Osydan 72 jyl búryn Kenes ókimeti belgili aqyn, publisist, qazaqtyng últ-azattyq qozghalysynyn, sonday-aq «Alash» partiyasynyng ruhany kósemderining biri Maghjan Júmabaevty atu jazasyna kesti.

Osydan 72 jyl búryn Kenes ókimeti belgili aqyn, publisist, qazaqtyng últ-azattyq qozghalysynyn, sonday-aq «Alash» partiyasynyng ruhany kósemderining biri Maghjan Júmabaevty atu jazasyna kesti.

Maghjan últ ómirinde ýlken ról atqarghan, shygharmashylyghynan tughan hal­qy­nyng tynysymen qatar, tútas kezeng beynesi kórinis tapqan kórnekti túlgha bo­la­tyn. Kózining tirisinde-aq Maghjandy tek qazaq oqyrmandary ghana emes, Resey әdebiyetshileri de joghary baghalap, әlemdik dengeydegi aqyn retinde tanydy. Magh­jan­nyng búl rettegi artyqshylyghy, ol sonymen birge jalyndy kýresker de edi. Yaghny ol kýsh-qayratyn halqynyng tәuelsizdigi jolyna júmsap, oqu-aghartu arqyly últyn biyik dengeyge kóterudi, janghyrtudy kók­sedi. Sóitip, Maghjan 1917 jyly A.Bay­túrsynov, Á.Bókeyhanov, M.Dulatov bas­taghan jәne qazaq intelliygensiyasynyng eng ozyq ókilderining basyn qosqan «Alash» qozghalysyna qosyldy. Sol uaqyttarda elimizding bilim beru jýiesin negizdeuge bay­lanysty oqulyqtar jazghan ol alash­ordashylar qatarynda jýrip, ýlken aghar­tu­shylyq júmystar atqardy. Mәskeuding Áde­biyet institutynda bilim alghan, tumysynan zerdeli aqyngha sol kezdegi sayasy qúrylymnyng kemshilikteri, әriyne, kórinbey qalghan joq. Osyghan baylanysty pikirin ashyq aityp, óz ústanymynan tanbaghany ýshin de ony bolishevikter ayaghan joq. Birneshe ret týrmege otyrghyzdy. Eng alghashynda 1918 jyly alty aigha qa­mal­dy. Ekinshi mәrte 1929 jyly 10 jylgha sottalyp, onyng jeti jylyn Solovesk konslagerinde ótkizdi. Sosyn Maksim Gorikiyding aralasuymen 1936 jyly bostandyqqa shyqty. Biraq arada bir jyl ótisimen, 1937 jyldyng 30 jel­toq­sa­nyn­­da «japon tynshysy» degen jalamen qay­ta tútqyndalyp, artynsha eng auyr ja­za­gha kesildi. Osy orayda, Maghjan ómir­bayanyn zertteushi Sheriazdan Eleukenovting әn­gi­mesine jýginsek, ózine taghylghan aiypqa oray Maghjan «Men ómirimde tiri japondy kórgen adam emespin. Onyng ýstine, ózim 1930 jyldan 1936 jylgha deyin Sibirde, iyt­jek­kende boldym. Japonnyng barlau qyz­me­timen qay uaqytta baylanys ornatyp ýl­ge­re­min?» dep aghynan jarylady. De­genmen tútqyndalghan song alty kýnnen keyin týr­medegi zorlyq-zombylyq nә­tiy­jesinde «Ja­poniyanyng paydasyna tyn­shy­lyq ja­sau­men 1919 jyldan 1929 jylgha deyin ai­nalystym. Tynshylyq jú­m­y­sym­dy1936 jyldan bastap qayta jal­ghas­tyr­dym. Kenes ókimeti aldyndaghy kýnәmdi juu maqsatynda kinәmdi moyyndaymyn» dep basqasha sói­leuge mәjbýr bolghan. Biraq Maghjannyng da, basqa alashordashylardyng da tyn­shy­lyq­qa qatysy baryn ol kezde de, odan keyin de birde-bir arhiv derekteri rastay alghan emes. Ol - әriyne, basqa mәsele.

