Qazaq memleketining tarihynda el basqaru isindegi biyler jýiesi, onyng mәdeniyeti, әdep-tәrtibi, ónegesi erekshe qúbylys. Ejelden qalyptasqan búl jýie úly dalada biyik shyngha kóterildi. Bilimder sintezindegi qúbylys retinde býginde qarastyrylatyn biyler jýiesi  halyqtyng qalyptasuyna, oy sanasyna, tirshiligine, әleumetine jәne mәdeniyetining ósuine zor yqpal etti, el basqaru isinde ýlgi ónege kórsetti. Kóbine olardyng múrasy sheshendik óner ayasynda tanylyp, memleket qalyptastyru qyzmetining jaqtaryn joghaltyp jatamyz. Qazaq memleketining tarihynda sóz atasy sanalghan Mayqy bi, Jiyrenshe sheshen, 16-17 ghasyrda elge tireu bolghan: Tóle bi, Qazybek bi, Áyteke by esimderi, Syrym Datúly jәne basqa da qazaq biylerining  enbegi ólsheusiz, olar memlekettik qayratkerlikterimen, asqan danalyqtarymen tarihymyzda qaldy.

Qaraghandy oblysynyng júrtshylyghy biylghy jazda jonghar basqynshylaryna qarsy azattyq kýresti úiymdastyrushylardyng biri, qazaq pen qalmaq arasynda bitimshi-býtinshi bolghan, batyl, parasatty elshi, Áz Tәuke han qúrghan «Biyler kenesinin» mýshesi, «Jeti jarghy» zandar kodeksin shygharushylardyng biri, Orta jýzding tóbe biyi, ataqty sheshen Qazybek Keldibekúlynyng 350 jyldyghyn  atap ótude.  Qazybek Keldibekúly halyq sanasynda «Qazdauysty Qazybek» atanyp, qazaq birligining nyghanguyna, ózara yntymaghynyng  damuyna zor ýles qosqan qazaq ruhaniyatyndaghy úly túlghalardyng biri.  Saliqaly, salmaqty oidyng úshqyry, qyzyl tilding sheberi Qazdauysty Qazybek by múrasy  halyq әleuetining ótkeni men keleshegining jarqyn kórinisi bolyp qala beredi.

«Qazaqtyng týbine jetetin auyr dert,

zyghyr mayynday jayylmasa iygi edi»

Bayaghy Qazybek by Uaq, Bura men soghan japsarlas Arghynnyng basty adamdary zorlyq pen paragha ainaldy dep estip, osy jaqtan barghan bireuden: «Sol ras pa?» - dep súrasa, ol mingirlep jauap aita almapty.

Sony kórgen Qazybek: Auruyn jasyrghan ajalsyz óledi, zorlyqtan qoryqqan amalsyz kónedi. Aytayyn dese búghan sor. Aytpayyn dese elge sor. Otyz tisten shyqqandy otyz ru el biler. Qazaqtyng qayghysy qalmaq edi, berekemen jauyn almaq edi. Mynau berekeni búzatyn auru edi, ne qylghan auru salmaq edi. Qazaqtyng týbine jetetin auyr dert, zyghyr mayynday jayylmasa iygi edi» -dep keyip, jantaya ketipti deydi.

«Tan» jurnalynyng 1925 jylghy №3 sanynda jariyalanghan

Kim jaqyn? Ne qymbat? Ne qiyn?

Qazdauysty Qazybekting tapqyrlyghy men sheshendigin óz qúlaghymen estip, kóz jetkizigisi kelgen bir bilgir adam oghan: Kim jaqyn? Ne qymbat? Ne qiyn? degen ýsh súraqty qatarynan qoysa kerek. Sonda Qazybek by oghan bylay dep jauap qayyrghan eken desedi:

Tatu bolsa, aghayyn jaqyn,

Aqylshy bolsa, apayyng jaqyn.

Bauyrmal bolsa ining jaqyn,

Inabatty bolsa, kelining jaqyn.

Aldyna tartqan adal asyn,

Qimas jaqyn – qaryndasyn.

Sybaylas bolsa, naghashyng jaqyn.

Adal bolsa, dosyng jaqyn.

Erkeleytin nemereng jaqyn,

Óz úrpaghyng - shóbereng jaqyn.

Jan seriging jas kezinnen

Bәrinen de әieling jaqyn....

- Altyn úyang – otanyng qymbat,

Qút berekeng – atang qymbat,

Meyirimdi anang qymbat,

Asqar tauyng – әkeng qymbat,

Tuyp ósken eling qymbat,

Úyat pen ar qymbat,

Ózing sýigen jar qymbat...

Aradan shyqqan jau qiyn,

Tausylmaytyn dau qiyn,

Shanyshqylaghan sóz qiyn,

Dәl osynday jaghdayda,

Pana bolmas óz ýiin.

