قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىندا ەل باسقارۋ ىسىندەگى بيلەر جۇيەسى، ونىڭ مادەنيەتى، ادەپ-ءتارتىبى، ونەگەسى ەرەكشە قۇبىلىس. ەجەلدەن قالىپتاسقان بۇل جۇيە ۇلى دالادا بيىك شىڭعا كوتەرىلدى. بىلىمدەر سينتەزىندەگى قۇبىلىس رەتىندە بۇگىندە قاراستىرىلاتىن بيلەر جۇيەسى  حالىقتىڭ قالىپتاسۋىنا، وي ساناسىنا، تىرشىلىگىنە، الەۋمەتىنە جانە مادەنيەتىنىڭ وسۋىنە زور ىقپال ەتتى، ەل باسقارۋ ىسىندە ۇلگى ونەگە كورسەتتى. كوبىنە ولاردىڭ مۇراسى شەشەندىك ونەر اياسىندا تانىلىپ، مەملەكەت قالىپتاستىرۋ قىزمەتىنىڭ جاقتارىن جوعالتىپ جاتامىز. قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىندا ءسوز اتاسى سانالعان مايقى بي، جيرەنشە شەشەن، 16-17 عاسىردا ەلگە تىرەۋ بولعان: تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي ەسىمدەرى، سىرىم داتۇلى جانە باسقا دا قازاق بيلەرىنىڭ  ەڭبەگى ولشەۋسىز، ولار مەملەكەتتىك قايراتكەرلىكتەرىمەن، اسقان دانالىقتارىمەن تاريحىمىزدا قالدى.

قاراعاندى وبلىسىنىڭ جۇرتشىلىعى بيىلعى جازدا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ازاتتىق كۇرەستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، قازاق پەن قالماق اراسىندا ءبىتىمشى-ءبۇتىنشى بولعان، باتىل، پاراساتتى ەلشى، ءاز تاۋكە حان قۇرعان «بيلەر كەڭەسىنىڭ» مۇشەسى، «جەتى جارعى» زاڭدار كودەكسىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى، ورتا ءجۇزدىڭ توبە ءبيى، اتاقتى شەشەن قازىبەك كەلدىبەكۇلىنىڭ 350 جىلدىعىن  اتاپ وتۋدە.  قازىبەك كەلدىبەكۇلى حالىق ساناسىندا «قازداۋىستى قازىبەك» اتانىپ، قازاق بىرلىگىنىڭ نىعايۋىنا، ءوزارا ىنتىماعىنىڭ  دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان قازاق رۋحانياتىنداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى.  ساليقالى، سالماقتى ويدىڭ ۇشقىرى، قىزىل ءتىلدىڭ شەبەرى قازداۋىستى قازىبەك بي مۇراسى  حالىق الەۋەتىنىڭ وتكەنى مەن كەلەشەگىنىڭ جارقىن كورىنىسى بولىپ قالا بەرەدى.

«قازاقتىڭ تۇبىنە جەتەتىن اۋىر دەرت،

زىعىر مايىنداي جايىلماسا يگى ەدى»

باياعى قازىبەك بي ۋاق، بۋرا مەن سوعان جاپسارلاس ارعىننىڭ باستى ادامدارى زورلىق پەن پاراعا اينالدى دەپ ەستىپ، وسى جاقتان بارعان بىرەۋدەن: «سول راس پا؟» - دەپ سۇراسا، ول مىڭگىرلەپ جاۋاپ ايتا الماپتى.

سونى كورگەن قازىبەك: اۋرۋىن جاسىرعان اجالسىز ولەدى، زورلىقتان قورىققان امالسىز كونەدى. ايتايىن دەسە بۇعان سور. ايتپايىن دەسە ەلگە سور. وتىز تىستەن شىققاندى وتىز رۋ ەل بىلەر. قازاقتىڭ قايعىسى قالماق ەدى، بەرەكەمەن جاۋىن الماق ەدى. مىناۋ بەرەكەنى بۇزاتىن اۋرۋ ەدى، نە قىلعان اۋرۋ سالماق ەدى. قازاقتىڭ تۇبىنە جەتەتىن اۋىر دەرت، زىعىر مايىنداي جايىلماسا يگى ەدى» -دەپ كەيىپ، جانتايا كەتىپتى دەيدى.

