Birinshi ótirik

«Biz Mongholmyz» deydi, al qalmaqtar men buryattar olardan qalyspay kalmyk-mongol, buryat-mongol bolyp alghan. Shyndyq – monghol atauy tarihtaghy Mogholstannyng shyn mogholdarymen birge halyq atauy retinde tarih qoynauyna ketken, býgingi «monghol – biz» dep jýrgen halyqtyng shyn atauy – Halha.

Ekinshi ótirik

Barlyq jerde Halhalar jar salyp: «ShH ru-taypalarynyng bәri bizde bar» dep aitady, al shyndyghynda ol ótirik, olarda eshqanday da – Nayman, Konyrat, Jalayyr, Dulat, Kerey sekildi kóp ru-ataular atymen joq.

Shyndyghynda olardy búryn Mәnjýr imperiyasy ottok pen hoshungha bólip aralastyryp tastaghan, sol sebepti olarda qazaqtaghyday әr ru bólek auyl bolyp otyrmaghan, sol sebepti de Halhanyng esh qaysysy ata-baba ruyn bilmeydi.

Halha egemendik alghaly beri ShH-ny basty «geroy» etip alyp, sonyng atyna sәikes bolu ýshin, 1990 jyldardan bastap әr halhas ózining jeke bas kuәligine ruyn jazu mindetteledi, al bilmese neni jazady? Áriyne gazet-jurnaldan oqyghan ShH-nyng ruyn jazady, sóitip Halhanyng jartysynan kóbi Borjigon bolyp alghan, al kishkene úyaty barlary Nayman, Jalayyr t.b ru ataularyn alghan.

Eng masqarasy mynada ghoy: mysalgha әkesi – naymanmyn dese, bir balasy – bórjegin bolady da, biri men jalayyr bolghym keledi dey salady.

Buryat pen qalmaqtar óz ruyn biledi, sol sebepti olarda ShH-nyng ru ataulary joq.

Halhanyng ótirigin shygharu joly:

Qay rudansyn?

Ol rudyng Tanbasy qanday – suretin kórset?

Ol rudyng ata-qonys jeri qayda, kartadan kórset?

Úrany qanday?

Eng bastysy ol ru ary qaray qanday rulargha bólinedi?

Osymen ótirikshining ýni óshedi.

Ýshinshi ótirik

Qazir Halhalar memlekettik túrghyda ShH-ny dәriptep, týrki-mongholdarynyng búrynghy býkil salt-dәstýrin, kiyimin ózderine alyp jatyr. Al shyndyghynda Halhanyng salty men kiyim kiyisi mýldem basqa bolghan.

Negizi Halhalar onsha damymay qalghan, mysalgha arbalaryna qarasanyz, dóngelekteri óte diyletantty týrde jasalghan, tek qana jaqyn jerdegi jýkterdi tasymasa, onday dóngelekpen kórshi auylghada jetu mýmkin emes shyghar.

Al ShH mongholdary bala-shaghasyn jýkterin tasyp, ózderining keremet ýlgili arbalarymen býkil әlemdi sharlap shyqqan.

Taghy Halha qaytys bolghan adamyn eshqashan kómbegen, dalagha laqtyryp tastaydy.

Ótirigin shygharu joly:

Gugldan «Mongoliya 19 vek foto» dep terip shyqqan suretterdi Halhanyng betine basu.

Taghy «Mongoliskaya telega» degendi terip shyqqan fotony betine basu.

Ózderi jep kóretin Mәnjýrding fotolaryn kórsetip, mine sening shyqqan teging dep betine basu kerek.

Tórtinshi ótirik

Halhalar ShH tili bizdikindey dep aitady.

Al shyndyghynda Qaraqorymgha barghan Fransiya korolining elshisi Rubruk monghol sózderi dep jazyp ketken sózding barlyghy, ol býgingi qazaq sózi, al halhada ol sózder mýldem basqasha atalady.

Mysalgha, Rubruktyng jazbasy boyynsha:
– Kefir – aira, qazaqsha airan
– Kumys – komos, qaz – qymyz
– Kurt – giurt, qaz – qúrt
– Surok – sogur, qaz – suyr
– Arhar – arkar, qaz – arqar

Ótirigin shygharu joly:

Osy sózderding halha audarmasyn súrau, sosyn Rubrukta osylay dep betine basu.

Negizi basqa halhanyng kóp sózi týrki tiline keledi, olar bizden aldyndar dep aytuy әste mýmkin. Oghan kóne týrki runika jazbasyn, nemese 10 ghasyrda jazylghan Mahmúd Qashqaridyng Týrki sózdigin kórsetu kerek. «Mine, búl sózding bәri ShH-da monghol atauy da shyqpay túryp, týrki sózi bolghan» dep.

