Kez -kelgen órkeniyetti memleket óz tarihyn qasterleydi, ony úrpaq sanasyna engizuge jaghday jasaydy. Óitkeni tarih halyqtyng myng jyldap jinaghan tәjiriybesi, asyl qazynasy. Tәuelsiz elimizding qazirgi damuy ótken tarihtyng betterin qayta paraqtaudy talap etedi. Sonyng biri biz qarastyrghaly otyrghan islam dinine qatysty keybir mәseleler. Býgingi kýnge deyin Qazaqstannyng soltýstik aimaghyndaghy islam dinining XIX-XX ghasyrlardyng aralyghyndaghy jaghdayyna tarihy taldau jasalghan joq. Arnayy zertteu júmystarynyng bolmauy sebepti osy ólkede islam dinining taraluy men kórsetilgen uaqyt mejesindegi jaghdayy turaly ghylymy әdebiyette ýstirt pikirler de kezdespey qoymaydy. Onyng eng bir kóp taraghan mysaly - Qazaqstannyng soltýstik bóligindegi qazaq qauymdarynyng XIX ghasyrdyng ortasyna deyin baqsylyq - mәjýussiyli k týsinikterding yqpalynda boldy deytin erejege ainalghan tújyrym. Osy týsinikting aiqyn kórinisi belgili zertteushi A.IY.Levshinning «Opisanie kirgiz kazachiih ily kirgiyz-kaysaskih ord y stepey» enbegindegi myna joldar: «Kakoy vy very?» sprosil ya odnajdy dvuh kirgizov-kazakov. «Ne znaem», - otvechaly oni. Otvet sey uslyshiyte ot bolishey chasty ih sootechestvennikov. Y v samom dele trudno reshiti, chto takoe kirgizy - magometane, maniyheyane ily yazychnikiy? [1]

Kez -kelgen órkeniyetti memleket óz tarihyn qasterleydi, ony úrpaq sanasyna engizuge jaghday jasaydy. Óitkeni tarih halyqtyng myng jyldap jinaghan tәjiriybesi, asyl qazynasy. Tәuelsiz elimizding qazirgi damuy ótken tarihtyng betterin qayta paraqtaudy talap etedi. Sonyng biri biz qarastyrghaly otyrghan islam dinine qatysty keybir mәseleler. Býgingi kýnge deyin Qazaqstannyng soltýstik aimaghyndaghy islam dinining XIX-XX ghasyrlardyng aralyghyndaghy jaghdayyna tarihy taldau jasalghan joq. Arnayy zertteu júmystarynyng bolmauy sebepti osy ólkede islam dinining taraluy men kórsetilgen uaqyt mejesindegi jaghdayy turaly ghylymy әdebiyette ýstirt pikirler de kezdespey qoymaydy. Onyng eng bir kóp taraghan mysaly - Qazaqstannyng soltýstik bóligindegi qazaq qauymdarynyng XIX ghasyrdyng ortasyna deyin baqsylyq - mәjýussiyli k týsinikterding yqpalynda boldy deytin erejege ainalghan tújyrym. Osy týsinikting aiqyn kórinisi belgili zertteushi A.IY.Levshinning «Opisanie kirgiz kazachiih ily kirgiyz-kaysaskih ord y stepey» enbegindegi myna joldar: «Kakoy vy very?» sprosil ya odnajdy dvuh kirgizov-kazakov. «Ne znaem», - otvechaly oni. Otvet sey uslyshiyte ot bolishey chasty ih sootechestvennikov. Y v samom dele trudno reshiti, chto takoe kirgizy - magometane, maniyheyane ily yazychnikiy? [1]

Shyn mәninde A.IY.Levshin qazaqtardyng Qúdaydy qabyldaytynyn, oghan Koran /tekste Koran zany/ tәrtibi boyynsha tabynatynyn jazady, tek búl tabynu erekshe jolmen iske asady. Qazaqtar islam dinin fanattar esebinde emes, halyqtyq týrde qabyldaghan, yaghny ózderining tól baqsylyq týsinikterin saqtay otyryp músylmandyqqa ótken.

Degenmen A.IY.Levshinning jogharyda keltirgen tújyrymy belgili dәrejede ózge zertteushilerge de әser etpey qoyghan joq. Mysaly, M.Mihaylovtyng 1867- jylghy maqalasynda «Kirgizy schitaitsya magometanamy sunnitskoy sekty, no ony tak slaby v svoey religiy y tak ravnodushny k ney, chto sostavlyayt samyy nizshiy razryad musuliman [2] dep jazady. Eskertetin bir mәsele A.IY.Levshin de, M.Mihaylov ta óz zertteulerinde Qazaqstannyng soltýstik aimaghynyng derekterin paydalanyp otyr.

