتته.
یمان قیلب الامز،
كیل چابالق دیده خان.
سویگنده بار ابلای
قارت بورادای چابنده.
یوز قویغه الغان قلاچه ات
تورت ایاغن قاغنده،
جاو اتندای سابلده.
سالغانن بلكان سونك
ابلای دا [ی] تقسرخان
ایل تورمان تاغنده.
ارغماغن اوزدرده،
بایاو جاتقان قرغزده
ساری بلده توزده رده.
قلماقچه دای قلدرده،
قرغزدنك بلن سندرده،
چابته ده قایتته ابلای.
ابلای چاوب قایتقان سونك
سادر بالا كله ده
سای سووندای سارقراب،
جای تاسندای جارقراب.
ابلای خانننك قورقانه*5
قورققانه ایمی نمنه؟
توره بر قالده تزكنب، تتراب.
– ای جاوغاچم، جاوغاچم!
اونك قولمده لاچن،
سول قولمده جاوغاچم.
از دسمده تابلماس
جاوغاچ جان سندای قباچه اول.
منگانده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ار ایده.
بار سادرغا بارا كور:
ایلدسین سادرمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسا بارب جایلایق،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلایق،
قازی منان قار ته نه
قیه كیسب چاینایق.
– سادر باتر توراتور،
ارقاداغی ابلای
خانم منم جبرده:
– بار سادرغا بارا كور.
منگنده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ار ایده.
جاولاسبایمن سادرمن،
ایلدسین سادرمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسه بارب جایلایق،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلایق.
قازه منان قارتانه
قیه كسوب چاینایق.

*****
– قوقی! ایلدسبایمن اونی من،
جاولاسامن اول قولمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسا بارب جایلامان،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلامان.
قازه منان قار ته نه
قیه كیسب چاینامان، قوقی!
ابلای دیكان كاری قول
اوچ چاپته منم اویمده
اونه منان تورماده
ابلای دیكان كاری قول
اراغن ایچوب ایسرده.
تاستاپ كیتسن جسر[م] ده،
بر قلماده منك قلده، قوقی!
جاباغمده جون قلده،
جاس قايسيمده اى قلدى،
بوز بالامده قول قلده،
اق اوتاوم كونك قلده.
اونی منان تنباده، قوقی،
ابلای دیكان كاری قول
اینده مغان دا قراب قلغنده، قوقی.
قان قلمای چیشسن كییمده،
بولاك–بولاك ایته رمن،
بوزداى جرتب اوتارمن.
دودوغاسن كیارمن،
اینكسه سنه منارمن،
كووده سنه سییارمن.
ایلمده چاپقان سو قولدنك
سویاكن [نك] اوستونه
منارا قیلب اویارمن.

*****
- منكنده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزدا دانكقه چققان ایرایدی.
ایلچه گا بارغان جاوغاس جان،
سادر باتر نه دیدی؟
– اوی ابلای دیكان تقسر خان،
سن نتسن، نتسن؟
اناو بر تورغان سادردنك
اولكنسگن سوزی بار،
خدایدنك بزگه برار ایبه بار،
سن كیلگنسن، كیلگنسن،
كلب قرغز چاپقان سن،
تنكده اولجه تاپقان سن.
«– قوقی! الدسبایمن سو قولمن،
اینده مغان قراب قلغنده، –»
(سوندا ابلای):
– یالانكاچ حجم سن بولسانك
اناو تورغان سادرده تورب اتسانه،
قارق اولجه غه باتسانه.
اول سادرده اتباسنك،
سادر سنی الاده،
ات كوتنه سالاده،
تانكدینكدان تسیده،
جانغان اوتقا اوزنكده
چرقراتب باساده.
الله دان اوكم كلكان سونك
بر چبندای كوكه [جان]
او قای جاقغه قاچاده.
قونكراتتنك كوب مرگن
كوینده بولغان سول بایغوس
اورمه قرا ملتقته
تزه گه الا اولتورده،
اوزون براوقغه تولتورده،
اتتان بر قورغان سوغسته،
اوقچانتاین قاغسته،
الدلای ابلای چانچقان كون،
قوقی لاب قرغز قاچقان كون،
قزاقته دولت باسقان كون،
قرغزدان ارواق قاچقان كون.
(اتتم ده ب ایكه اووس توپراق تاستادی).
ارغماغن اوزدرده.
بایاو جاتقان قرغزده
ساری بلده توزدر ده.
چاپته ده غه قایتته ابلای.