Besinshi ótirik

«Taynaya istoriya mongolov» atalghan jazba Halha tilinde jazylghan deydi. Búl jazba qytay irogliyfimen jazylghan jәne ony orystar tauyp alyp, originalyn joyyp jiberip, ózderi halha tiline úqsastyryp latyn әrpimen transkripsiya jasaghan.

Ótirigin shygharu joly:

Qytay iyerogliyfi ol әsheyin suret, mysalgha «It ýrdi» dep jazghysy kelse, IT jәne ÝRDI degen suret salyp beredi boldy, ony qay tilge audarsang da, sol tilde sóilep shygha keledi.

Odan bólek orysta shyndyq joq.

Altynshy ótirik

Eski monghol jazbasy degen jazu, býkil jazu halha tilinde jazylghan symaq jәne әli kýnge deyin olar onymen jazady-mys.

Óz basym, osy jazudy oqudy ýirene almay-aq qoydym, al jasalghan transkripsiyalar ótirikshi, tarihshy-symaq orystardiki, sol sebepti oghan senim joq.

Al sol 12-13 ghasyrlardaghy monghol hattamalaryna keler bolsaq, arap әrpimen jәne latyn әrpimen jazylghan jazbalardyng bәri týrki jazuy bolyp esepteledi.

Mysalgha, arap әrpimen jazylghan hat ol – Kýiik hannyng Rim Papasyna jazghan haty taza týrki tilimen bastalyp, arghy jaghy parsy tilinde jazylghan.

Rim Papasynyng elshisi Plano Karpiniyding sózine sýiensek, alghashynda mongholdar hatty óz tilinde jaza bastaydy, sosyn biraq bizding tilden Rim Papasyna eshkim hatty audaryp bere almas dep, qalghan hatty sarasin tilinde jazdy eken.

Al latyn әrpimen jazylghan dýniyege, europa missionerlerining Altyn Orda kóshpendilerin hristian dinine ýgitteu maqsatynda jazylghan Kodeks Kumanikus tuyndysy. Búl tuyndy bir kýnde payda bolghan joq, olar búny jazbay túryp mongholdargha qanshama elshilik jiberip, tilderin әbden zerittegen.

Býgin búl tuyndyny Qypshaq jazu dep atap jýr, al rasynda búl Altyn Ordany qúrghan týrki-mongholdarynyng jazbasy.

Al býgingi Halhasiyadygha kezdesetin kóneúighyr jazuy shyndyghynda olargha Mәnjýrden kelgen, Mәnjýrler kónemonghol jazuyn ózderine beyimdep ózgertken, sóitip býkil ózderining Mәnjýr imperiyasyna taratqan, sóitip halhaghada jetken búl jazu.

Taghy Hazarisy degen Aughan halqyn ózderine tuys qylyp alghan, ol bos sandyraq, olar iran tilinde sóileydi, al mongol sózderi bar degeni, ózimiz biletin halha tilindegi kóptegen ózimizding týrki sózder, sonau runikamen jәne 10 ghasyrda Qashqary sózdiginde jazylyp ketken.

Ótirigin shygharu

Senderding jazularyng ol Mәnjýr jazuy dep betine basu, taghy kónemonghol tilinde «S» әrpi mýldem bolmaghan, al halha tilinde «S» әrpi jii qoldanylady.

Jetinshi ótirik

Gen boyynsha «sender bizding halhadan» taraghasyndar dep, ózderinshe S3 atauly gaplogruppany ózderi iyemdenip alghan, al shyndyghynda eshqanday Gen-gaplogruppa últqa, tilge bólinbeydi, sebebi olar 10 myng jyldar búryn, eshqanday últ bolmay túrghanda payda bolghan. S3 geni kóptegen últ ókilderinde bar, Amerika ýndisteri men, Avtraliya aboriygenderinde de bar, sonda olarda Halha bolghany ma?

Eng kóp bizde kezdesedi dep uәj aituykәdik, shyndyghynda búl genning eng joghary konsentrasiyasy kezdesetin halyq – Mәnjýr halqy. Halha Mәnjýrden kóp tayaq jegen, itting etinen jek kóredi olardy.

Ótirigin shygharu:

«Sonda sender halhalar Mәnjýrden taraghansyndar ma?» dep tótesinen súraq qoyyp, jauap talap etu.

Osyny әr qazaq balasy bilse dúrys bolar edi, әitpese kóbimiz sol «sovoktar» jazyp bergen tarihpen jýrmiz.