Týrik jәne qazaq tilderinde appelyativ qyzmetti adam esimderimen qatar adam esimining ornyna júmsalatyn basqa jalpy esim sózder de atqarady. Olardyng bir toby tuystyq, otbasylyq qatynasty bildiretin sózder. Adam esimderining appelyativ qyzmeti men tuystyq qatynasty bildiretin sózderding qoldanysynda aiyrmashylyq bar. Adam esimi appelyativ qyzmet atqarghanda naqty bir adamgha ghana qatysty júmsalatyn bolsa, tuystyq qatynasty bildiretin sózder kez kelgen kisige qatysty aityluy mýmkin. Mysaly, agha sózi adamnyng ózining tughan aghasyna qarata júmsalady, sonday-aq, basqa tuysqan aghalarynyng kez kelgenine jәne kez kelgen jasy ýlken er adamgha qarata sóilegende qoldanugha bolady. Otaghasy dep әiel adam ózining kýieuine qarata qoldanady, sonday-aq, kez kelgen eresek adam basqa ýiding iyesine qarata da otaghasy sózin appelyativtik qyzmette qoldanuy mýmkin. Mysaly,

Týrik jәne qazaq tilderinde appelyativ qyzmetti adam esimderimen qatar adam esimining ornyna júmsalatyn basqa jalpy esim sózder de atqarady. Olardyng bir toby tuystyq, otbasylyq qatynasty bildiretin sózder. Adam esimderining appelyativ qyzmeti men tuystyq qatynasty bildiretin sózderding qoldanysynda aiyrmashylyq bar. Adam esimi appelyativ qyzmet atqarghanda naqty bir adamgha ghana qatysty júmsalatyn bolsa, tuystyq qatynasty bildiretin sózder kez kelgen kisige qatysty aityluy mýmkin. Mysaly, agha sózi adamnyng ózining tughan aghasyna qarata júmsalady, sonday-aq, basqa tuysqan aghalarynyng kez kelgenine jәne kez kelgen jasy ýlken er adamgha qarata sóilegende qoldanugha bolady. Otaghasy dep әiel adam ózining kýieuine qarata qoldanady, sonday-aq, kez kelgen eresek adam basqa ýiding iyesine qarata da otaghasy sózin appelyativtik qyzmette qoldanuy mýmkin. Mysaly,

- Otaghasy, sizben qaljaqtasyp túrugha mening uaqytym joq (M. Áuezov). Búl jóninde ghalymdar M. Tomanov pen T. Sayranbaev "Qazirgi qazaq tilindegi qaratpalar" atty oqu qúralynda bylay dep jazady: "Sóileushi "apa", "agha" dep ataghanda sóz arnalghan kisining atyn da qosa eske alatyny belgili. Degenmen, zat esimderding búl tobynyng qoldanyluyndaghy mynaday erekshelikterdi de aitu kerek: eng aldymen, búlar kez kelgen kisige qatysty aityla alady. "Apa" - kez kelgen jasy ýlken әiel, "agha" - kez kelgen jasy ýlken er kisi bola alady, onyng aty Ospan da, Omar da, Ály de, Ghaly da, nemese Andrey de, Ivan da boluy mýmkin. Yaghni, kisilerding "apa", "agha" dep atalatyn toptaryn bildiredi, jeke toptyng aty bolady da, jeke kisini týstep, týrlep anyq kórsetpeydi. Ekinshi jaghynan búlar barlyq uaqytta tek tuystyq, semiyalyq qatysty bildiru maghynasynda qoldanyla bermeydi".

Kommunikativti akti barysynda qoldanylatyn tuystyq ataulardan jasalghan qaratpalar týrik tilinde de әrkez tek tuysyq qatynasty bildirmeydi. Týrik tilinde appelyativ qyzmet atqaratyn baba [baba] (baba), ata [ata] (ata), ağabey [aghabey] (ýlken agha), amca [amja] (әkesi jaghynan tuysatyn er adam) siyaqty tuystyq ataular ózimen tuysqan er adamgha, jasy ýlken kisige ghana emes, sóz situasiyasyna qaray ózinen jasy ýlken kez kelgen adamgha qarata qoldanyla beredi. Mysaly,

Adam konuşuyordu.Tatlı, munis bir Anadolu şivesiyle:

- Ağabey, - dedi, burdan bana benzer birtakım adamlar geçti mi?