Býgingi әngime - aqyn ólimine qatysty. Bylaysha aitqanda, Maghjan shynymen de 1938 jyly atyldy ma? Ras, barlyq qú­jat­tarda «Maghjan 1938 jyly 19 nau­ryz­da atyldy» dep aitylady. Biraq hal­qy­myzdyng úly perzentterining biri, danqty qol­bas­shy Bauyrjan Momyshúly Magh­jan­dy soghystan keyingi jyldary óz kózimen kórgenin manayyndaghy júrttargha aityp ta, estelikterinde jazyp ta ketipti. Batyr baba әngimesine sýiene otyryp, biz de Maghjannyng keyingi ómirine qatysty shyndyqty izdestirip kóruge tyrystyq...

Bauyrjan MOMYShÚLY:

Men maghjandy kórdim

1948 jyly men Sibirdegi 59-brigada komandiyrining orynbasary bolyp taghayyndaldym. Kezekti әskery jattyghular ótkizip jýrgen kezimde nu ormannyng arasynda otqa jylynyp otyrghan bir top adamdy kórip, manyna jaqyndadym. Kiygen kiyimderi birtýrli, әsili sottalghandar bolu kerek. Olardan ózgesheleu, basynda týlki tymaghy bar bir adam 10-15 metrdey jerde óz aldyna jylynyp otyr eken. Teginde qazaq siyaqty. Men soghan jaqyndap kelip, qazaqsha «Assalaumaghaleykum!» dep sәlem berdim. Ol mening sәlemimdi ernin jybyrlatyp qana qabyldap, týrime odyraya qarady da ýndemey otyra berdi. «Búl ne qylghan adam?» dep óz oiymdy jinap alghansha, ol teris qarap otyrghan kýiinde:

- Men on shaqty kýnning kóleminde qayta oralamyn. Sol kezde dayyn bolyp túrynyz, - dedim. On shaqty kýnnen keyin uaqytym bolmay, qaytyp kele almadym. Bir aidan keyin kelsem, týrmening bastyghy maghan onyng sal aidap jýrip sugha ketip qaytys bolghandyghyn aitty.

(Qaharman Bauyrjan Momyshúly, 98-bet. Almaty, «Óner» baspasy, 2008 j.)

Mekemtas MYRZAHMETOV, professor, әdebiyetshi-ghalym:

Baukenning ótirik aituy mýmkin emes

- Maghjandy kórgenin Baukeng maghan ke­zinde aitqan. «Ol kisi 1938 jyly aty­lyp ketip edi ghoy» dep edim, «joq, KGB-gha senuge bolmaydy. «Atyldy» dep jay qú­jat toltyra salady, sóitip, pay­da­la­na­dy, ataqty bolghany ýshin ústap túrady. My­saly, T.Rysqúlovty da «1938 jyly atyl­dy» deydi, biraq ol 1943 jyly atyl­ghan. Maghjandy men kózimmen kór­dim», - dedi. Baukeng Maghjandy erekshe qúr­met­teytin, ólenderin jatqa biletin. Ótirik aituy mýmkin emes.

- Bauyrjan ata elge kelgennen ke­yin Maghjandy kórgenin aityp, pi­kir tudyrugha tyryspady ma?

- Aytuyn aitty, estelikterinde jazdy da. Biraq eshkim senbedi.

- Al qazir nege izdestir­mes­ke? Mým­kin, naqty qújattar tabylyp qa­latyn shyghar?

