يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىس تاريحى ءسوز بولعاندا قۇراق ماياباسوۆتىڭ ەسىمىن اتاماي كەتۋگە بولمايدى.  قۇراق بەرىشتىڭ كۇلكەش اتاسىنان. قۇراقتان اجماعامبەت، ودان اۋحات، اۋحاتتان راقىم، سىدىق، دايىر، قانىكوم، ال قانىكومنان قىرىم، نۇرىم، سىرىم، گۇلزادا تۋادى.  قىرىم مەن نۇرىمنان تاراعان ۇرپاق بۇگىنگى كۇندەرى ماحامبەت اۋدانى اقتوعاي اۋىلىندا تۇرادى. كەزىندە مارقۇم قىرىم قانىكوموۆ تاڭداي اۋىلىندا بىزدەرگە حيميا پانىنەن ساباق بەرگەن، سوناۋ 90-جىلدارى مەكتەپتە بىرگە جۇمىس جاساۋعا تاعدىر جازعان بولاتىن. مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارىپ 55 جاسىندا قايتىس بولدى. قىراقاڭ 70-جىلداردىڭ اياعىندا ماحامبەتتانۋشى، جازۋشى بەرقايىر ءامانشيننىڭ ىزدەپ كەلىپ، قىمبات اناسىنىڭ ايتۋى بويىنشا دەرەكتەر جيناستىرعاندىعىن، اناسىنىڭ ماحامبەتتىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ ءماتىنىن باسقاشا  ايتاتىندىعىن، سونى جازىپ الماعاندىعىنا وكىنىش ءبىلدىرىپ وتىرۋشى ەدى. قىرىم قانىمكومۇلى راحىم قارتتىڭ جارى قىمباتتىڭ باۋىرىندا وسكەن. ول كىسى باتىرلار جىرىن جاتقا سوعاتىن، مىقتى شەجىرەشى كىسى.

ولكەمىزدەگى تالاي تاريحي وقيعالار اقجايىقپەن بايلانىستى وربەيدى. الۋان-الۋان شەجىرەنى تۇبىنە تۇندىرىپ جاتقان اقجايىق اتىراۋ ءوڭىرىنىڭ ماقتانىشى قۇت-بەرەكەسى، تىرشىلىك وزەگى. وسى جونىندە اسانقايعى مەن سىپىرا جىراۋدان بەرى تالايلار ءان شىعارىپ، كۇي تولعاعان. اقىندار ولەڭ ارناعان. ماحامبەت وتەمىسۇلى حان جاساعىنان قۋعىن كورىپ، تارىعىپ جۇرگەندە:

اينالايىن اقجايىق،

ات سالماي وتەر كۇن قايدا؟

ەڭسەسى بيىك اقوردا،

ەڭكەيمەي كىرەر كۇن قايدا؟-دەپ اڭسايتىن جايىق وزەنى.

بۇنى كازاك-ورىستار الىپ، قازاقتى اتا قونىسىنان قۋىپ شىققاندا مۇرات اقىن موڭكەۇلى:

ەدىلدى كەلىپ العانى،

ەتەككە قولدى سالعانى،

جايىقتى كەلىپ العانى.

جاعاعا قولدى سالعانى، - دەپ زار توكتى.

ىعىلمان شورەكۇلىنىڭ يساتاي-ماحامبەت داستانىندا:

ءتۇن ورتاسى بولعاندا،

جامانقالا اۋزىنان

قاپتاعان قولعا قارسى ءوتتى

جاۋدان قايتار ەر مە ەدى؟!

الدى-ارتىندا قاماۋدان

امان-ەسەن وتكىزىپ،

ساپارىن اللا جوندەدى، - دەپ جىرلانادى (دوسمۇحامەدۇلى ح. يساتاي-ماحامبەت  – الماتى، 1991, 125 ب.). يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىس حان مەن پاتشانىڭ بىرىككەن جاساعىنان جەڭىلگەننەن كەيىن، جان ساقتاپ ىعىسقان ولاردىڭ شاعىن توبى 1837 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا وسى جاڭا قاتىپ جاتقان وزەننەن ات پەن تۇيەلەردىڭ اياقتارىن بۋىپ بايلاپ، مۇزعا كيىز توسەپ وتكەن ەكەن. كەزىندە يساتاي-ماحامبەتتىڭ  «كوپىرى جوق اق جايىق، اتىن جالداپ وتكەن جەرىنە»(مۇرات موڭكەۇلى) ەسكەرتكىش بەلگى قويىلعان.

