وسىدان 72 جىل بۇرىن كەڭەس وكىمەتى بەلگىلى اقىن، پۋبليتسيست، قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ، سونداي-اق «الاش» پارتياسىنىڭ رۋحاني كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ماعجان جۇماباەۆتى اتۋ جازاسىنا كەستى.

وسىدان 72 جىل بۇرىن كەڭەس وكىمەتى بەلگىلى اقىن، پۋبليتسيست، قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ، سونداي-اق «الاش» پارتياسىنىڭ رۋحاني كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ماعجان جۇماباەۆتى اتۋ جازاسىنا كەستى.

ماعجان ۇلت ومىرىندە ۇلكەن ءرول اتقارعان، شىعارماشىلىعىنان تۋعان حال­قى­نىڭ تىنىسىمەن قاتار، تۇتاس كەزەڭ بەينەسى كورىنىس تاپقان كورنەكتى تۇلعا بو­لا­تىن. كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ماعجاندى تەك قازاق وقىرماندارى عانا ەمەس، رەسەي ادەبيەتشىلەرى دە جوعارى باعالاپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى اقىن رەتىندە تانىدى. ماع­جان­نىڭ بۇل رەتتەگى ارتىقشىلىعى، ول سونىمەن بىرگە جالىندى كۇرەسكەر دە ەدى. ياعني ول كۇش-قايراتىن حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنا جۇمساپ، وقۋ-اعارتۋ ارقىلى ۇلتىن بيىك دەڭگەيگە كوتەرۋدى، جاڭعىرتۋدى كوك­سەدى. ءسويتىپ، ماعجان 1917 جىلى ا.باي­تۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ باس­تاعان جانە قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ەڭ وزىق وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسقان «الاش» قوزعالىسىنا قوسىلدى. سول ۋاقىتتاردا ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن نەگىزدەۋگە باي­لانىستى وقۋلىقتار جازعان ول الاش­ورداشىلار قاتارىندا ءجۇرىپ، ۇلكەن اعار­تۋ­شىلىق جۇمىستار اتقاردى. ماسكەۋدىڭ ادە­بيەت ينستيتۋتىندا ءبىلىم العان، تۋمىسىنان زەردەلى اقىنعا سول كەزدەگى ساياسي قۇرىلىمنىڭ كەمشىلىكتەرى، ارينە، كورىنبەي قالعان جوق. وسىعان بايلانىستى پىكىرىن اشىق ايتىپ، ءوز ۇستانىمىنان تانباعانى ءۇشىن دە ونى بولشەۆيكتەر اياعان جوق. بىرنەشە رەت تۇرمەگە وتىرعىزدى. ەڭ العاشىندا 1918 جىلى التى ايعا قا­مال­دى. ەكىنشى مارتە 1929 جىلى 10 جىلعا سوتتالىپ، ونىڭ جەتى جىلىن سولوۆەتسك كونتسلاگەرىندە وتكىزدى. سوسىن ماكسيم گوركيدىڭ ارالاسۋىمەن 1936 جىلى بوستاندىققا شىقتى. بىراق ارادا ءبىر جىل وتىسىمەن، 1937 جىلدىڭ 30 جەل­توق­سا­نىن­­دا «جاپون تىڭشىسى» دەگەن جالامەن قاي­تا تۇتقىندالىپ، ارتىنشا ەڭ اۋىر جا­زا­عا كەسىلدى. وسى ورايدا، ماعجان ءومىر­بايانىن زەرتتەۋشى شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ ءاڭ­گى­مەسىنە جۇگىنسەك، وزىنە تاعىلعان ايىپقا وراي ماعجان «مەن ومىرىمدە ءتىرى جاپوندى كورگەن ادام ەمەسپىن. ونىڭ ۇستىنە، ءوزىم 1930 جىلدان 1936 جىلعا دەيىن سىبىردە، يت­جەك­كەندە بولدىم. جاپوننىڭ بارلاۋ قىز­مە­تىمەن قاي ۋاقىتتا بايلانىس ورناتىپ ءۇل­گە­رە­مىن؟» دەپ اعىنان جارىلادى. دە­گەنمەن تۇتقىندالعان سوڭ التى كۇننەن كەيىن ءتۇر­مەدەگى زورلىق-زومبىلىق ءنا­تي­جەسىندە «جا­پونيانىڭ پايداسىنا تىڭ­شى­لىق جا­ساۋ­مەن 1919 جىلدان 1929 جىلعا دەيىن اي­نالىستىم. تىڭشىلىق جۇ­م­ى­سىم­دى1936 جىلدان باستاپ قايتا جال­عاس­تىر­دىم. كەڭەس وكىمەتى الدىنداعى كۇنامدى جۋ ماقساتىندا كىنامدى مويىندايمىن» دەپ باسقاشا ءسوي­لەۋگە ءماجبۇر بولعان. بىراق ماعجاننىڭ دا، باسقا الاشورداشىلاردىڭ دا تىڭ­شى­لىق­قا قاتىسى بارىن ول كەزدە دە، ودان كەيىن دە بىردە-ءبىر ارحيۆ دەرەكتەرى راستاي العان ەمەس. ول - ارينە، باسقا ماسەلە.