Degenmen sol kezenning ózinde búl pikirge qarsy bolghan ghalymdar da boldy. Olar qazaq halqynyng islam dinin erterek qabyldaghanyn jәne kýndelikti tirshiliginde islam qaghidalaryna sýienetinin dәleldi týrde jazghan. Osynday pikirlerding arasynda belgili shyghystanushy ghalym V.V.Radlovtyng pikiri erekshe:

«Kirgizy /qazaqtar - avt./ rezko otlichaitsya ot turkov-kochevnikov Altaya, y po svoemu obrazu jizny y myshleniya ony nahodyatsya na bolee vysokom urovne. Eto obuslovleno islamom, kotoryy kirgizy ispoveduit uje mnogo stoletiy» dep jazady qazaq ómirin tereng zerttegen V.V.Radlov.

Ghalymnyng pikirinshe búl mәseleni tereng angharu ýshin qazaq halqynyng etnografiyasyn jaqsy bilu kerek: «nesomnenno, iymenno blagodarya vliyanii islamskoy religiy kirgizam prisushi bolishiy poryadok v odejde y ustroystve jilisha, chistota, uporyadochennye semeynye otnosheniya y bolee sovershennye eticheskie prinsipy. Shiroko rasprostranenno lojnoe predstavleniye, budto by kirgizy lishi v poslednee vremya polnostiu obratilisi v islam i, bolee togo, eshe y po sey deni ostaytisya yazychnikami. Kirgizy uje neskoliko kak okonchatelino prinyaly islam y mogut s polnym pravom schitatisya pravovernymi, mojno daje skazati, fanatichnymy musulimanami, hotya, razumeetsya, kirgizskoe musulimanstvo, priobrelo svoebraznui okrasku, obuslovlennui osobym jizny etih stepnyh kochevnikov» [3]

V.V.Radlovtyng aitqan pikirine dәleldi biz XVI ghasyrdyng basynda Muhamed Shaybany hanmen birge qazaq dalasyna kelgen tarihshy Fazlallah ibn Ruzbehannyng «Mihman - name-yy Buhara» /Búharlyq qonaqtyng jazbalary kitabynan tabamyz. Sayahatshy qazaqtardyng islam dinin Shynghys han zamanynan beri qabyldaghanyn jazady, biraq onyng jazuynsha búl islam azdaghan jergilikti erekshelikteri bar islam. Sonymen birge Ruzbehan qazaq jerine bir jaghy Týrkistan men Mәurennahrdan, bir jaghy Hadjy-Tarhan" /Astrahan/ men Shirvan Derbentinen /Ázirbayjan/, Horezm men Hiuadan din ókilderi jii keletinin jazady:

« kazahy ...bolee dvuhsot let, kak prinyaly islam, y ulemy, y uchenye priyezjaiyt k nim iz raznyh storon ... ih /kazahov/ kupsy postoyanno poseshaly y poseshayt strany islama, ravno y kupsy etih stran ezdyat k niym. Kupsy etoy strany vhojy v ih sredu, zauchivait predpisaniya islama, y seychas ony vmeste s hanamy y sultanamy - musulimane. Ony chitait Koran, ispolnyait molitvy, otdait svoih detey v shkolu, postyatsya, vstupayt v brak y vovse ne jenyatsya bez brachnogo dogovora» [4].

XVIII ghasyrdyng sonyna qaray Orta jýz jerinde qyzmet jasaghan kapitan IY.G.Andreevting «Opisanie Sredney ordy kirgiyz-kaysakov» atty enbegining Bir jaghynan derektik qasiyeti kóp osy enbekting birneshe tarauy soltýstik qazaq ólkesinde qalyptasqan islamdyq әdet-ghúryptardy sipattaugha arnalghan. Kapitan IY.G.Andreevting әskery injenerlik qyzmeti kóbinese Ertis jәne Esil ózenderining boyyndaghy orystyng shekaralyq shepterin salugha qatysty bolghan.

