(Sony. Basy myna siltemede)

Ruhany janghyruymyzdy jandandyrugha tiyis ýlken eki sala - Bilim-ghylym, Mәdeniyet ministrlikterimiz turaly ne aitugha bolady? Mysaly, óz basym rizalyqpen «Bәrekeldi!» dey almaymyn. Qysqartyp aitsam: sahnalarymyz ben telearnalarymyzdy talghamsyzdyq jaylap aldy. Ózgelerding 3-4 әninen jyrymdap «әn» shygharatyn «sazger», úiqasy bar, úiytary joq ólensymaq shygharatyn «aqyn», halyq sazgerlerining әsem әnderin qiqalap aitatyn «әnshi» kóbeydi. Búrynda Mәdeniyet ministrliginde jana әn men kýidi, biydi talgham tarazysyna salatyn arnauly bólim bolghan, al býginde ol ne joq, ne joltapqyshtardyng jeteginde.

Sonday-aq, sahna men teleekranda (qalalarymyzdyng kóshelerinde de!) qolanshash qazaq qyz-kelinshekter azaydy. Ádette әielding jasy úlghaya bastaghany qara shashyn aq shalghannan bayqalushy edi, al qazirde jasy jiyrmanyng o jaghy men bú jaghyndaghy әnshi-biyshi qazaq qyz-kelinshek ataulynyng shashy sarghaya bastaytyn boldy,   tipti keybireuining shashy sarydan góri  qúla týske úqsaydy. Kóp úzamay buryl, jasyl, qyzyl da bolar. Bet әlpetinde kóz ben múrynnyn, auyzdyng ishinen basqa jerleri әlem-jәlem boyauly. Teleekrannan badyraytyp kórsetile qalghanynda ýirenshikti júqaltang qyzyl boyau ornyna jana ghana qon qan jaghylghanday bytty erinderinen eriksiz seskenemin. Sol qyz-kelinshekterding shashyn shashyp tastap, omyrauy men belin ashyp tastap, jarghaq shalbarmen byrtiyp-tyrtiyp shygha keletinderi  de tym ynghaysyz ekenin aityp, byltyr nauryz aiynda Mәdeniyet ministri A. Múhamediyúlyna «Jas alash» gәzeti  arqyly ashyq hat jazdym, biraq ol lәm demedi. Eki aidan keyin qúrmetti Biybigýl Tólegenovagha ashyq hat joldadym, tegi Biybikeng iltipat jasap, tiyisti jerde salmaqty sózin aitqan bolar, ashyq bel men sympy shalbar joghaldy, jarasymdy úzyn etek kóilek kórine bastady, biraq  shashylghan soyau-soyau shash jinalar emes, jartysy ashyq oiyq omyrau qymtalar emes. Bir jenin sheship, iyghyn jalanashtap shygha keletinder әli bar.

Halyqaralyq әrtýrli dengeydegi «Aru bayqauyna» qatysyp jýrgen qyzdarymyz qazaqtan búryn jartylay jalanash europalyq biykeshterge úqsaydy.

Bizding qazaqtyq, sheteldik telearnalardyng qaysybirinde qyz-jigitterding kәdimgi qútyryq bii kóbeyip barady. Alqam-salqam kiyinip, mәnsiz, sәnsiz sekirip,  shorshyp, shalqayyp, taltayyp, enkeyip, tonqayyp alasúra bastaydy. «O, albastylar!» dep, arnany dereu jauyp qútylatyn boldyq. Birer arnada keyde bayyrghy lirikalyq әnder konserti bastalady, biraq («pәlenin» bәri osy «biraqtan» shyghady ghoy) sahnadaghy әnshining tusyrtyndaghy kenistikte: órtting qaulaghany, ózenning tasyghany, taudyng qúlaghany, jelding soyqany, búlttyng jónkilgeni, elektr shamdardyng (projektorlardyn) sayysy...  siyaqty alasapyran payda bolady. Barabannyng ma, basqanyng  ba, әiteuir, bir aspaptyng jýikendi týigishtegen dýnk-dýnk dabysy qosarlanady. «Qúlaqtan kirip boydy alar әsem әn men tәtti kýi» jayyna qalady.

Preziydentting ruhany janghyru jayyndaghy maqalasy jariyalanghaly ýsh aiday uaqyt ótse de, sahna men telearna beri qaraghan joq. Al ary qarap bara jatqany ministrliktin  basshylaryna óte únaghan bolsa kerek.