*****
(شول جلده اتكه جرق نی اولتوركان.
سوننك قزیننك جری).
مرگن ننك باشی ملوون.
داره ننك جوله سروون.
منه بر قزاق كلوون،
اته كم ننك اولوون.
سادر كرده قامشقه،
اته كم ننك نایزه سی
قزل چكبن بور كنب.
قزدار من بو سادر
قارا چكبن بور كنب
خاتون من بو سادر.
ابلای خاننك نایزه سی
قولا بر بولب قایستی
اته كم ننك نایزه سی
قاراغای بولب مایستی.
قرم توقم ابلای
قرداسنك من اته كم،
ته ره توقوم ابلای
تنكداسنك من اتا كاو.
باسنكده قویده الككا
قاننكده الده چلككا
اوتنكده الده كرككا.
ایچب قانغه تویماده
ابلای دیكان قاچ ایغر
اجلگه كاره كگن قویماده.

ABYLAY TURALY JYR

Men bir jyrdy jyrlayyn,
Jyrlasam neni jyrlayyn?
Ertede ótken Abylay,
Hanymdy jyrlayyn!
Onymenen qoymayyn,
Onyng atysqan jauyn jyrlayyn.
Qosqan malyn jyrlayyn.
Mingende aty ker edi,
Esenqúl men Ersadyr
Qyrghyzda danqy birge shyqqan er edi.
Anau bir Sәdir attandy,
Attandy da baptandy.
Qazaq bir oigha týskende
Tynysh úiyqtap jatpady.
Aqsu menen Kóksuda
Attana kele sartty aldy.
Qarada Quys Shynghyrdan
Semiz nayman shabyldy,
Sonyng ishinde,
Qonyratym jaman jabyldy.
Sayqal terek týbinde,
Múzdy balaq basynda,
Su qaqqan qozy men laq tabyldy.
On bes jasar jas bala
Jaughash bir sonda jylaydy:
«Sen Sәdirge qylmasam,
K... -nen sýrgi salmasam,
Arqadaghy Abylay hanyma barmasam,
Sóitip bir kegim almasam!»
Taghy bir mezgil bolghanda,
Jaughash bir atqa mingen kýn,
Beline sadaq salghan kýn,
Qaraghanda el qolyna
Orta ala qonghan kýn.
Inirde qozyny alghanda,
Týs úiqygha barghanda
Sheshinip jatyp qalghanda,
Tiyip bir jylqy alghan kýn.
Tórt kisini basshy alyp,
Bes kisini qosshy alyp,
Arqadaghy Abylay hangha kelgen kýn.
«Aldiyar» dep bas úrghan kýn.
Han Abylay súraghan kýn:
– Jolyng bolsyn, Jaughash jan!
– Han Abylay, taqsyr han!
Tәniri berse, mol bolsyn.
Qarada Quys Shynghyrdan
Semiz nayman shabyldy,
Sonyng ishinde menin
Qonyratym jaman shabyldy.
Aqsu menen Kóksuda
Sayqal terek týbinde,
Múzdy balaq basynda
Su qaqqan qozy men laq tabyldy.
Oynap bir jýrgen qúrbysyn,
Jaughashyn jaman saghyndy.
– Áy, Jaughashym, Jaughashym!
Sen bara túr, bara túr.
Sýmbile tusyn jyltiyp,
At semirsin qúntiyp,
Men Sәdirge qylayyn,
Bayaghyday bolayyn,
Pana bergey qúdayym!