بۇگىنگى اڭگىمە - اقىن ولىمىنە قاتىستى. بىلايشا ايتقاندا، ماعجان شىنىمەن دە 1938 جىلى اتىلدى ما؟ راس، بارلىق قۇ­جات­تاردا «ماعجان 1938 جىلى 19 ناۋ­رىز­دا اتىلدى» دەپ ايتىلادى. بىراق حال­قى­مىزدىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى، داڭقتى قول­باس­شى باۋىرجان مومىشۇلى ماع­جان­دى سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ءوز كوزىمەن كورگەنىن ماڭايىنداعى جۇرتتارعا ايتىپ تا، ەستەلىكتەرىندە جازىپ تا كەتىپتى. باتىر بابا اڭگىمەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز دە ماعجاننىڭ كەيىنگى ومىرىنە قاتىستى شىندىقتى ىزدەستىرىپ كورۋگە تىرىستىق...

باۋىرجان مومىشۇلى:

مەن ماعجاندى كوردىم

1948 جىلى مەن سىبىردەگى 59-بريگادا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدىم. كەزەكتى اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزىپ جۇرگەن كەزىمدە نۋ ورماننىڭ اراسىندا وتقا جىلىنىپ وتىرعان ءبىر توپ ادامدى كورىپ، ماڭىنا جاقىندادىم. كيگەن كيىمدەرى ءبىرتۇرلى، ءاسىلى سوتتالعاندار بولۋ كەرەك. ولاردان وزگەشەلەۋ، باسىندا تۇلكى تىماعى بار ءبىر ادام 10-15 مەتردەي جەردە ءوز الدىنا جىلىنىپ وتىر ەكەن. تەگىندە قازاق سياقتى. مەن سوعان جاقىنداپ كەلىپ، قازاقشا «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ سالەم بەردىم. ول مەنىڭ سالەمىمدى ەرنىن جىبىرلاتىپ قانا قابىلداپ، تۇرىمە ودىرايا قارادى دا ۇندەمەي وتىرا بەردى. «بۇل نە قىلعان ادام؟» دەپ ءوز ويىمدى جيناپ العانشا، ول تەرىس قاراپ وتىرعان كۇيىندە:

- مەن ون شاقتى كۇننىڭ كولەمىندە قايتا ورالامىن. سول كەزدە دايىن بولىپ تۇرىڭىز، - دەدىم. ون شاقتى كۇننەن كەيىن ۋاقىتىم بولماي، قايتىپ كەلە المادىم. ءبىر ايدان كەيىن كەلسەم، تۇرمەنىڭ باستىعى ماعان ونىڭ سال ايداپ ءجۇرىپ سۋعا كەتىپ قايتىس بولعاندىعىن ايتتى.