IY.G.Andreev osy ónir qazaqtarynyng islam dinin ústanatynyn, kóptegen qaghidalary men salt-dәstýrin qabyldaghanyn jazady. Ol «zakon kirgiyz-kaysakov esti mugametanskoy, kotoryy prinyaly ony v Buhariy ot drevnego hana Djaniybeka.» deydi. Avtordyng jazuyna qaraghanda qazaqtyng óz ishinen shyqqan din iyeleri joq, kóbinese syrttan kelgender molda qyzmetin atqarady: «Dlya bogoslujeniya je ahunov y mullov ne iymeiyt, a pochitait vsyakogo gramotnogo cheloveka za mullu, koih iz prirodnyh ih ny u kogo u nih net, a prinimait ih iz tashkensov y buharsev» [5].

IY.G.Andreev qazaqtyng belgili biyleri men súltandaryna Sibir shebinen sauatty tatarlarmen bashqúrttardyng jiberiletinin jazady. Olar Reseylik ýkimet oryndarymen qazaq arasynda qaghaz-hat mәselesin jýrgizuge attanatyn hatshy deydi zertteushi. Degenmen osy attanghan adamdardyng belgili dәrejede qazaq arasynda islam pozisiyasyn kýsheytkenin biz kóptegen tarihy qújattaryn bilemiz.

XIX ghasyrdyng 20-30-jyldary qazaqtar turaly jazghan G.IY.Spasskiy, S.G.Bronevskiy shygharmalarynan da Soltýstik Qazaqstan aimaghyn mekendegen qazaq rularynyng islamgha qatysy turaly mәlimetter kezdesedi. Búl baghytta әsirese S.G.Bronevskiyding «O kirgiyz-kaysakah Sredney Ordy» enbegin atau kerek. Ózine deyingi jazylghan IY.G.Andreevting jazbalaryn azdap qaytalaghynymen búl enbekte avtordyng óz kózimen kórip-baqylaghan janalyqtary da bar. S.G.Bronevskiy Sibir qyrghyzdary oblysy atalatyn әkimshilik qúrylymnyng basshysy boldy, onyng otarshyl jýiening ókili bolghandyqtan shovinistik pighyldaghy kózqarasy basym.

Sibir qazaqtary oblysyna qatysty S.G. Bronevskiy bylay dep jazady: «Vyshe bylo obiyasneno, chto Kirgiyz-Kaysaki, hotya ispoveduit zakon Magometa, no suti nevejy v inom, Ahunov, Mullov y Hodjey soderjat v volostyah, no net u nih ny mechetey, ny obryadov very postoyanno otpravlyaemyh, nahodyatsya odnako je ludy nabojnye iz starikov»[6].

Eng bastysy búl enbekten Qazaqstannyng soltýstik aimaghyna qatysty tolyp jatqan tarihy mәlimetterdi kezdestiremiz. Ol enbekte qazaqtardyng Ázireti Súltangha arnayy sapargha shyghatyny da, әr auylda bes uaqyt azan shaqyryp, namaz oqityn adamdar bolatyny jóninde t.b. derekter bar. Jalpy búl enbekti XIX ghasyrdyng basyna qatysty jaqsy derek kózi retinde qabyldaugha әbden bolady.

Jogharyda Reseylik belgili zertteushi A.IY.Levshinning islamgha kóz qarastary turaly aittyq. Onyng qazaq arasyndaghy islamnyng orny men qyzmeti turaly týsinikteri tym jadaghay dep baghalugha bolady. Ol kóbinese qazaqtyng kóshpeli qoghamynda músylmandyqpen qatar kezdesetin baqsylyq senim-nanymdargha kónil bólip, sony surettegen. Biraq XIX gh. ortasyna qaray qazaqtyng músylmandyghy turaly jana zertteulerding legi payda boldy. Búlardyng kópshiligi din mәselesine arnayy baghyttalmaghanymen de belgili dәrejede derek bolugha jaraytyn enbekter, sonymen qatar olardan tarihnamalyq zertteu әdisterining de ýlgisin kóruge bolady.

Resey Generaldyq shtabynyng qyzmetkeri M.Krasovskiy. 1868-shi jyly jariyalanghan «Oblasti sibirskih kirgiyz» dep atalatyn ýsh tomdyq enbeginde, zertteushi qazaq dalasynyng soltýstik bóliginde mekendegen elding arasyndaghy islam jaghdayyna toqtalady. M.Krasovskiy qazaqtyng diny týsinikterinde fanatizm joq dep jazady, biraq әr týrli diny әdet-ghúryptar men qúrban -ayt siyaqty merekeler ótkiziletinin aitady. Avtor qúrban-aytty qazaqtyng ýsh kýn boyy toylaytynyn, onyng býkil halyqtyq mereke týrinde ótetinin naqty mysaldarmen keltirgen: «pervyy deni qúrban-ayta prazdnuyt vse bez isklucheniya, vtoroy - hodjy y mully, k kotorym sobiraitsya sultany y znakomye iz prostyh kirgiyz, v tretiy - belaya kosti priglashaet k sebe na edu vseh teh, u kotoryh gostily pervye dva dnya» [7].