* * * *
Taghy bir mezgil bolghanda,
Sýmbile tusyn jyltiyp,
At semirsin qúntiyp.
Jýz qoygha alghan Qúlasha at,
Jylanday bolyp jarady.
Han Abylay, taqsyr han!
Úly bir jýzden qol jidy,
Kishi bir jýzden qol jidy.
Ásirese sonyng ishinde,
Uaq penen Kereyden
Rabaysyz mol jidy.
Kók bóridey jeldi han,
IYtelgidey ildi han,
Qarshyghaday qaqty han,
Túrymtayday qondy han,
Toqal terek týbinde
Aynalyp kenes qúrdy han.
Bәsentiyin úly Barlybay,
Omyraulap sóiledi,
Kisi yrqyna kónbedi:
– Sen kók bóridey jeldin, han,
Toqal terek týbinde
Attanyp kenes qúrdyn, han,
Imandy qolgha túsymyz
Kel qaytalyq, – dedi, han.
Sonda Abylay jylaydy,
Abylay ne dep jylaydy?
– Kerey menen uaqtyng
Nayza ústaghan batyrdyn
Birde-biri joq boldy.
Men nelikten boq boldym.
Jәne tosyp shoq boldym.
Sonda kedeyshilik múndaryn
Sol mezgilde bar eken.
Kereyding úly Túrsynbay:
– Kón sadaqty demesen,
Kópke tiyer sózim bar,
Kók sholaq atty demesen,
Oljada alar jayym bar.
Iman qylyp alamyz,
Kel qaytalyq, – deydi, han.

* * * *
Abylay hanym, jýrushi en,
Qazday bolyp qarqyldap,
Buradayyn búrqyldap,
Say suynday sarqyrap,
Jay tasynday jarqyldap.
Qolgha da toldy solqyldap.
Shabyndynyng ishinde
Qos aidarly úl ketti,
Qos túlymdy qyz ketti.
Sonyng jaman aiy ótti,
Iman qylyp alamyz,
Kel shabalyq, – deydi, han.
Sýieginde bar Abylay
Qart buraday shabyndy.
Jýz qoygha alghan Qúlasha at,
Tórt ayaghyn qaghyndy,
Jau atynday sabyldy.
Sabylghanyn bilgen son,
Abylayday taqsyr han,
Ayyl-túrman taghyndy.
Arghymaghyn ozdyrdy.
Bayau jatqan qyrghyzdy
Sarybelde tozdyrdy,
Qyrghyzdyng belin syndyrdy,
Shapty da qayta Abylay!
Abylay shauyp qaytqan son,
Sәdir bala keledi.
Say suynday sarqyrap,
Jay tasynday jarqyrap,
Abylay hannyng qoryqqany,
Qoryqqany emey nemene?
Tóre bir qaldy titirep,
– Áy, Jaughashym, Jaughashym!
Ong qolymda lashyn,
Sol qolymda Jaughashym,
Izdesem de tabylmas,
Jaughashjan, sendey qúbasha úl.
Mingende aty ker edi,
Esenqúl men er Sәdir,
Qyrghyzda danqy bir shyqqan er edi.
Bar, Sәdirge bara gór,
Elde deyin Sәdirmen,
Talastyng boyy tar jaylau,
Talasa baryp jaylayyq.
Kenesting boyy keng jaylau,
Kenese baryp jaylayyq.
Qazy menen qartany
Qiya kesip shaynayyq.
– Sәdir batyr, túra túr.
Arqadaghy Abylay
Hanym mening jiberdi.
Bar, Sәdirge bara kór,
Mingende aty ker edi.
Esenqúl men er Sәdir
Talastyng boyy tar jaylau,
Talasa baryp jaylayyq.
Kenesting boyy keng jaylau,
Kenese baryp jaylayyq.
Qazy menen qartany
Qiya kesip shaynayyq.