(قاھارمان باۋىرجان مومىشۇلى، 98-بەت. الماتى، «ونەر» باسپاسى، 2008 ج.)

مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، پروفەسسور، ادەبيەتشى-عالىم:

باۋكەڭنىڭ وتىرىك ايتۋى مۇمكىن ەمەس

- ماعجاندى كورگەنىن باۋكەڭ ماعان كە­زىندە ايتقان. «ول كىسى 1938 جىلى اتى­لىپ كەتىپ ەدى عوي» دەپ ەدىم، «جوق، كگب-عا سەنۋگە بولمايدى. «اتىلدى» دەپ جاي قۇ­جات تولتىرا سالادى، ءسويتىپ، پاي­دا­لا­نا­دى، اتاقتى بولعانى ءۇشىن ۇستاپ تۇرادى. مى­سالى، ت.رىسقۇلوۆتى دا «1938 جىلى اتىل­دى» دەيدى، بىراق ول 1943 جىلى اتىل­عان. ماعجاندى مەن كوزىممەن كور­دىم»، - دەدى. باۋكەڭ ماعجاندى ەرەكشە قۇر­مەت­تەيتىن، ولەڭدەرىن جاتقا بىلەتىن. وتىرىك ايتۋى مۇمكىن ەمەس.

- باۋىرجان اتا ەلگە كەلگەننەن كە­يىن ماعجاندى كورگەنىن ايتىپ، ءپى­كىر تۋدىرۋعا تىرىسپادى ما؟

- ايتۋىن ايتتى، ەستەلىكتەرىندە جازدى دا. بىراق ەشكىم سەنبەدى.

- ال قازىر نەگە ىزدەستىر­مەس­كە؟ ءمۇم­كىن، ناقتى قۇجاتتار تابىلىپ قا­لاتىن شىعار؟

- كگب-نىڭ قۇجاتتارى قولعا تۇگەل بە­رىل­­مەيدى عوي. مىسالى، اناۋ جەلتوق­­­­سان­نىڭ وزىنە بايلانىستى قانشاما كو­ميس­سيا قۇ­رىلدى. مەن سول كوميسسيادا بول­دىم. سون­دا اسكەري وپەراتسيالارعا سۇ­راۋ سال­عا­نى­مىزدا اكتىنى كورسەتىپ، «ە­س­­كىرگەننەن كەيىن ءور­تەپ تاستاعانبىز» دەدى. شىندىعىندا، ءور­تەمەيدى، ءبارى ساق­تاۋلى تۇرادى. كەزىندە مۇحتار اۋە­زوۆتىڭ قايىم مۇحامەدحانوۆقا جازعان 60 حاتى بولعان. قايىم مۇحامەدحانوۆ ۇستالعان كەز­دە سونىڭ ءبارىن كگب الىپ قويعان. قايىم مۇحامەدحانوۆ: «كە­يىن اقتال­عان­نان سوڭ ارىز جازىپ با­رىپ سۇ­را­دىم. ءسويت­سەم، «ءسىز كەتكەننەن كە­يىن بىزگە قا­جە­تى بولماي، ورتەپ تاستاعانبىز» دەپ اكتى جاساپ قويىپتى، ءاي، سولار ورتەگەن جوق»، - دەپ وتىراتىن. نەگىزى، بۇلاردا «نۋلەۆوي ارحيۆ» دەگەن بو­لادى. سوعان سا­لىپ قويادى، وعان ەش­كىم كىرە المايدى. ماع­­جانعا قاتىستى دا سولاي بولۋى مۇمكىن. اقىننىڭ ءوز اتىن قويماستان، باس­قا اتپەن قۇجات جا­ساپ قويادى، بىراق ءبا­رىبىر تۇبىرتەك كگب-دا تۇرادى...