(Adam sóilep jatyr edi. Sýikimdi, bәseng Anadoly dialektimen:

- Aghabey, - dedi, - búl jerden maghan úqsaytyn bireuler ótken joq pa?

(S. Faik)

Týrik tilindegi tuystyq qatynasty bildiretin, әiel adamgha qarata aitylatyn anne [anne] (ana), abla [abla] (әpke), teyze [teyze] (sheshesi jaghynan tuysatyn әiel adam), kızım [ qyzym] (qyzym) yenge [yenge] (jenge, aghasynyng әieli) qaratpalary da tuysqandar arasynda ghana emes tanys, beytanys kez kelgen әiel adamgha da qarata qoldanylady.

Sóilesip túrghan әiel adamgha degen erekshe qúrmetti bildiru ýshin atalghan qartpalardyng aldyna hanım [hanym] etiyketi qosylady. Mysaly,

- Hanım teyze, - dedim, - Lütfi evde mi? Lütfi evede yoktu, mektepten daha dönmemişti. (Hanym teyze, - dedim, Lýefy ýide ma? Lýtfy ýide joqedi, mektepten әli kelmepti) (S. Faik)

Týrik tilinde auyldyq jerlerde jii qoldanylatyn qaratpa sóz - ağa [agha]. Búl qaratpa dәuletti adamgha ghana emes, auyldaghy syily, qúrmetti adamgha, jas jaghynan ýlken kisige, sonday-aq, ózinen ýlken bauyryna da qarata aitylady.

Týrik otbasynda әiel adam kelin bop týskennen keyin bir aigha deyin kýieuining kózinshe sóilemeu kerek. Búl dәstýr qalalyq jerde joyylyp ketkenimen, auyldyq jerde әli kýnge deyin saqtalghan. Kelin kýieuining әke-sheshesimen sóilesken kezde onyng atyn atamaydy, sizin oğlunuz (sizding úlynyz) degen tirkesti, al bauyrlarymen sóileskende sizin ağbeyiniz/sizin ağanız (sizding aghanyz) tirkesin qoldanady. Sol siyaqty kýieuining әke-sheshesinin, bauyr-qaryndastarynyng atyn atamaydy, tek tuystyq ataulardy qoldanady. Mysaly, әkesin baba [baba], sheshesin ana [ana], bauyryn kardeş [kardesh] nemese amca [amja], әkesi jaghynan tuys әieldi hala [hala], sheshesi jaghynan tuys әieldi teyze [teyze], әkesi jaghynan tuys er adamdy amca [amja], sheshesi jaghynan tuys er adamdy dayı [dayy] dep atauy tiyis. Abysynyn elti [әlitiy], al kýieuining әpkesin görümce [górýmje] dep ataydy. Bala әke-sheshesimen, otbasynyng basqa mýshelerimen sóileskende olardyng esimin jeke atamaydy, tuystyq ataulardy tirkestire aitady. Balalary sheshelerin anne [anne] nemese ana [ana], әkelerin baba [baba] dep ataydy. Ájesin ebe [ebe] nemese büyük anne [býyk anne] dep, atasyn dede [dede] dep ataydy. Eger atasynyng aghasy tiri bolsa, ony büyük amca [býiýk amja] dep ataydy.

Qazaq tilinde aghayyn-tuys arasynda qoldanylatyn, tuystyq ataulardan jasalghan qaratpalar óte kóp. Mysaly, ata, apa, qúda, qúdaghi, sheshe, әje, kóke, әke, әpke, agha, ini, tәte, bauyr, naghashy, jiyen, jezde, jenge, baldyz, kýieu bala, kelin, qúdasha, qayyn agha, qayyn әpke, qayyn biyke, qayyn apa, abysyn, t.b.