XIX ghasyrdyng 60-shy jyldary «Uaqytsha Ereje» reformasyna qatysty qazaq jerin aralaghan Resey ýkimetining ókili A.K.Geyns qazaq arasyndaghy islamnyng erekshelikteri turaly: «smeshenie nekotoroy doly magometanstva s starinnymy yazycheskimy verovaniyamy y obychayamy sostavilo u kirgiz svoe sobstvennoe, kirgizskoe verovaniye» [8] dep jazady

Avtordyng qazaq ishine islam dinin taratushylar Orta Aziya handyqtarynan, yaghny Hiua, Búhara, Koqan jerinen kelgen moldalar. Búl moldalar ózderining paydasy ýshin, kóbinese sauda mәselesi men sayasat ýshin, islam dinin taratyp, qazaqtyng músylmandyghyn qoldaytynyn aitady. Degenmen A.K.Geynsting aituyna qaraghanda qazaqtar islam dinining eng basty degen bes - alty sharty bolmasa basqasyn qabyldamaghan, kóbinese kýndelikti tirshilikte әli de baqsylyq dәstýrlerin qoldanady[9]. A.K.Geynsting soltýstik aimaqtyng qazaqtaryna islamdy Orta Aziya din ókilderi alyp keldi degen pikirine Sh.Uәlihanovtyng qarsy bolghany belgili. Qazaqtyng úly shyghystanushy ghalymy, progressivti kózqarastardyng ókili Sh.Uәlihanov Qazaqstan jerining soltýstik aimaghyna islamdy alyp kelgen 1822- jylghy «Sibir qazaqtary turaly Jarghy» dep eseptedi.

Qazaqstannyng soltýstik aimaghyndaghy islam dinining XIX ghasyrdaghy jaghdayy turaly óte qúndy mәlimetterdi Sh.Uәlihanovtyng - «O musulimanstve v stepi» maqalasynan kóremiz. 1863-1864- jyldary Shoqannyng qatty auyryp jýrgen kezinde jazylghan búl shygharma qazaq halqynyng ishinde islamnyng qanat jangyna baylanysty tuyndaghan tolyp jatqan mәselelerdi qarastyrady. Sh.Uәlihanov erkin ómir sýrgen, erlik ruhty, tәuelsizdikti dәriptegen qazaq halqynyng Shyghystyng músylmandyq dәstýrlerining әserimen juasyp, boykýiez bolyp bara jatqanyna alandaushylyq bildiredi: «Pod vliyaniyem tatarskih mull, sredneaziatskih ishanov y svoih provelitov novogo ucheniya narodnosti nasha vse bolee y bolee prinimaet obshemusulimanskiy tiyp. Nekotorye sultany y bogatye kirgizy zapirait jen svoih v otdelinye yurty, kak v garemy. Nabojnye kirgizy nachinait ezditi v Mekku, a boyany /aqyndar- avt/ nashy vmesto narodnyh bylin poit musulimanskie apokrify, perelojennye v narodnye stihi. Voobshe kirgizskomu narodu predstoit giybelinaya perspektiva dostignuti evropeyskoy sivilizasiy ne inache, kak proydya cherez tatarskiy period, kak russkie proshly cherez period vizantiyskiy» [10].

Shoqan Uәlihanov qazaq halqynyng ruhany túrmys-tirshiligine músylmandyq sholastikanyng keri әser etui mýmkindigin eskertedi. Ghalym músylmandyqtyng tereng tamyr jongynan qazaq halqynyng evropalyq órkeniyetting kóshine iligu, eru mýmkindigi azayyp qalady dep eseptedi. Sonymen birge Shoqan soltýstik ónirdegi qazaqtardyng arasynda islam qaghidalarynyng etek jayghanyna Speranskiyding jýrgizgen reformalary әser etti dese, ekinshi bir maqalasynda /Zapiska o sudebnoy forme/: «vmeste s prikazami, zasedaniyami, jurnalamy ishodyashimy y vhodyashimy navyazaly nam tatarskih mull y tatarskoe prosvesheniye. Reformy podobnogo roda, sobstvenno, my y schitaem bedstvennymy dlya naroda y vrednymy dlya progressa [11]. Shoqan orys ýkimetine islam dinin qughyndamaudy úsynady: «ne predlagaem emu presledovati islam, podobnye krutye mery vedut vsegda k protivnym rezulitatam» [12].