شەريازدان ەلەۋكەنوۆ، «ماعجان» اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق العان ادەبيەتشى-عالىم :

ونىڭ ءبارى - لاقاپ اڭگىمە

- 1995 جىلى شىققان مونوگرافيامدا مەن ماعجاننىڭ قاي جىلى، قاي كۇنى اتىلعانى تۋرالى 8-ءبولىمنىڭ انىقتاما قاعازىن كورسەتتىم. ال «ماعجان كەيىنگى جىلدارى دا ءتىرى بولعان» دەگەن اڭگىمەلەردىڭ ءبارى وتىرىك. ەشكىمنىڭ ەشقانداي دەرەگى جوق، بىرىنەن ءبىرى ەستىگەن، «اناۋ ايتىپتى»، «مىناۋ ايتىپتى» دەگەن لاقاپ اڭگىمە انشەيىن. بىزدە ونىڭ اتىلعانى تۋرالى ناقتى قۇجات بار.

باۋىرجاننىڭ ونى قاي كەزدە كورىپ جۇرگەنىن مەن بىلمەيمىن. ماعجان 1938 جىلى اتىلعان.

قاليلا وماروۆ، رەجيسسەر-دوكۋمەنتاليست:

قولداۋ كورسەتىلسە، مەن ءوزىم-اق باراتىن جەرگە بارار ەدىم

- رەسمي تۇردە «ماعجان 1937 جىل­دىڭ اياعىندا ۇستالىپ، 1938 جىلى اتىلدى» دەپ ايتىلادى. بۇل تۋرالى مەن «ماعجان» ءفيلمىن ءتۇسىرىپ ءجۇر­گەن­دە ماعجاننىڭ جارى زىليحا اپاي­دىڭ ءوز اۋزىنان 1989 جىلى جازىپ ال­عان بولاتىنمىن. «قازاقتەلەفيلم» ستۋ­دياسىنان 1990 جىلى شىققان «ماع­جان» دەرەكتى فيلمىندە سولاي بە­رىلدى. بىراق كەزىندە تۇركىستان لە­گيو­نىن­دا بولعان قازاق ءجۋرناليسى، جا­زۋ­شى حامزا ابدۋللين سول كەزدە «كەڭەس وكى­مەتى ماعجاندى 1938 جىلى ءولدى دەپ وتىرىك ايتىپ ءجۇر. ول بەرتىنگە دەيىن ءتى­رى بولعان» دەپ ايتىپ ەدى. «وعان نە ءدا­لەلىڭىز بار؟» دەگەنىمدە ەشتەڭە ايتا ال­ماعان، بىراق «باۋىرجان مومىشۇلى ونى­مەن كەزدەسكەن» دەگەننىڭ شەت-جا­عا­سىن ايتقان. ناقتى دەرەگى بول­ما­عان­دىق­تان، مەن مۇنى ول كەزدە قوسقان جوق بولاتىنمىن.

ال بيىل باۋىرجان مومىشۇلى تۋ­رالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ بارىسىندا تا­راز قالاسىندا ەكى ادامنان سۇحبات ال­دىم. ءبىرى - پروفەسسور، باۋىر­جان­تا­نۋشى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ اعا­مىز دا، ەكىنشىسى - باۋكەڭنىڭ اسا اۋى­لىن­دا تۇراتىن ناعاشىسى تۇرعىنبەكوۆ دە­گەن اقساقال. ەكەۋىنىڭ دە «با­ۋىر­جان­نىڭ وزىنەن ەستىدىك» دەگەن اڭگىمەسى مى­نا­عان كەلىپ تىرەلەدى: سوعىستان كەيىن باۋ­كەڭ قيىر شىعىس جاقتا اسكەري قىز­مەتتە بولادى. سول كەزدە ورىستىڭ ءبىر وفي­تسە­رىنەن: «وسىنداعى تۇتقىندار لاگەرىندە قا­زاقتىڭ ءبىر اقىنى ءجۇر» دەگەندى ەستىپ، ءىز­دەپ بارادى. ماعجاندى بىردەن تا­ني­دى. بىراق ول كىسى اۋەلدە «جولاما ماعان، كۇ­يەم جۇعادى» دەپ قاشقاقتاپ، وڭ قا­باق تانىتپايدى. ءبى­راق باۋكەڭ بەتى قايت­پاعان قازاق قوي، سون­دا دا بولماي، ءال­گى جەردە ماع­جان­نىڭ بىرنەشە ولەڭىن جات­قا ايتادى. اقى­رىندا ەكەۋى قۇ­شاق­تا­سىپ امان­دا­سادى. باۋىرجاننىڭ «مە­نەن نە كومەك كە­رەك؟» دەگەنىنە وراي، ماعجان: «شا­ماڭ كەلسە، مەنى ەل­گە قايتار»، - دەيدى. كو­مەك­تەسۋگە قانشا تى­رىسقانىمەن، ايت­قان ۋاقىتىندا با­را الماي، كە­شى­گىڭ­­كى­­­­رەپ جەتكەن باۋكەڭ، ماع­جاننىڭ قاي­تىس بولىپ كەتكەنىن ەس­تيدى...

