Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 9682 3 pikir 15 Tamyz, 2017 saghat 08:26

Isatay men Mahambetti Jayyqtan ótkizgen Qúraq Mayabasov

Isatay men Mahambet bastaghan kóterilis tarihy sóz bolghanda Qúraq Mayabasovtyng esimin atamay ketuge bolmaydy.  Qúraq Berishting kýlkesh atasynan. Qúraqtan Ájmaghambet, odan Auhat, Auhattan Raqym, Sydyq, Dayyr, Qanykom, al Qanykomnan Qyrym, Núrym, Syrym, Gýlzada tuady.  Qyrym men Núrymnan taraghan úrpaq býgingi kýnderi Mahambet audany Aqtoghay auylynda túrady. Kezinde marqúm Qyrym Qanykomov Tanday auylynda bizderge himiya pәninen sabaq bergen, sonau 90-jyldary mektepte birge júmys jasaugha taghdyr jazghan bolatyn. Mektep diyrektory qyzmetin atqaryp 55 jasynda qaytys boldy. Qyraqang 70-jyldardyng ayaghynda mahambettanushy, jazushy Berqayyr Amanshinning izdep kelip, Qymbat anasynyng aituy boyynsha derekter jinastyrghandyghyn, anasynyng Mahambetting keybir ólenderining mәtinin basqasha  aitatyndyghyn, sony jazyp almaghandyghyna ókinish bildirip otyrushy edi. Qyrym Qanymkomúly Rahym qarttyng jary Qymbattyng bauyrynda ósken. Ol kisi batyrlar jyryn jatqa soghatyn, myqty shejireshi kisi.

Ólkemizdegi talay tarihy oqighalar Aqjayyqpen baylanysty órbeydi. Aluan-aluan shejireni týbine túndyryp jatqan Aqjayyq Atyrau ónirining maqtanyshy qút-berekesi, tirshilik ózegi. Osy jóninde Asanqayghy men Sypyra jyraudan beri talaylar әn shygharyp, kýy tolghaghan. Aqyndar óleng arnaghan. Mahambet Ótemisúly han jasaghynan qughyn kórip, taryghyp jýrgende:

Aynalayyn Aqjayyq,

At salmay óter kýn qayda?

Ensesi biyik Aqorda,

Enkeymey kirer kýn qayda?-dep ansaytyn Jayyq ózeni.

Búny kazak-orystar alyp, qazaqty ata qonysynan quyp shyqqanda Múrat aqyn Mónkeúly:

Edildi kelip alghany,

Etekke qoldy salghany,

Jayyqty kelip alghany.

Jaghagha qoldy salghany, - dep zar tókti.

Yghylman Shórekúlynyng Isatay-Mahambet dastanynda:

Týn ortasy bolghanda,

Jamanqala auzynan

Qaptaghan qolgha qarsy ótti

Jaudan qaytar er me edi?!

Aldy-artynda qamaudan

Aman-esen ótkizip,

Saparyn alla jóndedi, - dep jyrlanady (Dosmúhamedúly H. Isatay-Mahambet  – Almaty, 1991, 125 b.). Isatay men Mahambet bastaghan kóterilis han men patshanyng birikken jasaghynan jenilgennen keyin, jan saqtap yghysqan olardyng shaghyn toby 1837 jyldyng 13 jeltoqsanynda osy jana qatyp jatqan ózennen at pen týielerding ayaqtaryn buyp baylap, múzgha kiyiz tósep ótken eken. Kezinde Isatay-Mahambettin  «kópiri joq Aq Jayyq, atyn jaldap ótken jerine»(Múrat Mónkeúly) eskertkish belgi qoyylghan.