Bilim  desek, ministr qútaymaytyn búl salagha  da júrtshylyq narazy. Ne ýshin? Úshpaqqa shygharmaytyn «ýsh túghyrly til baghdarlamasyn» mektepting 1-synybynan bastap tyqpalaghany ýshin. Ras, jas úrpaghymyz zamannyng betalysyna qaray shet elder tilin biluge tiyis, biraq  ýsh tildi qatar emizu – qay últtyng bolsyn balasyn Ana tilining uyzyna qandyrmau. Shet el tilderin, aitalyq, 8-synyptap bastap oqytsaq, kәmelettik attestat pen diplom alyp shyghar 7 jyl shәkirt-studentting aghylshyn tiline qosa halyqaralyq basqa da tilderdi  mengerip shyghularyna erkin jeter uaqyt emes pe? Álde, qazaq balasy biznesting jaghyn aiyruy ýshin aghylshyn tilin 1-synyptan oqymay onbaytynyna ministr E.Saghadiyevting kózi jetip pe? Biznesting kókesin kórsetip otyrghan, aghylshyn tilining paydasyn jete biletin Qytay, mysaly, bizshe  ólermendikke berilgen joq.

Ministrlikter kópshilikting synyna eng kóp úshyraghandar bolsa da, qynq etpeydi. Preziydentting erke-serkeleri dersin!

Songhysy bar-au, mektepte negizgi pәnderdi aghylshyn tilinde oqytu kerek» dep te jahandyq «janalyq» ashyp jýr. Olar qay pәnder? Sirә, qazaqtyng tili men әdebiyeti, tarihy men jaghrafiyasy negizgi pәnder tiziminen syzylyp tastalghan shyghar, eger olay bolmasa, olardy da aghylshyn tilinde oqytpaqshy ma? O, zaman: «ýide  bir qyzym bar, ol búdan da soraqy».

Ózi men ózinikin jarylqaudan jalyqpaytyn, búqaranyng kýbirin de, janayqayyn da tyndamaytyn biylikke búl jәitter әu basta-aq aitylghan, jazylghan. Tәuelsiz baspasózding betinde qat-qabat bolyp jatyr. Olarda әrqashan ashyq ta batyl, әdil sóileytinderge biylikting nendey «jauap» bergenderi jayynda malúmattar da bar:

«...Mysaly, «belgisiz bireuler» birde:

belgili sayasatkerler: Ámirjan Qosanovtyn, Seydahmet Qúttyqadamnyn, Núrbolat Masanovtyng  pәterlerining syrtqy esigin sementpen shegendep, ishtegiler shygha almaytyn etip ketti.

Ámirjandy soqqygha jyqty.

Ermúrat Bapidy sottady.

Ákejan Qajygeldindi ondy-soldy qaralap, qughyndap, shet eldi panalaugha mәjbýr etti (keybir әueyiler: "ol parany alyp-alyp, әdeyi qashyp ketti!" dep  sasyqauyzdanyp jýr. Bayghústar-ay!).

Ghalymjan Jaqiyanovqa jala jauyp, jeti jyl týrmege kesti.

Lira Bayseyitovanyng әri shyghara bastaghan tәuelsiz gәzetin jauyp tastap, әri ózin qayghygha dushar etti.

"Dat" gәzetin de jauyp tyndy.

"Tan" telearnasyn atqylady, jauyp tastady.

"SolDat" gәzeti redaksiyasynyng qyzmetkerlerin sabap, mýlikterin tonap ketti. Gәzetting taralymyn san ret tәrkiledi, gәzetti erikti satushylardy qudalady.

"Respublika" gәzetin japty, kensesin órtedi, kensesine  it óligin aparyp tastap, ol itting basyn redaktordyng ýiining syrtqy esigine ilip ketti.

"Qazaqstan" gәzetin qaqpaqylgha ainaldyrdy.

Sergey Duvanovqa qylmaqshyny qylyp jatqandary anau...».

«Qayda ketip baramyz, qyryp-joyyp?» degen maqalamda («Júma tayms» gәzeti, 2003-jyly) osylay degenmin. Ýzindisi. Sodan beri 14 jyl ótti, al men sol sózimdi býgin de qaytalay alamyn. Bylaysha:

Biylikting bauyrynda ósip, talay-talay keregine jarap jýrip, aqyrynda biylikting aldamshy ekenine kózi jetip, kórip-bilgen qiyampúrystyqty tizip aita preziydent N.Nazarbaevqa ashyq hat jazyp, oppozisiyagha bet alghan Zamanbek Núrqadilevpen 2004-jyly 24-shildede súhbattasqan belgili jurnalshy Ashat Shәripjanovty sol kýni inirde automәshin qaghyp mert qyldy. Mert qylghany erekshe: marqúmnyng denesinde qaraghúsy oiylghannan basqa birde-bir syzat joq! Adamnyng tek basyn qaghyp ótetin automәshin bolghany ma?!