«تاڭ» جۋرنالىنىڭ 1925 جىلعى №3 سانىندا جاريالانعان

كىم جاقىن؟ نە قىمبات؟ نە قيىن؟

قازداۋىستى قازىبەكتىڭ تاپقىرلىعى مەن شەشەندىگىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ، كوز جەتكىزىگىسى كەلگەن ءبىر بىلگىر ادام وعان: كىم جاقىن؟ نە قىمبات؟ نە قيىن؟ دەگەن ءۇش سۇراقتى قاتارىنان قويسا كەرەك. سوندا قازىبەك بي وعان بىلاي دەپ جاۋاپ قايىرعان ەكەن دەسەدى:

تاتۋ بولسا، اعايىن جاقىن،

اقىلشى بولسا، اپايىڭ جاقىن.

باۋىرمال بولسا ءىنىڭ جاقىن،

يناباتتى بولسا، كەلىنىڭ جاقىن.

الدىڭا تارتقان ادال اسىن،

قيماس جاقىن – قارىنداسىڭ.

سىبايلاس بولسا، ناعاشىڭ جاقىن.

ادال بولسا، دوسىڭ جاقىن.

ەركەلەيتىن نەمەرەڭ جاقىن،

ءوز ۇرپاعىڭ - شوبەرەڭ جاقىن.

جان سەرىگىڭ جاس كەزىڭنەن

بارىنەن دە ايەلىڭ جاقىن....

- التىن ۇياڭ – وتانىڭ قىمبات،

قۇت بەرەكەڭ – اتاڭ قىمبات،

مەيىرىمدى اناڭ قىمبات،

اسقار تاۋىڭ – اكەڭ قىمبات،

تۋىپ وسكەن ەلىڭ قىمبات،

ۇيات پەن ار قىمبات،

ءوزىڭ سۇيگەن جار قىمبات...

ارادان شىققان جاۋ قيىن،

تاۋسىلمايتىن داۋ قيىن،

شانىشقىلاعان ءسوز قيىن،

ءدال وسىنداي جاعدايدا،

پانا بولماس ءوز ءۇيىڭ.

جازىلماسا دەرت قيىن،

ىسكە اسپاعان سەرت قيىن.

اقىلىڭنان اداسىپ،

ءوزىڭ تۇسكەن ءور قيىن،

تەنتەك بولسا ۇل قيىن،

نە ىستەرىڭدى بىلە الماي

اشيدى سوندا بوس ميىڭ.

«ورتالىق قازاقستان» گازەتى،

 1990 جىل،  ەل اۋزىنان جازىپ العان ە.مۋسين    

 ون جۇمباق

تولە بي توقسان جاسقا كەلگەندە قازداۋىستى قازىبەك سالەم بەرە بارىپتى. ەلدىڭ جاقسىلارى، شەشەندەرى، ويشىلدارى جينالىپ، اڭگىمە –دۇكەن قۇرىپ وتىرعاندا:

• قازداۋىستى قازىبەگىم كەلدى. ءبارىڭ تۇگەل جينالىڭدار. سەندەرگە ايتار ون ءتۇرلى جۇمباعىم بار، سونى شەشىڭدەر، -دەيدى ءتول بي.
• ايتىڭىز، ايتىڭىز؟
• ايتسام ون ءتۇرلى جۇمباعىم مىناۋ: ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، بەس، التى، جەتى، سەگىز، توعىز،ون.

وتىرعاندار تاڭ تاماشا بولادى.