- KGB-nyng qújattary qolgha týgel be­ril­­meydi ghoy. Mysaly, anau jeltoq­­­­san­nyng ózine baylanysty qanshama ko­miys­siya qú­ryldy. Men sol komissiyada bol­dym. Son­da әskery operasiyalargha sú­rau sal­gha­ny­myzda aktini kórsetip, «e­s­­kirgennen keyin ór­tep tastaghanbyz» dedi. Shyndyghynda, ór­temeydi, bәri saq­tauly túrady. Kezinde Múhtar Áue­zovting Qayym Múhamedhanovqa jazghan 60 haty bolghan. Qayym Múhamedhanov ústalghan kez­de sonyng bәrin KGB alyp qoyghan. Qayym Múhamedhanov: «Ke­yin aqtal­ghan­nan song aryz jazyp ba­ryp sú­ra­dym. Sóit­sem, «Siz ketkennen ke­yin bizge qa­je­ti bolmay, órtep tastaghanbyz» dep akti jasap qoyypty, әi, solar órtegen joq», - dep otyratyn. Negizi, búlarda «nulevoy arhiyv» degen bo­lady. Soghan sa­lyp qoyady, oghan esh­kim kire almaydy. Magh­­jangha qatysty da solay boluy mýmkin. Aqynnyng óz atyn qoymastan, bas­qa atpen qújat ja­sap qoyady, biraq bә­ribir týbirtek KGB-da túrady...

Sheriazdan ELEUKENOV, «Maghjan» atty monografiyalyq zertteui ýshin Memlekettik syilyq alghan әdebiyetshi-ghalym :

Onyng bәri - laqap әngime

- 1995 jyly shyqqan monografiyamda men Maghjannyng qay jyly, qay kýni atylghany turaly 8-bólimning anyqtama qaghazyn kórsettim. Al «Maghjan keyingi jyldary da tiri bolghan» degen әngimelerding bәri ótirik. Eshkimning eshqanday deregi joq, birinen biri estigen, «anau aitypty», «mynau aitypty» degen laqap әngime әnsheyin. Bizde onyng atylghany turaly naqty qújat bar.

Bauyrjannyng ony qay kezde kórip jýrgenin men bilmeymin. Maghjan 1938 jyly atylghan.

Qalila OMAROV, rejisser-dokumentalist:

Qoldau kórsetilse, men ózim-aq baratyn jerge barar edim

- Resmy týrde «Maghjan 1937 jyl­dyng ayaghynda ústalyp, 1938 jyly atyldy» dep aitylady. Búl turaly men «Maghjan» filimin týsirip jýr­gen­de Maghjannyng jary Zyliha apay­dyng óz auzynan 1989 jyly jazyp al­ghan bolatynmyn. «Qazaqtelefilim» stu­diyasynan 1990 jyly shyqqan «Magh­jan» derekti filiminde solay be­rildi. Biraq kezinde Týrkistan le­gio­nyn­da bolghan qazaq jurnaliysi, ja­zu­shy Hamza Abdullin sol kezde «Kenes óki­meti Maghjandy 1938 jyly óldi dep ótirik aityp jýr. Ol bertinge deyin ti­ri bolghan» dep aityp edi. «Oghan ne dә­leliniz bar?» degenimde eshtene aita al­maghan, biraq «Bauyrjan Momyshúly ony­men kezdesken» degenning shet-ja­gha­syn aitqan. Naqty deregi bol­ma­ghan­dyq­tan, men múny ol kezde qosqan joq bolatynmyn.