Mysaly,

- Joq, ata. Qoshemetimizdi kórip quansyn, joldan sharshap kele jatqanda biraz demalsyn dedim (Biyler sózi).

- Áke, men Tóle biyge baryp sәlem beremin, ózin kórip, sózin tyndaghym keledi, - dep bala Qazbek qolqa salady (Biyler sózi).

- Kel, bauyrym, endeshe. Dosbol qúshaghyn asha týregeldi (Biyler sózi).

- Inim, balang bar ma dep súraydy Alakózden (Biyler sózi).

Tuystyq ataudy bildiretin múnday sózder adamnyng lauazymyn, minez-qúlqyn t.b. da qasiyetterin bildiretin sózdermen tirkese de júmsalady. Mysaly,

- Bar bol, by inim, - dep Dosbol da óz tarapynan onyng kishilik sәlemin zor iltipat bildire qabyl alady (Biyler sózi).

Búl qaratpalardyng keybireui jeke de, jalqy esimmen tirkesip te qoldanylady. Mysaly, Júldyz kóke, Túrar tәte, Ayhan jezde, Qúndyz kelin, t.b

Qazaq tilinde әiel adamgha qatysty: әje, apa, apay, tәte, ana, sheshe, sheshey, qaryndas, sinili, qyzym, mama, әpke qaratapalary bar.

Qazaq halqynyng ejelden kele jatqan dәstýrine say qyz bala túrmysqa shyqqannan keyin kelgen jerine kelin atanady. Búl ataudy jigitting ata-anasy, jigitten jasy ýlken barlyq alys-jaqyn tughan-tuys, kórshi-qolan, auyldas adamdary kelinge qarata sóilegende qoldanady. Túrmysqa shyqqan qyz bala kelgen jerining jasy ýlkenderine kelin bolsa, jasy kishilerine jenge bolady. Búl qaratpalargha -jan, -tay affiksteri qosylyp, kelinjan, jengetay, jeneshetay týrinde de aitylady. Mysaly, Abay jengesining eki qolyn qapsyra ústap túryp:

- Jeneshetay, úmytpaspyn! Ólsem de úmytpaspyn osy jaqsylyghyndy! - dep qoshtasty (M. Áuezov).

Jengening jeneshe týri de jii qoldanylady. Qazaq tilinde nekege baylanysty, qayyn júrtqa qatysty qaratpa sóz retinde qoldanylatyn tuystyq ataular óte kóp. Olar maghynasy men qoldanys ayasyna qaray toptastyrylyp belgili bir jýie qúraydy. Mysaly, kelin erining tuysqandaryn qayyn ata, qayyn ene, qayyn agha, qayyn әpke, qayyn apa, qayyn sinli, qayyn biyke, t.b. jalpy qayyn sózimen tirkesetin ataularmen ataydy. Qazaq saltynda jengesi kýieuining inisin qaynym dep ataydy. Últymyzdyng qalyptasqan dәstýri boyynsha kelin týsken auylynyng ýlken-kishisining atyn atamay, olargha layyq at qoyghan. Ol attar ýlken-kishining joly men jas ereksheligine, týri men minezine, kәsibi men qyzmetine qaray qoyylghan. Mysaly, Kenje bala, Myrza bala, Kýlimkóz, Aynamkóz, Jaqsym, Erke bala, Jaqsy agha, Ýlken agha, Qara bala, t.b.

- Kenjem! Týn qatyp shyqqansyng ba? - dedi (M. Áuezov).