نەگىزى، ول كەزدە ءبارى جازالاۋدان قور­قىپ-ۇركىپ قالعان عوي. سودان ءتىرى ەكەنىن بىلسە دە، تۋىستارى دا، باسقالار دا ەشتەڭە ايتپاعان بولۋى مۇمكىن. ءاي­تەۋىر «سولاي بولىپتى» دەگەن ەمىس-ەمىس اڭگىمە عانا. ايتپەسە باۋىرجاننىڭ ءاس­كەري قىزمەتتە بولعان جەرى دە، ون­داعى تۇتقىندار لاگەرىنىڭ ءجون-جوسىعىدا بەلگىلى عوي. ارنايى ىزدەپ بارىپ تەك­سەرسە، مالىمەت شىعۋى مۇمكىن. قالايدا ءبىر دەرەگىن تاۋىپ الۋعا بولادى. تەك سونى كىم ىزدەيدى -ارحيۆاريۋستار ما، تاريحشىلار ما، ىنتالى توپ پا؟ بۇل - ءبىر.

ەكىنشىدەن، وسى جاعدايدى پايدالانا وتىرىپ، مەن مىنا ماسەلەنى كوتەرگىم كەلەدى: 1994 جىلى «الاش تۋرالى ءسوز» دەگەن ءفيلمىمدى ءتۇسىردىم. سول كەزدە قر ورتالىق مۇراعاتىنىڭ دي­رەك­تورى بولعان مارات حاساناەۆ ءا.ءبو­كەي­حا­نوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ ۇشە­ۋىنىڭ تۇسكەن تاريحي سۋرەتىن ەڭ العاش رەت ماعان بەردى. تاعى بىردە تەلەفون سو­عىپ، «تەز كەل» دەپ شاقىردى. سويتسەم، بو­رال­داي جاقتا تۇراتىن بىرەۋ ءوز ءۇيى­نىڭ جەر­تولەسىن قازىپ جاتىپ، ادامنىڭ ءسۇ­يەك­تەرىنە كەز بولعان ەكەن. قاراسا، وق ءبا­رىنىڭ جەلكە تۇسىنان كىرگەن دە، ماڭ­داي­دان جارىپ شىققان. سودان مارات اعا: «ءبىز ولاردى قايتادان كومەيىك دەپ جاتىرمىز، سەن ءتۇسىرىپ ال»، - دەدى. مەن ءبارىن ءتۇسىرىپ الدىم جانە سول كەزدەگى «الاش تۋرالى ءسوز» فيلمىندە دە، كە­يىنگى «الاشوردادا» دا سونى پاي­دا­لان­دىم.    