«Ózin ózi ýsh ret atqan»  Zamanbekting óligi óz ýiinen tabyldy. 2005-jyly, qarashanyng 25-i kýni. «Atqanda» qanday?!. Eki ret keudesine atqan, oghan bolmaghan song tórge kilemshe tósep, soghan týzu jatyp, kórpeshesin dize jaghyna jauyp, sodan keyin basyna atqan, - zang oryndary aitatyn «kontrolinyy vystrel». Adamnyng ózin ózi ýsh ret atuy arghy-bergi tarihta Qazaqstanda ghana bolghan shyghar. Ol súmdyqty teledidar arqyly habarlaghan Ishki ister ministri B.Múhametjanovtyng beti býlk etpegeni sondyqtan-au!..

Arada ýsh ay óte bere Almatynyng bútaly bir shetinde Altynbek Sәrsenbayúlynyn  óligi tabyldy. Jalghyz emes, oqqaghary men shofery ýsheuin atyp tastaghan.

Altynbek te biylikting biregey qyzmetkeri bolyp, ministr dengeyine jetti. Alayda ol da  biylikting pәtuәsizdigine shyday almay, oppozisiyagha oiysty. Demokratiyalyq partiya qúryp, oppozisiyanyng jetekshisi boldy. Ashynyp sóilep, aqiqatty batyl jazyp jýrdi. Sol ýshin, iyә, sol ýshin qúrbandyqqa shalyndy. «Alay eken, bylay eken» degen alypqashty sóz әdeyi taratylsa da, jasandy dәlelder júrtty ilandyra almady.

Ozbyr biylikting jalasymen týrmede 7 jyl otyryp shyqqan Ghalymjan Jaqiyanov ómirine qaytadan qauip tóngen song shet elge qonys audardy.

Batyl sayasatshy, jurnalshy-jazushylar Batyrhan Dәrimbetov pen Nýry Mýftah  ta «automәshinning astyna týsip» kóz júmdy.

Almatynyng irgesindegi «Shanyraq» atty qazaq auylynda «zansyz salynghan» ýilerdi tanghy saghat 4-te (?!) bulidozermen sýrip tastaugha barghan polisiya tobyna batyl qarsy shyqqan qaysar aqyn Aron Atabekke jәne tórt  jigitke «poliyseydi óltirdi» degen júmbaq jala jabylyp, dereksiz «kerek derekpen»  jauapqa tartyldy. 2007-jyly qazan aiynda. 18 jylgha sottalghan Aron  sodan beri jeti týrmege auystyrylyp, bәrinde de birkisilik  kamerada ústaluda.

Janaózende biylikting qiyastyghynan qandy oqigha boldy.

Almaty oblysynda «Shekara shataghy» shyqty.

Múnay men gazymyzgha ie bolyp alghan sheteldik paydakýnem kompaniyalardyng ozbyrlyqtaryna ashynyp qarsylyq jasaghan jergilikti qazaq júmysshylardyng birnesheui sottaldy.

Jerimizding jat eldikterge jalgha beriluine, satyluyna batyl narazylyq tanytqan  azamattarymyz týrmege jabyldy.

Biylikting betperdesin sypyra sóilegen rejisser Bolat Atabaev qughyn kórip, shet elge ketuge mәjbýr boldy.

«Qazynanyng qarjysyn úrlap-jyrlap qoyghandary ýshin» әkeli-balaly jurnalshy Mataevtar sottalyp, týrmede otyr.

«Qashqyn milliarder M.Ábilәzovpen sybaylas» jurnalshy J.Mamay eki ay boyy qamaqta, tergeude.

Songhy 4-5 jylda: «Iship qoydy, jep qoydy», «iri kólemdi para aldy» dep sottalghan qazaq jiyrma shaqty. Solardyng bәrining «úrlyq, para» delingen aqshalaryn qosyp eseptesek, V.Ny degenning bir jolghy «tabysynyn» jartysyna da jetpeydi. Ny 1 million dollar para alyp túrghanynda tútqyndaldy da, zang oryndary ókilderinin: «olay emes eken, bylay eken» dep jantalasa aqtauymen aman-sau bosatylyp, aqmonshadan shyqqanday bolyp, tayrandap kete bardy. Al onyng «birinshi ret» (?!) sonsha para alghandyghy «tәjiriybesizdigi» bolyp, qamqorshylary sonysyn múqiyat eskergen shyghar.