- Al, erkem, kýieu qalay eken? Únattyng ba? - dep súrady (M. Áuezov). Qazaq dәstýrindegi tabu búrynnan saqtalghan mifologiyalyq nanym-senimderge baylanysty. At tergeu barysynda adam esimderi qysqartylady nemese mýldem qoldanylmay, jogharyda sóz bolghan apellyativter payda bolady. Búl qúbylys til men dilding ózara әserining nәtiyjesinen tughan. At qoiy barysynda emosiyalyq-ekspressiyalyq renk ýstem bolady. Mysaly, jengeleri qayyndary men qayyn sinlilerine at qoyghanda jaqsy kóru sezimi, súlulyqqa, sýikimdilikke baulu, minezining jaghymdy qyryn kórsetu, jaqsy bir qasiyetin atau, t.b. onyng ishki jan-dýniyesining kýiimen astasyp jatady.

Balalargha qarata sóilegende appelyativ qyzmet atqaratyn etiyket tildik birlikterding ózi bir topty qúraydy. Týrik tilinde kishkentay balalargha erkeletu, kishireytu, jaqsy kóru renkin beretin chojuk (kishkentay) nemese oghlum (úlym), kuzum (qozym), aziziym (sýiiktim), janym (janym) qaratpalary aitylady.

Ters yüzüne dönünce, evvela, büyük,biçimsiz ve mimarisiz konağı gördüm. Sonra ..... kapıyı vurdum. Beyaz başörtülü bir kadın, pencereden: - Ne var çocuğum? - dedi. [Tәrs yuzune dónýnje, evvela, býiýk, bichimsiz ve mimarisiz konagy górdým. Sonra kapyiy vurdum. Beiaz bashórtýlu bir kadyn, penjeredәn:

- Ne var, chojugum? - dedi]. (S.F. Abasıyanık)

Qazaq tilinde balalargha qatysty aitylatyn erkeletu maghynasy bar qaratpalar: balam, úlym, qyzym, balaqay, kóketay, balapanym, jarqynym, qarashyghym, qaraghym, qalqam, qalqashym, shyraq, shyraghym, kókem, kóketay, qúlynym, qúlynshaghym, botam, botashym, botaqanym, qozym, qonyr qozym, qoshaqanym t.b. Qazaq tilinde kishkentay balalargha kýshik, kójek, balapan, qonjyq qaratpalary aitylady. Búl qaratpalardyng kez kelgeni adamnyng ózining tughan balasyna da, basqa balalargha da qarata qoldanylady. Qazaq tilinde úlym, qyzym sózderi qaratpa retinde qoldanylghanymen, nemere, shóbere sózderi qaratpa retinde qoldanylmaydy.

Atalghan qaratpalardyng sóz situasiyasyna qaray týrli variantta júmsalatyndyghyn tildik faktiler kórsetip otyr. Bala qaratpasynyng ózi bala, balam, balam-au, balam-ay týrinde qoldanylady. Mysaly,

- Atty - jyldam, jayau - shaban, jolaushylardyng jolyn bógeymiz-au demedinder me, balam? (Biyler sózi).

- Oybay, balam-au, ol ýlken kemenger kisi, ne der barasyn, aldynda sóz taba almay kýlki bolarsyn, barma, - deydi (Biyler sózi).

Shyraghym qaratpasy shyraq, shyraghym, shyraghym-au, shyraghym-ay týrinde qoldanylady. Mysaly,

- Al, shyraghym, jaqynday bere attan nege týstinder? - deydi Tóle by qyzgha (Biyler sózi).

- Hosh, shyraq, - dedi ol, - әke-sheshenning halin kórgen shygharsyn, auruly bolyp, otyryp qalghan jayy bar (Á. Álimjanov).

Qaraghym qaratpasynyng qaraghym, qaraghym-au, qaraghym-ay, qargham, qargham-au, qargham-ay týrindegi qoldanystary bar. Mysaly,

- Amansyng ba, qaraghym? Qaydan tap bola qoydyn? (S. Shaymerdenov).

- Qaraghym-ay, ózing qaytesin? - deydi Abylay (Biyler sózi).