قازىر جىل سايىن 31 مامىردا ال­ما­تى تۇبىندەگى جاڭالىق ەلدى مەكەنىنە با­رىپ، رەپرەسسيا قۇرباندارىنا تۇر­عى­زىلعان مەموريالعا تاعزىم ەتىپ ءجۇر­مىز عوي. «ارقايسىسىنىڭ باس سۇيەگىنە سا­راپتاما جاساتقىزىپ، جەكە-جەكە جەرلەيىك، اتى-جوندەرىن جازايىق» دەپ مەن سول كەزدە ايتقانمىن. ويتكەنى تەگىن ادام اتىلمايدى، ياعني ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا - تۇلعا. دەگەنمەن ول ەلدى جۇمىسسىزدىق جايلاپ، حالىق قات­تى تارىعىپ، جوقشىلىق كورىپ ءجۇر­گەن كەز بولاتىن. ءسويتىپ، سول بويى ءبارىن بىرگە كومدى. بىراق ەندى قازىر زامان ءتۇ­زەلدى عوي. سونى قايتادان اشىپ، سا­راپتاما جاساپ، ءبارىن ءجون-جونىمەن ارۋ­لاپ جەرلەسەك، دۇرىس بولار ەدى. رەس­مي مالىمەتتە «ماعجان دا سونىڭ ءىشىن­دە» دەپ بەرىلگەن. الگىندەي ساراپتاما جا­سالسا، اق-قاراسى انىقتالىپ، جو­عارىداعىداي جۇمباق جايتتارعا دا نۇك­تە قويىلار ەدى.

مەنىڭشە، ماعجاننىڭ ىزىنە ءتۇسۋ وتە قاجەت. بىراق مەن ءبىر نارسەنى تۇسىنبەيمىن جانە سول ءۇشىن سونداي جانىم اۋىرادى: 1929 جىلعى جانە 1937 جىلعى رە­پرەس­سيا كەزىندە قازاقتىڭ زيالى قا­ۋى­مىنىڭ قانشاما قايماقتارى اتىلىپ كەت­تى. سولاردىڭ ىشىندە ساكەنى بولسىن، باس­قاسى بولسىن، ەشقايسىسىنىڭ دەنەسى تابىلعان جوق. ءبىرىنشى بولىپ ءمىرجا­قىپ تابىلدى. ءسويتىپ، 1992 جىلى ول كى­سىنىڭ سۇيەگىن سوناۋ كارەليادان الىپ كە­لىپ، تورعايداعى قازىرگى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ اتىنداعى ەلدى مەكەنگە ارۋلاپ جەر­لەدىك. ءۇش كۇن بويى كۇتكەنىمىزبەن، قازاقستان باس­­شىلارىنان، نە زيالى قاۋىم وكىل­دەرىنەن بىردە-ءبىر ادام با­رىپ، سوعان توپىراق سالمادى. جي­نال­عانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ اتاقتىسى سەرىك تۇرعىنبەكوۆ دەگەن اقىن بولدى. ونىڭ ءوزىنىڭ دە سول جاقتا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزى ەكەن. وسى ەندى دۇرىس پا؟ الاش قاي­رات­كەر­لە­رىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرىنىڭ سۇيەگىن سو­ناۋ جەردەن الىپ كەلدىك، ونى ەل-جۇرت تەگىس ءبىلىپ وتىردى. وسىنداي جاعدايدا مەيلى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارالى كۇن جاريالاماي-اق قويسىن، بىراق قاي­تا جەرلەۋ ءراسىمىن لايىقتى ىزەتپەن، ءىل­تي­پاتپەن وتكىزۋگە بولاتىن ەدى عوي. ال تۋ­را سول مەزەتتە وسىندا دۇنيەجۇزى قا­زاق­تارىنىڭ قۇرىلتايى ءوتىپ جاتتى. نە­گىزى، ماسكەۋ­دە­گى دونسكوە زيراتىندا دا ءبى­راز قاي­رات­كەرلەرىمىزدىڭ سۇيەگى جاتىر دەپ ەس­تي­مىز. نەگىزى، مۇنداي نارسەنى تا­­­­­­­ري­ح­­شىلارىمىز ىزدەپ تابۋى كەرەك. ناق­­تى دەرەگى بەرىلەتىن بولسا، ءبىز - دو­كۋ­مەنتاليستەر، تىكەلەي سونىمەن جۇمىس ءىس­تەپ، حالىققا كورسەتۋگە، ناسيحاتتاۋعا دا­يىنبىز.