Ókinishke oray Resey ýkimeti XIX ghasyrdyng ortasynan bastap músylmandyq halyqtardyng ishinde, onyng ishinde qazaq arasynda missionerlik sayasatty óte qarqyndy jýrgizdi. Búl sayasattyng әseri Qazaqstannyng soltýstik aimaghyn mekendegen qazaq rularyna da tiygeni belgili. Jappay hristiandyq dindi qabyldamasa da halyqtyng arasynda shoqynghandar boldy, al basym bóligi osy sayasattyng sebebinen Reseydi jek kóruge mәjbýr boldy.

XIX ghasyrdyng ekinshi jartysynda islam dinine qatysty enbekter jazghan zertteushilerding ishinen G.N.Potaninnyng enbekterin erekshe ataugha bolady. Ol qazaq arasyndaghy islam turaly arnayy enbek jazbaghanymen islamnyng ong jәne teris әserlerining soltýstik aimaqtyng qazaqtaryna qalay әser etkeni turaly bayypty pikirlerin bildiredi.

Músylman dinining qazaq halqyna yqpaly turaly G.N.Potanin 1895- jyly Kókshetaugha kelgen saparynyng kýndeliginde jaqsy jazghan. Jas kezinde Shoqan Uәlihanovpen dos bolghan, qazaq auyz әdebiyetine ghylymy túrghydan bagha beruge asyqqan, foliklorist jәne etnograf G.N.Potanin osy jyly Kókshetau qazaqtarynyng auyz әdebiyet ýlgilerin jinaqtau ýshin arnayy saparmen Syrymbetke kelip, eki ay boyy Shoqannyng tuystarynyng arasynda bolyp qazaq halqynyng túrmys - tirshiligimen auyz әdebiyeti ýlgilerin jinaghany belgili. Sonymen qatar ghalym - zertteushi qazaq halqynyng kýndelikti tirshiliginde músylmandyqtyng ýirenshikti bolyp ketkenin de jazady.

«Musulimansko-klerikalinoe napravlenie s kajdym godom usilivaetsya v stepi. Otdelinye kirgizskie semeystva ily lisa, vnachale podchinyaitsya russkomu vliyanii, nakones poddaitsya y poglashaytsya obshim techeniyem. Neskoliko desyatkov let nazad polojenie del, mojet byti, bylo blagopriyatnoe dlya proniknoveniya evropeyskih iydey v kirgizskui sredu. Mull iz kirgizov bylo malo, bolishey chastiu eto byly kazanskie tatary, svoy kirgizskie mully esly y byli, to eto ucheniky kazanskih mull. Teperi eto izmenilosi: s zavoevaniyem Turkestana molodye ludy iz kirgizov staly uezjati v svyatuy Buharu, ony izuchait tam persidskiy y arabskiy yazyk y musulimanskiy zakon, vozvrativshisi na rodinu, stanovyatsya mullami» [13].

G.N.Potanin Qazaqstannyng soltýstik aimaqtaryndaghy qazaqtardyng ómirine arab-parsy mәdeniyetining әseri bar ekenin, Búhara medreselerinde oqyp kelgen jastardyng kópshiligi evropalyq bilimnen habarsyzdyghyn, adamgha qajetti bilimning jútandyghyn tilge tiyek etedi. Ghalym qazaq halqynyng bolashaqtaghy taghdyry evropalyq bilimge jol ashylsa ghana nәtiyjeli bolmaq degen Shoqan oilaryn qostaydy.

Qazaqstannyng soltýstik aimaghyndaghy islam dini turaly payymdaular A.E.Alektorovtyng «Iz istoriy razvitiya obrazovaniya sredy kirgizov Akmolinskoy y Semipalatinskoy oblastey» atalatyn maqalasynda kezdesedi. Qazaq jerinde Reseylik bilim jýiesin ornyqtyrugha ýlken enbek sinirgen A.E. Alektorov oghan negizgi kedergini músylman dininen kóredi. Avtor búl maqalasyn «Vopros o razvitiy sredy kirgizov russkogo obrazovaniya tesno svyazan s religiey etogo polukochevogo naroda - musulimanstvom, otrisaniyem vsego ne musulimanskogo » dep bastaydy.