Búl qaratpalar jeke de, ózinen jasy kishi adamnyng atyna tirkese de qoldanylady. Adamdar arasyndaghy qarym-qatynastyn, sóz situasiyasynyng ereksheligine qaray balalargha qarata aitylatyn múnday etiyket tildik birlikterding qaytalanyp nemese eki etiyket tildik birlikting qatar qoldanylatyn kezderi de bolady. Múnday qoldanystar sóilesimning yqpalyn arttyrudyng tәsilderining biri. Mysaly,

- Aynaldym, qarashyghym, qonyr qozym! - dep alyp, - ayamaydy, ayamaydy ol, - dedi (M. Áuezov). Múnda aitushy qarashyghym, qonyr qozym etiyketterin qatar qoldanu arqyly tyndaushygha degen sýiispenshiligimen qatar erekshe ayanysh sezimin, bolghan iske degen ókinishin de jetkizip túr.

Tórt týlik mal qazaq halqynyng bolmys-bitimine asa qymbat, tórt týlikting (siyrdan basqasynyn) tólining әdemiligine, sýikimdiligine, qylyqtylyghyna, kishkentaylyghyna sýisinip, sýiikti úl-qyzdaryn qúlynym, qúlynshaghym, botam, botashym, botaqanym, qozym, qonyr qozym, qoshaqanym dep te ataydy. Sonday-aq, kýshik, kójek, balapan, qonjyq siyaqty tól ataulary da kishkene balagha qarata qoldanylady. Al, týrik tilinde tek kuzum [kuzum] ( qozym) ghana qoldanylady, basqa jan-januardyn, qústyng balasy úghymyn bildiretin, yaghni, tól ataulary úghymyn beretin sóz joq. Bәrine ortaq yavrum [yavrum] sózi bar. Qaratpa sóz retinde de, emosiyalyq renk beru ýshin de tek kuzum [kuzum] men yavrum [yavrum] qoldanylady. Týrik tilindegi yavrum [yavrum] sózin qazaq tiline balapanym dep audarugha bolady. Biraq, yavrum [yavrum] týrki tilinde tek qústyng ghana emes býkil jan-januardyn, qústyng balasy úghymyn bildiredi. Mysaly, kýshikke - köpek yavrusu [kópek yavrusu] deydi. Qazaq tiline audarghanda itting balasy degen maghyna beredi, yaghny kýshik degen sóz joq. Balapan degen sóz de joq. Onyng ornyna kuş yavrusu [kush yavrusu] tirkesin qoldanady. Ol tirkes qazaq tiline qústyng balasy dep audarylady.

Tuystyq, otbasylyq qarym-qatynasty bildiretin etiyket tildik birlikterding negizgi qyzmeti nazar audartu bolghanymen olardyng barlyghynyn, әsirese balalargha qarata aitylatyn sózderding emotivtik qyzmeti de asa kýshti. Tuystyq, otbasylyq qarym-qatynasty bildiretin etiyket tildik birlikter tuysqandar arasynda, ana men bala, әke men bala arasynda qarym-qatynas ornatu ýshin asa qajet. Búl etiyket tildik birlikter adamnyng jan-dýniyesinin, tuysqandyq seziminin, syilastyq seziminin, ishki jan-dýniyesining dúrys jetilui ýshin etetin әseri óte kýshti, sóz qúdiretin aiqyn kórsetetin tildik qúraldar bolyp tabylady.

Paydanylghan әdebiyetter tizimi:

1. Bolghanbayúly Á., Qaliyúly Gh. Qazirgi qazaq tilining leksikologiyasy men frazeologiyasy. - Almaty: Sanat, 1997.

2. Serghaliyev M. Paradigma // Qazaq tili. Ensiklopediya. - Almaty: Qazaqstan damu instituty, 1998.

3. Uç T., Alkan K., Büker A.C., Dikmen A., Koçak S.Türkçe sözlük. - Ankara: Dil Derneği, 1998.

4. Eren H., Gözaydın N., Parlatır İ., Tekin T., Zülfikar H. Türkçe sözlük. - Ankara: TDK, 1988.

«Aqiqat» jurnaly