* * * *

– Qoqi, eldespeymin onymen,
Jaulasamyn ol qúlmen.
Talastyng boyy tar jaylau,
Talasa baryp jaylaman.
Kenesting boyy keng jaylau,
Kenese baryp jaylaman.
Qazy menen qartany
Qiya kesip shaynaman, Qoqiy!
Abylay degen kәri qúl,
Ýsh shapty mening ýiimdi,
Onymemen túrmady,
Abylay degen kәri qúl,
Araghyn iship esirdi.
Tastap ketsin jesirimdi,
Bir qylmady, myng qyldy, qoqiy.
Jabaghymdy jýn qyldy,
Bozbalamdy qúl qyldy.
Aq otauym kýng qyldy.
Onymemen tynbady, qoqiy,
Abylay degen kәri qúl,
Endi maghan da qarap qylghandy, qoqiy.
Qan qylmay sheshsin kiyimdi,
Bólek-bólek etermin,
Bózdey jyrtyp ótermin.
Dulyghasyn kiyermin,
Ensesine minermin,
Keudesine siyermin.
Elimdi shapqan sol qúldyng
Sýiegining ýstine
Múnara qylyp ýiermin.

* * * *

Mingende aty ker edi,
Esenqúl men er Sadyr
Qyrghyzda danqy shyqqan er edi.
Elshige barghan, Jaughashjan,
Sadyr batyr ne deydi?
Oy, Abylay degen taqsyr han,
Anau bir túrghan Sadyrdyn
Ýlkensigen sózi bar.
Qúdaydyng bizge berer ebi bar.
Sen kelgensin, kelgensin.
Kelip qyrghyz shapqansyn.
Tegin de olja tapqansyn.
Qoqi, eldespeymin sol qúlmen,
Endi maghan qarap qalghanda.
Sonda Abylay:
Jalanash hajym sen bolsan,
Anau túrghan Sadyrdy túryp atsana,
Qarq oljagha batsana.
Ol Sadyrdy atpasan,
Sadyr seni alady,
At k... - ine salady.
Janghan otqa ózindi
Shyrqyratyp basady.
Alladan ókim kelgen son,
Bir shybynday, kókejan,
Jan qay jaqqa qashady.
Qonyrattyng kóp mergen,
Kýiinde bolghan sol bayghús
Orama qara myltyqty,
Tizege ala otyrdy.
Auzyn bir oqqa toltyrdy.
Attan bir qorghan soghysta,
Oqshantayyn qaghysty!
«Allalap» Abylay shanyshqan kýn,
«Qoqilap» qyrghyz qashqan kýn.
Qazaqty dәulet basqan kýn,
Qyrghyzdan aruaq qashqan kýn.
(«Attym» dep Áteke uys topyraq tastady)
Arghymaghyn ozdyrdy,
Bayau jatqan qyrghyzdy,
Sarybelde tozdyrdy.
Shapty da qayta Abylay.

* * * *

(Sol jyly Áteke jyryqty óltirgen,
sonyng qyzynyng joqtauy).
Mergenning basy million,
Dariyanyng joly seruen.
Myna bir qazaq keluin,
Átekemning óluin,
Sadyr kirdi qamysqa
Átekemning nayzasy
Qyzyl shekpen býrkenip,
Qyzdarmenen búl Sadyr,
Qara shekpen býrkenip,
Qatynmenen bú Sadyr,
Abylay hannyng nayzasy
Qola bir bolyp qayysty,
Átekemning nayzasy
Qaraghay bolyp mayysty.
Qúrym toqym Abylay
Qúrdasyng ba edi, Átekem,
Teri toqym Abylay
Tendesing be edi Áteke-au.
Basyndy qoydy әlekke,
Qanyndy aldy shelekke.
Otynyndy aldy kerekke,
Iship qangha toymady.
Abylay degen has aighyr
Ejelgi әdetin qoymady.