Jazylmasa dert qiyn,

Iske aspaghan sert qiyn.

Aqylynnan adasyp,

Ózing týsken ór qiyn,

Tentek bolsa úl qiyn,

Ne isterindi bile almay

Ashidy sonda bos miyn.

«Ortalyq Qazaqstan» gazeti,

 1990 jyl,  el auzynan jazyp alghan E.Musiyn    

 On júmbaq

Tóle by toqsan jasqa kelgende Qazdauysty Qazybek sәlem bere barypty. Elding jaqsylary, sheshenderi, oishyldary jinalyp, әngime –dýken qúryp otyrghanda:

• Qazdauysty Qazybegim keldi. Bәring týgel jinalyndar. Senderge aitar on týrli júmbaghym bar, sony sheshinder, -deydi Tól biy.
• Aytynyz, aitynyz?
• Aytsam on týrli júmbaghym mynau: bir, eki, ýsh, tórt, bes, alty, jeti, segiz, toghyz,on.

Otyrghandar tang tamasha bolady.

• Búl ne degen júmbaq? Osynday da júmbaq bolady eken? –deydi otyrghandar.
• Tóke, búl júmbaqty men shesheyin, rúqsat etiniz, -deydi Qazdauysty Qazybek.
• Rúqsat, rúqsat! –deydi Tóle biy.
• Bir degenimiz – birligi ketken el jaman.
• Eki degenimiz – egesip ótken er jaman.
• Ýsh degenimiz – ýsh bútaqty shiderden shoshynghan at jaman.
• Tórt degenimiz – tósekten bezgen jas jaman.
• Bes degenimiz – belsenip shapqan jau jaman.
• Alty degenimiz –asqynyp ketken dert jaman.
• Jeti degenimiz – jas kelinshek jesir qalsa, sol jaman.
• Segiz degenimiz – serpilmegen qayghy jaman.
• Toghyz degenimiz –torqaly toy, topyraqty ólimge bas kórsetpese sol jaman.
• On degenimiz –onalmas kәrilikke dau bolmas degen,- deydi Qazdauysty Qazybek.
• Rahmet, dәl tauyp sheshtin. Oiy da, tili de jýirik túlparym, dep Tóle by Qazybekke razy bolypty.

«Ortalyq Qazaqstan» gazeti,

1990 jyl.

Aryq emes, qatumyn, qara jerden tatumyn

Eretede Qarkesek pen Qypshaq rularynyng arasynda bir dau bolady. Daugha Qazdauysty Qazybek kelipti. Amandasyp bolghan song Qypshaq biyi: «Arghynnyng  aryq  biyi, sóile», -depti.

Sonda Qazybek:

Aryq emes, qatumyn,

Qara jerden tatuymyn.

Kóshershilik kezde týie azady,

Jetimdik kórse qyz azady.

Elinde jaugershilik bolsa,

Taghynda  han azady,

Tabyndaghy by azady, -depti.

«Sóz tapqangha qolqa joq» kitabynan,

 1988 jyl, «Jazushy» baspasy

Biz ýsh qazaq kerispeyik,

kerisken asyly, bizge jón emes.... 

Tóle, Qazybek, Áyteke ýsheui Kýltóbening basynda úzaqqa sozylghan mәjilis ayaqtalar sonynda ýsh auyz sóz aitatyn bolyp kelisedi. Jolyna qaray әuelgi sózdi alghan Tóle bylay depti:

Sheshendikten ne payda,

Artynda sózi qalmasa.

Batyrlyqtan ne payda,

Halqyna qayrany bolmasa.

Handyqtan tipti payda joq,

Qarashasyn jalmasa.

Moldalyqtan payda joq,

Sharighatty ótirik aityp,

Nadandardy aldasa,  -dep toqtapty.

Tóle biyden keyin sóz alghan Qazybek biy:

Ýy janynda biyik tóbeng bolsa,

Ol – ertteuli attan kem emes.

Ot basynda bilgir qartyng bolsa,

Ol jazylghan hattan kem emes.

Biz ýsh qazaq kerispeyik,

Kerisken asyly, bizge jón emes, - depti.

Eki biyden keyin sóilegen Áyteke biy:

Jerding sәni – qaptaghan jylqy men qoy,

Qyzdyng sәni –alqalap úzatqan toy.

Auyldyng sәni – qaynaghan qazan.

«Atana nәlet» degen auyr sóz, Qazeke, -

Myltyqtyng auzynan shyqqan oq,

Eki adam kerisse, onyng arty shoq.

Biz ýsh qazaq kerispeyik, keliseyik.

Eger kerise qoysaq bizge

Handyq  týgel ondyqta joq, – deydi.

«Ana tili» gazeti, 1991 jyl

 Ázirlep úsynghan Salauat Kәrim

Abai.kz