راس، كەزىندە كەڭەستىك وكىمەت تالاي ارىس­تارىمىزدى اتتى، ءتىپتى اتىلما­عا­نىن دا «اتىلدى» دەپ ايتتى. بۇل - ءبىر جاعى، «ەل ولاردان كۇدەرىن ءۇز­سىن» دەگەن نيەتتەن تۋعان ارەكەت. مى­سا­لى، ماعجان ەلگە سىي­لى، ەڭ ازۋلى اقىن­داردىڭ ءبىرى بولدى. سون­­دىقتان مەن مۇنى حالىق پەن ماع­جان­نىڭ ارا­جىگىن اجىراتۋ ءۇشىن جا­سا­لىنعان ءتىر­لىك دەپ ەسەپتەيمىن. ەكىن­شىدەن، ءوز ءسو­زىنەن قايتپاعان جالعىز قا­زاق - با­ۋىرجان. سوندىقتان قۇجاتقا سەن­­بە­سەم دە مەن باۋكەڭە سەنەمىن. ال ول كى­سى كوزى­نىڭ تىرىسىندە «مەن ماعجاندى كوردىم» دەپ ايتىپ كەتكەن. سوندىقتان بۇل جۇمباق­تىڭ شەشۋىن تابۋعا بو­لادى. تەك سوعان نيەت كەرەك جانە ماق­ساتتى تۇردە وعان قارجى ءبولىپ، ءىز­دەس­تىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلسە، شىن­دىقتىڭ بەتى قالايدا اشىلادى. ەگەر قولداۋ كورسەتىلىپ، وسى جۇمىستى تاپ­سىراتىن بولسا، ءتىپتى مەن ءوزىم-اق با­راتىن جەرگە بارىپ، تاباتىن ءنار­سەنى تاباتىن ەدىم.

تالاس وماربەكوۆ، تاريحشى-عالىم:

ءبارىبىر ەشتەڭەنى دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس

- باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ماعجاندى كورگەنى تۋرالى ەستەلىگى بارى راس. بىراق بۇكىل قۇجاتتاردا «ماعجان جۇماباەۆ 1938 جىلى اتىل­دى» دەپ ايتىلادى، سولاي قا­بىلدانعان. ەندى كەلىپ «ولاي ەمەس ەكەن، ماعجان اتىلماپتى» دە­گەن اڭگىمە شىعارۋدىڭ نە قاجەتى بار؟! ءبا­رىبىر ەشتەڭەنى دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس.

جالپى، رەپرەسسيا تۋرالى اشىل­ماعان اقيقات، ايتىلماعان ءاڭ­گىمە قالعان جوق. ءبارى جازىلدى، اي­تىلدى. ماعجان اقتالدى، كى­تاپ­تارى شىعىپ جاتىر. باسقا نە كەرەك ەندى؟!

ايان نىسانالين، اقىن:

تاريحشىلار كوپ نارسە ىستەۋى كەرەك

- «ماعجان سوعىستان كەيىنگى جىلدارى دا ءتىرى بولعان» دەگەن اڭگىمەنى مەن 1973 جىلى باۋكەڭنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەم. جانىمدا «لەنينشىل جاستىڭ» سول كەزدەگى ورىنباسارى ماتكارىم ماكىمجانوۆ پەن نۇرعوجا جۇبانوۆ دەگەن ءفوتوتىلشى دە بولعان. سولاردىڭ كوزىنشە ايتقان. ول كەزدە ادەبيەت پەن ونەر ءبولىمىن باسقاراتىنمىن. باۋكەڭ ءوزى شاقىرىپ، سودان بارعانبىز. بايا­عىدا ءبىر ورىس: «ساكەن سەيفۋلليندى ۆور­كۋتتادا كوردىم» دەپ جازعان بولاتىن، ول كەزىندە «قازاق ادە­بيە­تىندە» شىققان دا. وسىنداي نارسەلەر كوپ كەزدەسەدى. بىراق زەرتتەيتىن ادام بولماي ءجۇر. جۇرت نە دەسە، و دەسىن، «باۋىرجان وتىرىك ايتىپتى، وتىرىك جازىپتى» دەگەندى ءوز باسىم ەستىگەن ەمەسپىن. باۋكەڭنىڭ قيىر شىعىستا اسكەري قىزمەتتە بولعانى راس. ماعجاندى تانىماۋى مۇمكىن ەمەس، بىلەتىن ادامى، ولەڭدەرىن جاتقا وقيتىن. سول سياقتى «كەزىندە ءسادۋ ماشاقوۆ تا ماعجاندى كورىپتى» دەگەن اڭگىمەلەردى ەستىگەنبىز.

قالاي بولعاندا دا، ساكەننىڭ، ماع­جان­نىڭ كەزدەسۋى كەزدەيسوق جاعداي ەمەس. جالپى، رەپرەسسيا زوبالاڭىنا قاتىستى اقتاڭداقتاردى تولتىرۋ جونىندە تاريحشىلار كوپ نارسە ىستەۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇرىنعىداي ەمەس، قازىر تالاي نارسە اشىلدى، مۇمكىندىك بار. بىراق ءبىزدىڭ تاريح­شىلارىمىز سالعىرت قوي، ميمىرت ءجۇ­رىسپەن جۇرە بەرەدى. نە وزدەرى اشپايدى، ال جۇرت بىردەڭە ايتسا، سەنبەيدى.

قورىتا ايتقاندا...

...جۇرەگىممەن زارلىمىن، جارالىعا،

سوندىقتان جانىم كۇيىپ جانادى دا...

- دەپ، كەزىندە قالامىنىڭ ۇشىمەن ەمەس، بۇكىل جان-جۇرەگىمەن زار توككەن ماعجان ءسوزى بۇگىندە ءبىزدىڭ سىرىمىزعا، ءتىپتى مۇڭىمىزعا اينالىپ وتىرعانى اقيقات. ويتكەنى قانشا جەردەن شىندىققا ۇمتىلعانىڭمەن، كەس-كەستەيتىن كەدەرگى كوپ. بالتالاساڭ دا بىلق ەتپەيتىن، تەك ءوزىڭنىڭ جۇرەگىڭ شايلىعاتىن قاتىگەز قوعام مەن بيۋروكراتتىق جۇيەنىڭ سىرەسكەن مۇزى ەشقاشان سەتىنەگەن ەمەس، ءدال بۇگىنگى كەيپىندە، مۇمكىن، سەتىنەي قويۋى دا نەعايبىل. دەي تۇرعانمەن دە، ءبىر نازىك ساۋلەنىڭ جارىعىنا سۇيەنىپ، شىندىققا ۇمسىنعانداعى ماقساتىمىز - الاشتىڭ ماعجان سىندى اياۋلى ازاماتىنىڭ ومىرىنە قاتىستى قۇندى دەرەكتەردى ءالى دە تابۋعا بولاتىن شىعار دەگەن ويدان تۋىنداپ وتىر.

بىلاي قاراساڭىز، 1938-1948 جىلدار ارالىعى اتتاي ون جىلدى قۇرايدى ەكەن. بايىپتاي بىلسەك، «عاسىر اقىنى» ءومىربايانىنىڭ شەرلى شەجىرەسى، بالكىم، جاڭا دۇنيەلەرمەن تولىعار، ۇلت ۇرپاعى ءۇشىن ماڭىزدى تالاي مالىمەتتەردىڭ بەتى اشىلار. ارينە، «ءۇمىتسىز - شايتان» دەگەن عوي.