Al biyl Bauyrjan Momyshúly tu­raly derekti filim týsiru barysynda Ta­raz qalasynda eki adamnan súhbat al­dym. Biri - professor, bauyr­jan­ta­nushy Mekemtas Myrzahmetov agha­myz da, ekinshisi - Baukenning Asa auy­lyn­da túratyn naghashysy Túrghynbekov de­gen aqsaqal. Ekeuining de «Ba­uyr­jan­nyng ózinen estidik» degen әngimesi my­na­ghan kelip tireledi: Soghystan keyin Bau­keng Qiyr Shyghys jaqta әskery qyz­mette bolady. Sol kezde orystyng bir ofiy­se­rinen: «Osyndaghy tútqyndar lagerinde qa­zaqtyng bir aqyny jýr» degendi estip, iz­dep barady. Maghjandy birden ta­niy­dy. Biraq ol kisi әuelde «jolama maghan, ký­yem júghady» dep qashqaqtap, ong qa­baq tanytpaydy. Bi­raq Baukeng beti qayt­paghan qazaq qoy, son­da da bolmay, әl­gi jerde Magh­jan­nyng birneshe ólenin jat­qa aitady. Aqy­rynda ekeui qú­shaq­ta­syp aman­da­sady. Bauyrjannyng «Me­nen ne kómek ke­rek?» degenine oray, Maghjan: «Sha­mang kelse, meni el­ge qaytar», - deydi. Kó­mek­tesuge qansha ty­rysqanymen, ait­qan uaqytynda ba­ra almay, ke­shi­gin­­ki­­­­rep jetken Bauken, Magh­jannyng qay­tys bolyp ketkenin es­tiydi...

Negizi, ol kezde bәri jazalaudan qor­qyp-ýrkip qalghan ghoy. Sodan tiri ekenin bilse de, tuystary da, basqalar da eshtene aitpaghan boluy mýmkin. Áy­teuir «solay bolypty» degen emis-emis әngime ghana. Áytpese Bauyrjannyng әs­kery qyzmette bolghan jeri de, on­daghy tútqyndar lagerining jón-josyghyda belgili ghoy. Arnayy izdep baryp tek­serse, mәlimet shyghuy mýmkin. Qalayda bir deregin tauyp alugha bolady. Tek sony kim izdeydi -arhivariustar ma, tarihshylar ma, yntaly top pa? Búl - bir.

Ekinshiden, osy jaghdaydy paydalana otyryp, men myna mәseleni kótergim keledi: 1994 jyly «Alash turaly sóz» degen filimimdi týsirdim. Sol kezde QR Ortalyq múraghatynyng diy­rek­tory bolghan Marat Hasanaev Á.Bó­key­ha­nov, A.Baytúrsynov, M.Dulatov ýshe­uining týsken tarihy suretin eng alghash ret maghan berdi. Taghy birde telefon so­ghyp, «tez kel» dep shaqyrdy. Sóitsem, Bo­ral­day jaqta túratyn bireu óz ýii­ning jer­tólesin qazyp jatyp, adamnyng sý­yek­terine kez bolghan eken. Qarasa, oq bә­rining jelke túsynan kirgen de, man­day­dan jaryp shyqqan. Sodan Marat agha: «Biz olardy qaytadan kómeyik dep jatyrmyz, sen týsirip al», - dedi. Men bәrin týsirip aldym jәne sol kezdegi «Alash turaly sóz» filiminde de, ke­yingi «Alashordada» da sony pay­da­lan­dym.    

Qazir jyl sayyn 31 mamyrda Al­ma­ty týbindegi Janalyq eldi mekenine ba­ryp, repressiya qúrbandaryna túr­ghy­zylghan memorialgha taghzym etip jýr­miz ghoy. «Árqaysysynyng bas sýiegine sa­raptama jasatqyzyp, jeke-jeke jerleyik, aty-jónderin jazayyq» dep men sol kezde aitqanmyn. Óitkeni tegin adam atylmaydy, yaghny olardyng qay-qaysysy da - túlgha. Degenmen ol eldi júmyssyzdyq jaylap, halyq qat­ty taryghyp, joqshylyq kórip jýr­gen kez bolatyn. Sóitip, sol boyy bәrin birge kómdi. Biraq endi qazir zaman tý­zeldi ghoy. Sony qaytadan ashyp, sa­raptama jasap, bәrin jón-jónimen aru­lap jerlesek, dúrys bolar edi. Res­my mәlimette «Maghjan da sonyng ishin­de» dep berilgen. Álgindey saraptama ja­salsa, aq-qarasy anyqtalyp, jo­gharydaghyday júmbaq jayttargha da nýk­te qoyylar edi.