Olardy Jayyqtan ótkizgen Qúraq óte jershil, iz keskish adam bolghan. Onyng jershildigi sonday, týnde jol jónekey ketip bara jatyp týsip qalghan túsauyn qaytyp kele jatyp attan týspey enkeyip alyp jýre beretin desedi. Qúraq Mayabasúly 1837 jyly shamamen 34-35 jasta bolsa kerek. Oghan dәlel el auyzynan jetken Mahambetting «Bala kýnnen birge oinaghan qúrdas edin, syilasyp ótken syrlas edin, arnayy saghan at basyn tiredim, joldy bilesin, ebin tauyp Jayyqtan ótkizip jiber»,-dep qolqa saluy. Qúraqta pende balasy, qúrdasynyng qolqasyna alghashqy da janúyasynyng barlyghyn aityp, odan qalsa hannyng jarlyghy, Isatay men Mahambetke qosyla ne kómek berse basy aidauly, maly baylauy bolatyndyghy taghy bar ekendigin jetkizgen. Sózge toqtaghan qazaq balasy  emes pe batyrdyn  sózin jerge tastay almaghan jershil Qúraq 12 jeltoqsannyng kóz týrtkisiz qarasuyq ala boran týninde Baqsay bekinisi men Jamanqala arasyndaghy Sarytoghay jyrasyn boylay otyryp, Jayyq ózenining tik jar qabaghy arqyly, kiyiz, tósenishter tósep Isatay bastaghan topty ótkizip jiberedi. Búl turaly Oral kazak әskerining atamany V.O.Pokatilovtyng Orynbor әskery gubernatory V.A.Perovskiyge 18 jeltoqsan kýni jazghan raportynda «Qaraqshy Taymanov 12 jeltoqsannan 13-shi jeltoqsangha qaraghan týnning saghat 4-te 30 shaqty erkek-әieli bar toppen Jayyqtan ótip, qashyp ketti. Jauyzdargha qatty saqyldaghan suyq pen aq boranda jәrdemdesti»,-dep jazdy (QR OMM, 4 qor, 1 tizim,1963 is, 550 p.).  Raport batyrlar Jayyqtan ótkennen bes kýn keyin jazylghanymen, olardy ótkizushi Qúraq  Mayabasúly  turaly birauyz sóz joq. Al tómengi Oral liniyasynyng basshysy rotmistr Akutin qolgha týsken Núrmaghambet Sýiinúlynyng aitqanyna sýienip «Isatay tobyn Jamanqala bekinisinen sәl jogharylau tústan Berish ruynyng azamaty Qúraq Mayabasov ótkizgen. Ol osyghan qarsy bette 80 shaqyrymday jerde ornalasqan»-dep mәlimdedi. Isatay-Mahambetti Jayyqtyng búqarbetine ótkizgen Qúraqtyng da, batyrlardyng da birin-birin songhy ret kórui bolatyn. Patsha ýkimeti kótirilis barysynda qolgha týsirgen, kinәli dep tanylghan adamdardy eki topqa jatqyzdy. Birinshi toptaghylargha, yaghny qoldaryna qaru alyp kóteriliske belsene qatynasqandargha әskery sottyng sheshimi boyynsha 1000 dýre soghylyp, Sibirge jer audaru, soldatqa aidau, qamal salu júmysyna jiberu jazalary qoldanyldy. Ekinshi toptaghylargha, Isatay tobyna qatysy bola túrsa da, kinәlary onsha emesterge doyyr qamshymen 25-ten 50-ge deyin dýre soghu belgilengen. Qúraq Mayabasovty dýniye-mýlkin kәmpeskelep, itjekenge aidauyna qaraghanda birinshi topqa jatqyzylghandyghyn angharugha bolatyndyghy. Qymbat anamyzdyng aituy boyynsha Qúraq batyrlardy ótkizip salyp ýiine kelip, atyn suytyp qoyyp, tanghy shәiin iship bola kelgende sonynan qughynshylarda jetken eken deydi.

Jazushy Ánes Saray «Eki tarlan» Isatay-Mahambet tarihy turaly zertteu enbeginde Qúraqty horunjiy Jigin men Qoyys Qaldybayúly ústap, Oral qalasyna aidatady. Isi әskery sotqa berilip, itjekenge aidalyp sonda óldi delinedi.  Atyrau gazetining qosymshasy «Ata meken» gazetining 1997 jylghy №12 sanynda «Auhat aqyn» atty maqalasynda  balyqshylyq Dauylbay Sarmanov Qúraqty starshina Qoyys Qaldybaev degen itarshy sot ýkimimen Sibirge aidatty degen pikir bildiredi.  Alayda avtorlar  búl derekti qaydan alghany turaly jazbaghan. 2008 jyly «Sahara» gazetining 24 qantar kýngi sanynda Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi Múrat Atashúly «Auhat aqyn turaly aqiqat» degen maqalasynda búl pikirdi bylaysha órbitedi.  «Qúraqty Qaldybaev Qoyys degen itarshy Sibirge aidatady» dep jazady. Biz biletin Qoyyls – belgili aqyn Hamit Erghaliyevting arghy atasy. Onyng basyna keyin Hamang tas qoyghan. Ol kisining beyiti Baqsay selolyq okrugining «Tasoba» degen jerinde, bilmeytin adam taba almaytyn tasalau jerde. Ol da orystarmen onsha bolmay, ólerinde : «Molam «Tasobada» bolsyn, ózim tasada bolayyn» depti degen sóz bar. Qoyys bay, әri starshina bolghan desedi, qoly úzyn, patsha jendetteri Qúraqty Qoyyssyz da aidatpay ma?!

Múraghat derekterinde starshina, Ishki ordanyng tómengi Oral liniyasynyng tómengi distansiyasynyng jәne Guriev qalashyghy deputaty Qoyys Qaldybaevtyng 1838 jyldyng 12 tamyzynda Jәngir hangha jazghan raportynda Ishki orda qazaqtarynyng arasynda byltyrghy jyly Jayyqtan ótip qashqan qaraqshy Isatay Taymanov turaly jәne de onyng qaytyp kelip basshy bolatyndyghy jóninde habar tarady. Keybir qazaqtar Taymanovtyng qaytyp keletindigine senip qysqy shóp dayyndau nauqanyna qatyspaghanyn,  hannyng jibergen ókili súltan Medetghaly Shokinning kelip qazaqtargha jalghan sózge ermeu jóninde týsinik júmystaryn jýrgizgendigin habardar etken qújat saqtalghan (QR OMM, IY-78 qor, 1 tizim, 94 is, 32 p.).  Múraghattardaghy qújattargha qaraghanda Qoyystyn  Qúraqpen tanys-bilis boluy mýmkindigin joqqa shygharugha da bolmas.

Azattyq ýshin arystanday arpalysyp ótken qos arysqa tughan jerding topyraghy búiyrsa, basyn bәigige tikken esil er, itjekenge aidalghan Qúraq Mayabasovtyng sýiegining qayda qalghany da belgisiz.

Eli ýshin enbek etken túlghalardy keleshek úrpaqtyng esinde mәngi qaldyru isi býginining isi. Qúraqtyng qúrdasy Mahambet aqynnyn:

Eske alsandar bizderdi,

Myng rahmet sizderge, - degende osyny aitap pa edi?!

Aqqaly AHMET, H.Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau memlekettik uniyversiytetining professory

Abai.kz

 

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1581
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3610