A.E.Alektorov soltýstik aimaqtarda músylman dinining ornyghuyna Orynbor, Or, Troisk, Petropavl, Semipalat qalalarynda ornyqqan qazan tatarlary kinәli dep esepteydi - «blagodarya iym, kirgizy, etot vesima sposobnyy y vosprimchivyy narod, vse bolee y bolee omusulimanivaetsya y otatarivaetsya» [14].

A.E.Alektorovtyng jazbalarynda Aqmola men Semey oblystary qazaqtarynyng arasynda músylman dinining yqpalyn salystyratyn da pikirler bar. Avtordyng pikirinshe Aqmola oblysynyng qazaqtary músylman dini ghúryptaryn kóbirek tútynady: «prichem kirgizy Akmolinskoy oblasty bolee propitany «istinami» Korana, nejely Semipalatinskiye, eshe sohranivshie v nekotoroy stepeny svoy pervobytnuy prostatu»[15].

Belgili shyghystanushy V.V. Bartolid «iz vseh narodov tureskogo proishojdeniya osobennoe vnimanie issledovateley obrashaly na sebya, po svoey mnogochislennosty y po obshirnosty zanimaemoy territorii, kirgiyz-kaysaki, ob etom narode na russkom yazyke sushestvuet obshirnaya liyteratura, rasseyannaya po razlichnym periodicheskim izdaniyam» »[16] degen bolatyn.

Revolusiyagha deyingi islam dinining Qazaqstannyng soltýstik aimaghyndaghy jaghdayyn zertteu osynday dengeyde. Kenestik kezende de birshama zertteuler bolsa, elimiz tәuelsizdikke qol jetkizgeli derekter sany kóbeye týsude .

PAYDALANYLGhAN ÁDEBIYETTER

1. Levshin A.I. Opisanie kirgiz kazachiih ily kirgiyz-kaysaskih ord y stepey.-Almaty,1996.-313b

2. Mihaylov M. Kirgizy. //Liyteraturnaya biblioteka. 1867. iini.// T.6.kn.1-2 -SPb., 1867. -283b.

3. Radlov V.V. Iz Sibiri. Stranisy dnevnika. -M.,1989.-302b.

4.Fazlallah ibn Ruzbihan. Mihman name-yy Buhara» / Zapisky Buharskogo gostya/. Perevod, predislovie y priym.R.P.Djalilovoy. Pod.red. A.K.Arendsa. -M.,1976. -106b.

5. Andreev IY.G. Opisanie Sredney ordy kirgiyz-kaysakov». -Almaty, 1998 . -55b.

6. Bronevskiy G. Zametky o kirgiyz-kaysaskoy Sredney Ordy //Otechestvennye zapiskiy.// №123 -SPb., 1830. -95b.

7. Krasovskiy M. Oblasti sibirskih kirgiyz. Ch.z.-SPb., 1868. -59b.

8. Geyns A.K. Kirgiyz-Kaysaky (v Zauraliskoy stepiy)// Sobranie liyteraturnyh trudov.T.1.-78b.

9. Geyns A.K. Atalghan enbekte. -78-79bb.

10. Valihanov Ch. Ch.Sobranie sochiyneniy v pyaty tomah. T.4.-Alma-Ata, 1985. -71b.

11. Valihanov Ch. Ch. Atalghan enbekte. -80b.

12. Valihanov Ch. Ch. Atalghan enbekte. -73b.

13. Potanin G.N. V yurte poslednego kirgizskogo sarevicha. Iz poezdky v Kokchetavskiy uezd/ // Izbrannye sochiyneniya v treh tomah. T3. Trudy po istorii, etnografiy y folikloru. -Pavlodar, 2005. -110b.

14. Alektorov A.E. Iz istoriy razvitiya obrazovaniya sredy kirgizov Akmolinskoy y Semipalatinskoy oblastey» //Religioznye obychay y obryady kazahskogo naroda//. -Astana, 2007. -66b.

15. Alektorov A.E. Iz istoriy razvitiya obrazovaniya sredy kirgizov Akmolinskoy y Semipalatinskoy oblastey» //Religioznye obychay y obryady kazahskogo naroda//. -Astana, 2007. -67b.

16. Bartolid V.V. Istoriya izucheniya Vostoka v Evrope y Rossii. -M., 1925. -250b.

Seytkazina Qúralay Otaubayqyzy, L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining agha oqytushysy

«Aqiqat» jurnaly