Meninshe, Maghjannyng izine týsu óte qajet. Biraq men bir nәrseni týsinbeymin jәne sol ýshin sonday janym auyrady: 1929 jylghy jәne 1937 jylghy re­pres­siya kezinde qazaqtyng ziyaly qa­uy­mynyng qanshama qaymaqtary atylyp ket­ti. Solardyng ishinde Sәkeni bolsyn, bas­qasy bolsyn, eshqaysysynyng denesi tabylghan joq. Birinshi bolyp Mirja­qyp tabyldy. Sóitip, 1992 jyly ol ki­sining sýiegin sonau Kareliyadan alyp ke­lip, Torghaydaghy qazirgi Mirjaqyp Dulatov atyndaghy eldi mekenge arulap jer­ledik. Ýsh kýn boyy kýtkenimizben, Qazaqstan bas­­shylarynan, ne ziyaly qauym ókil­derinen birde-bir adam ba­ryp, soghan topyraq salmady. Jiy­nal­ghandardyng ishindegi eng ataqtysy Serik Túrghynbekov degen aqyn boldy. Onyng ózining de sol jaqta júmys istep jýrgen kezi eken. Osy endi dúrys pa? Alash qay­rat­ker­le­rining kórnekti ókilderining birining sýiegin so­nau jerden alyp keldik, ony el-júrt tegis bilip otyrdy. Osynday jaghdayda meyli memlekettik dengeyde qaraly kýn jariyalamay-aq qoysyn, biraq qay­ta jerleu rәsimin layyqty izetpen, il­tiy­patpen ótkizuge bolatyn edi ghoy. Al tu­ra sol mezette osynda Dýniyejýzi qa­zaq­tarynyng qúryltayy ótip jatty. Ne­gizi, Mәskeu­de­gi Donskoe ziratynda da bi­raz qay­rat­kerlerimizding sýiegi jatyr dep es­tiy­miz. Negizi, múnday nәrseni ta­­­­­­­riy­h­­shylarymyz izdep tabuy kerek. Naq­­ty deregi beriletin bolsa, biz - do­ku­mentalister, tikeley sonymen júmys is­tep, halyqqa kórsetuge, nasihattaugha da­yynbyz.

Ras, kezinde kenestik ókimet talay arys­tarymyzdy atty, tipti atylma­gha­nyn da «atyldy» dep aitty. Búl - bir jaghy, «el olardan kýderin ýz­sin» degen niyetten tughan әreket. My­sa­ly, Maghjan elge syi­ly, eng azuly aqyn­dardyng biri boldy. Son­­dyqtan men múny halyq pen Magh­jan­nyng ara­jigin ajyratu ýshin ja­sa­lynghan tir­lik dep esepteymin. Ekin­shiden, óz só­zinen qaytpaghan jalghyz qa­zaq - Ba­uyrjan. Sondyqtan qújatqa sen­­be­sem de men Baukene senemin. Al ol ki­si kózi­ning tirisinde «Men Maghjandy kórdim» dep aityp ketken. Sondyqtan búl júmbaq­tyng sheshuin tabugha bo­lady. Tek soghan niyet kerek jәne maq­satty týrde oghan qarjy bólip, iz­des­tiru júmystary jýrgizilse, shyn­dyqtyng beti qalayda ashylady. Eger qoldau kórsetilip, osy júmysty tap­syratyn bolsa, tipti men ózim-aq ba­ratyn jerge baryp, tabatyn nәr­seni tabatyn edim.

Talas OMARBEKOV, tarihshy-ghalym:

Bәribir eshteneni dәleldeu mýmkin emes

- Bauyrjan Momyshúlynyng Maghjandy kórgeni turaly esteligi bary ras. Biraq býkil qújattarda «Maghjan Júmabaev 1938 jyly atyl­dy» dep aitylady, solay qa­byldanghan. Endi kelip «Olay emes eken, Maghjan atylmapty» de­gen әngime shygharudyng ne qajeti bar?! Bә­ribir eshteneni dәleldeu mýmkin emes.