• بۇل نە دەگەن جۇمباق؟ وسىنداي دا جۇمباق بولادى ەكەن؟ –دەيدى وتىرعاندار.
• توكە، بۇل جۇمباقتى مەن شەشەيىن، رۇقسات ەتىڭىز، -دەيدى قازداۋىستى قازىبەك.
• رۇقسات، رۇقسات! –دەيدى تولە بي.
• ءبىر دەگەنىمىز – بىرلىگى كەتكەن ەل جامان.
• ەكى دەگەنىمىز – ەگەسىپ وتكەن ەر جامان.
• ءۇش دەگەنىمىز – ءۇش بۇتاقتى شىدەردەن شوشىنعان ات جامان.
• ءتورت دەگەنىمىز – توسەكتەن بەزگەن جاس جامان.
• بەس دەگەنىمىز – بەلسەنىپ شاپقان جاۋ جامان.
• التى دەگەنىمىز –اسقىنىپ كەتكەن دەرت جامان.
• جەتى دەگەنىمىز – جاس كەلىنشەك جەسىر قالسا، سول جامان.
• سەگىز دەگەنىمىز – سەرپىلمەگەن قايعى جامان.
• توعىز دەگەنىمىز –تورقالى توي، توپىراقتى ولىمگە باس كورسەتپەسە سول جامان.
• ون دەگەنىمىز –وڭالماس كارىلىككە داۋ بولماس دەگەن،- دەيدى قازداۋىستى قازىبەك.
• راحمەت، ءدال تاۋىپ شەشتىڭ. ويى دا، ءتىلى دە جۇيرىك تۇلپارىم، دەپ تولە بي قازىبەككە رازى بولىپتى.

«ورتالىق قازاقستان» گازەتى،

1990 جىل.

ارىق ەمەس، قاتۋمىن، قارا جەردەن تاتۋمىن

ەرەتەدە قاركەسەك پەن قىپشاق رۋلارىنىڭ اراسىندا ءبىر داۋ بولادى. داۋعا قازداۋىستى قازىبەك كەلىپتى. امانداسىپ بولعان سوڭ قىپشاق ءبيى: «ارعىننىڭ  ارىق  بيى، سويلە»، -دەپتى.

سوندا قازىبەك:

ارىق ەمەس، قاتۋمىن،

قارا جەردەن تاتۋىمىن.

كوشەرشىلىك كەزدە تۇيە ازادى،

جەتىمدىك كورسە قىز ازادى.

ەلىندە جاۋگەرشىلىك بولسا،

تاعىندا  حان ازادى،

تابىنداعى بي ازادى، -دەپتى.

«ءسوز تاپقانعا قولقا جوق» كىتابىنان،

 1988 جىل، «جازۋشى» باسپاسى

ءبىز ءۇش قازاق كەرىسپەيىك،

كەرىسكەن اسىلى، بىزگە ءجون ەمەس.... 

تولە، قازىبەك، ايتەكە ۇشەۋى كۇلتوبەنىڭ باسىندا ۇزاققا سوزىلعان ءماجىلىس اياقتالار سوڭىندا ءۇش اۋىز ءسوز ايتاتىن بولىپ كەلىسەدى. جولىنا قاراي اۋەلگى ءسوزدى العان تولە بىلاي دەپتى:

شەشەندىكتەن نە پايدا،

ارتىندا ءسوزى قالماسا.

باتىرلىقتان نە پايدا،

حالقىنا قايرانى بولماسا.

حاندىقتان ءتىپتى پايدا جوق،

قاراشاسىن جالماسا.

مولدالىقتان پايدا جوق،

شاريعاتتى وتىرىك ايتىپ،

نادانداردى الداسا،  -دەپ توقتاپتى.

تولە بيدەن كەيىن ءسوز العان قازىبەك بي:

ءۇي جانىندا بيىك توبەڭ بولسا،

ول – ەرتتەۋلى اتتان كەم ەمەس.

وت باسىندا بىلگىر قارتىڭ بولسا،

ول جازىلعان حاتتان كەم ەمەس.

ءبىز ءۇش قازاق كەرىسپەيىك،

كەرىسكەن اسىلى، بىزگە ءجون ەمەس، - دەپتى.

ەكى بيدەن كەيىن سويلەگەن ايتەكە بي:

جەردىڭ ءسانى – قاپتاعان جىلقى مەن قوي،

قىزدىڭ ءسانى –القالاپ ۇزاتقان توي.

اۋىلدىڭ ءسانى – قايناعان قازان.

«اتاڭا نالەت» دەگەن اۋىر ءسوز، قازەكە، -

مىلتىقتىڭ اۋزىنان شىققان وق،

ەكى ادام كەرىسسە، ونىڭ ارتى شوق.

ءبىز ءۇش قازاق كەرىسپەيىك، كەلىسەيىك.

ەگەر كەرىسە قويساق بىزگە

حاندىق  تۇگەل وندىقتا جوق، – دەيدى.

«انا ءتىلى» گازەتى، 1991 جىل

 ازىرلەپ ۇسىنعان سالاۋات كارىم

Abai.kz