Jalpy bizding býgingi biylik elimizdegi millioner-milliarderlerge raqymdy. Búdan bir ay shamasy búryn  «DAT-OP» gәzeti pash etkendey, qazaqstandyq   asa bay biznesshilerding sany 50 eken. Solardyng qaysysy adal enbegimen  «algha shyqqany», mysaly, maghan beymәlim, al syrttay bolsa da  anyq biletinderim – «Nevada-Semey» aksionerlik qoghamynyng arnauly qoryna Semey atom poligonynan zardap shekkenderge jәrdem beruge jinalghan milliardtaghan dollardy «tókpey-shashpay» ózara bóliske salyp, milliarder bolyp, miyghynan kýlip jýrgender: Mashkevich, Shodiyev, Ibragimov  jәne «Koreyka». Biylik ol betpaqtardyng birde-bireuine:  «Áy, sen semeyliktkerdi aldap, aramdyqpen bayydyn! Alghanyndy, kәne, qaytar!» dep dauys kótergen joq, kerisinshe:  dos-joldas, әmpey-jәmpey.

Sonymen, «...bizderde  mynaday bar, mynaday bar» (Súltanmahmút Torayghyrov): biylikting yrqyndaghy tәueldi baspasózding baghdarlamasy – preziydent N.Á.Nazarbaevty maqtay beru, maqtata beru. Úiymdastyruynda selkeu joq. Eger memleket basshysyn madaqtaudyn, ózderi menshiktegen  sózben aitqanda, «әlemdik» jarysy ótkizilse, chempion bolar-aq edi, ne kerek, ótkiziler emes. Ou, «әlemdi tamsandyryp otyrghan Qazaqstan» ózi úsynys jasap, Astanada nege ótkizbeske? EKSPO-17-ni ótkizgennen qiyn, qymbat bola qoymas.

Al preziydent ózine ashyq ta sheksiz tabynushylardyng sózderin esty me, jazghandaryn oqy ma? Tyndasa, oqysa, -  únatyp jýr me, әlde «Qoyyndar!» deuge dәti jetpey me?..

Maqtaudyng aty – maqtau. Oryndy-orynsyz bolsa da. Syn emes. Tәuelsiz gәzetterdegidey... e, olar azayyp ta qaldy, azaytqan son. Arqa tútatyn oppozisiyasy joq, endi bola da qoymas.

IYә, tәueldi baspasózding qashanda mindeti aiqyn, joly ashyq. Ókimet pen ýkimetti  ýkilep, bolmaghan jetistikti «boldy» dep, tardy «ken» dep, qisyqty «týzu» dep, «kemshilik, olqylyq» degen sózderdi ózi de úmytyp, ózgelerge de úmyttyryp otyr. Bizde adam  qúqyn silau degennin  bar-joghyn oilap bas qatyruy kerek emes, shetelding erikken  demokrattar-aq biz ýshin oilap qaryq bola bersin. Oy erkindigine qosa sóz bostandyghyn da solargha berdik.

Bizde sheshilmey jatqan, shiyelenisken mәsele joq.

Sahna men telearna qalybynda: alas-kýles «konsertteri», keybir baghdarlamalary - batystyq,  reseylik agha-apataylarynan kórip-biluleri, «úqsatpay» kóshirip qaytalaulary.

Bilim-ghylym biyiginde: mektepter ashyq, synyptary jaryq, biyl  jappay on ekijyldyq oqu jýiesine kóshiriledi. Aghylshyn tilin ýiretu balabaqshadan bastaluy mýmkin. Ghylym akademiyamyz ornynda  bolmasa da, ghylymymyzdyng oiy-qyry gýldep túr, jaqynda ghana «asa kórnekti» 69 adamgha akademik ataghy berildi. IYә, joq akademiya bar Jazushylar odaghynan kem be eken?! Jazushylar odaghy anau jyly halyqaralyq әdeby «Alash» syilyghyn bir kýnde 42 kisisine bergen bolsa, «akademiya»...  tәk shto...

Paraqorlyq, jemqorlyq degenmen alysatyn komissiya, komiytet qúryp әure boludyng qajeti ne? Qaysysy bolsyn toyghan song toqtaydy, qayta olardyn  qolyn qaqpau kerek, neghúrlym tez toysa, soghúrlym tez toqtaydy, tәk shto

Qysqasy: auyl ornynda, qala tynysh. Anau-mynau sózder tiylsyn! Sodan son: Qazaqstan әlemge keshe-býgin ghana tanylghan joq, 1991-jyldan bastalghan «jana tarihymyzdy» jaqsy bilu kerek qoy, biz 2002-jyly qoghamdyq «Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy» qozghalysyn tókpeshtep tastauymyzben, odan song «Qazaqgeytimizben», «Rahat Áliyevting isimen» tanylyp ýlgirgenbiz, tәk shto...

Ghabbas QABYShÚLY

Abai.kz