Jalpy, repressiya turaly ashyl­maghan aqiqat, aitylmaghan әn­gime qalghan joq. Bәri jazyldy, ai­tyldy. Maghjan aqtaldy, ki­tap­tary shyghyp jatyr. Basqa ne kerek endi?!

Ayan NYSANALIYN, aqyn:

Tarihshylar kóp nәrse isteui kerek

- «Maghjan soghystan keyingi jyldary da tiri bolghan» degen әngimeni men 1973 jyly Baukenning óz auzynan estigem. Janymda «Leninshil jastyn» sol kezdegi orynbasary Mәtkәrim Mәkimjanov pen Núrghoja Júbanov degen fototilshi de bolghan. Solardyng kózinshe aitqan. Ol kezde әdebiyet pen óner bólimin basqaratynmyn. Baukeng ózi shaqyryp, sodan barghanbyz. Baya­ghyda bir orys: «Sәken Seyfullindi Vor­kuttada kórdim» dep jazghan bolatyn, ol kezinde «Qazaq әde­biye­tinde» shyqqan da. Osynday nәrseler kóp kezdesedi. Biraq zertteytin adam bolmay jýr. Júrt ne dese, o desin, «Bauyrjan ótirik aitypty, ótirik jazypty» degendi óz basym estigen emespin. Baukenning Qiyr Shyghysta әskery qyzmette bolghany ras. Maghjandy tanymauy mýmkin emes, biletin adamy, ólenderin jatqa oqityn. Sol siyaqty «kezinde Sәdu Mashaqov ta Maghjandy kóripti» degen әngimelerdi estigenbiz.

Qalay bolghanda da, Sәkennin, Magh­jan­nyng kezdesui kezdeysoq jaghday emes. Jalpy, repressiya zobalanyna qatysty aqtandaqtardy toltyru jóninde tarihshylar kóp nәrse isteui kerek dep oilaymyn. Búrynghyday emes, qazir talay nәrse ashyldy, mýmkindik bar. Biraq bizding tariyh­shylarymyz salghyrt qoy, mimyrt jý­rispen jýre beredi. Ne ózderi ashpaydy, al júrt birdene aitsa, senbeydi.

Qoryta aitqanda...

...Jýregimmen zarlymyn, jaralygha,

Sondyqtan janym kýiip janady da...

- dep, kezinde qalamynyng úshymen emes, býkil jan-jýregimen zar tókken Maghjan sózi býginde bizding syrymyzgha, tipti múnymyzgha ainalyp otyrghany aqiqat. Óitkeni qansha jerden shyndyqqa úmtylghanynmen, kes-kesteytin kedergi kóp. Baltalasang da bylq etpeytin, tek ózinning jýreging shaylyghatyn qatygez qogham men burokrattyq jýiening siresken múzy eshqashan setinegen emes, dәl býgingi keypinde, mýmkin, setiney qoyy da neghaybyl. Dey túrghanmen de, bir nәzik sәulening jaryghyna sýienip, shyndyqqa úmsynghandaghy maqsatymyz - Alashtyng Maghjan syndy ayauly azamatynyng ómirine qatysty qúndy derekterdi әli de tabugha bolatyn shyghar degen oidan tuyndap otyr.

Bylay qarasanyz, 1938-1948 jyldar aralyghy attay on jyldy qúraydy eken. Bayyptay bilsek, «Ghasyr aqyny» ómirbayanynyng sherli shejiresi, bәlkim, jana dýniyelermen tolyghar, últ úrpaghy ýshin manyzdy talay mәlimetterding beti ashylar. Áriyne, «ýmitsiz - shaytan» degen ghoy.