ولاردى جايىقتان وتكىزگەن قۇراق وتە جەرشىل، ءىز كەسكىش ادام بولعان. ونىڭ جەرشىلدىگى سونداي، تۇندە جول جونەكەي كەتىپ بارا جاتىپ ءتۇسىپ قالعان تۇساۋىن قايتىپ كەلە جاتىپ اتتان تۇسپەي ەڭكەيىپ الىپ جۇرە بەرەتىن دەسەدى. قۇراق ماياباسۇلى 1837 جىلى شامامەن 34-35 جاستا بولسا كەرەك. وعان دالەل ەل اۋىزىنان جەتكەن ماحامبەتتىڭ «بالا كۇننەن بىرگە ويناعان قۇرداس ەدىڭ، سىيلاسىپ وتكەن سىرلاس ەدىڭ، ارنايى ساعان ات باسىن تىرەدىم، جولدى بىلەسىڭ، ەبىن تاۋىپ جايىقتان وتكىزىپ جىبەر»،-دەپ قولقا سالۋى. قۇراقتا پەندە بالاسى، قۇرداسىنىڭ قولقاسىنا العاشقى دا جانۇياسىنىڭ بارلىعىن ايتىپ، ودان قالسا حاننىڭ جارلىعى، يساتاي مەن ماحامبەتكە قوسىلا نە كومەك بەرسە باسى ايداۋلى، مالى بايلاۋى بولاتىندىعى تاعى بار ەكەندىگىن جەتكىزگەن. سوزگە توقتاعان قازاق بالاسى  ەمەس پە باتىردىڭ  ءسوزىن جەرگە تاستاي الماعان جەرشىل قۇراق 12 جەلتوقساننىڭ كوز تۇرتكىسىز قاراسۋىق الا بوران تۇنىندە باقساي بەكىنىسى مەن جامانقالا اراسىنداعى سارىتوعاي جىراسىن بويلاي وتىرىپ، جايىق وزەنىنىڭ تىك جار قاباعى ارقىلى، كيىز، توسەنىشتەر توسەپ يساتاي باستاعان توپتى وتكىزىپ جىبەرەدى. بۇل تۋرالى ورال كازاك اسكەرىنىڭ اتامانى ۆ.و.پوكاتيلوۆتىڭ ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى ۆ.ا.پەروۆسكيگە 18 جەلتوقسان كۇنى جازعان راپورتىندا «قاراقشى تايمانوۆ 12 جەلتوقساننان 13-ءشى جەلتوقسانعا قاراعان ءتۇننىڭ ساعات 4-تە 30 شاقتى ەركەك-ايەلى بار توپپەن جايىقتان ءوتىپ، قاشىپ كەتتى. جاۋىزدارعا قاتتى ساقىلداعان سۋىق پەن اق بوراندا جاردەمدەستى»،-دەپ جازدى (قر ومم، 4 قور، 1 ءتىزىم،1963 ءىس، 550 پ.).  راپورت باتىرلار جايىقتان وتكەننەن بەس كۇن كەيىن جازىلعانىمەن، ولاردى وتكىزۋشى قۇراق  ماياباسۇلى  تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز جوق. ال تومەنگى ورال لينياسىنىڭ باسشىسى روتميستر اكۋتين قولعا تۇسكەن نۇرماعامبەت ءسۇيىنۇلىنىڭ ايتقانىنا سۇيەنىپ «يساتاي توبىن جامانقالا بەكىنىسىنەن ءسال جوعارىلاۋ تۇستان بەرىش رۋىنىڭ ازاماتى قۇراق ماياباسوۆ وتكىزگەن. ول وسىعان قارسى بەتتە 80 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان»-دەپ مالىمدەدى. يساتاي-ماحامبەتتى جايىقتىڭ بۇقاربەتىنە وتكىزگەن قۇراقتىڭ دا، باتىرلاردىڭ دا ءبىرىن-ءبىرىن سوڭعى رەت كورۋى بولاتىن. پاتشا ۇكىمەتى كوتىرىلىس بارىسىندا قولعا تۇسىرگەن، كىنالى دەپ تانىلعان ادامداردى ەكى توپقا جاتقىزدى. ءبىرىنشى توپتاعىلارعا، ياعني قولدارىنا قارۋ الىپ كوتەرىلىسكە بەلسەنە قاتىناسقاندارعا اسكەري سوتتىڭ شەشىمى بويىنشا 1000 دۇرە سوعىلىپ، سىبىرگە جەر اۋدارۋ، سولداتقا ايداۋ، قامال سالۋ جۇمىسىنا جىبەرۋ جازالارى قولدانىلدى. ەكىنشى توپتاعىلارعا، يساتاي توبىنا قاتىسى بولا تۇرسا دا، كىنالارى ونشا ەمەستەرگە دويىر قامشىمەن 25-تەن 50-گە دەيىن دۇرە سوعۋ بەلگىلەنگەن. قۇراق ماياباسوۆتى دۇنيە-مۇلكىن كامپەسكەلەپ، يتجەكەنگە ايداۋىنا قاراعاندا ءبىرىنشى توپقا جاتقىزىلعاندىعىن اڭعارۋعا بولاتىندىعى. قىمبات انامىزدىڭ ايتۋى بويىنشا قۇراق باتىرلاردى وتكىزىپ سالىپ ۇيىنە كەلىپ، اتىن سۋىتىپ قويىپ، تاڭعى ءشايىن ءىشىپ بولا كەلگەندە سوڭىنان قۋعىنشىلاردا جەتكەن ەكەن دەيدى.

جازۋشى انەس ساراي «ەكى تارلان» يساتاي-ماحامبەت تاريحي تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە قۇراقتى حورۋنجي جيگين مەن قويىس قالدىبايۇلى ۇستاپ، ورال قالاسىنا ايداتادى. ءىسى اسكەري سوتقا بەرىلىپ، يتجەكەنگە ايدالىپ سوندا ءولدى دەلىنەدى.  اتىراۋ گازەتىنىڭ قوسىمشاسى «اتا مەكەن» گازەتىنىڭ 1997 جىلعى №12 سانىندا «اۋحات اقىن» اتتى ماقالاسىندا  بالىقشىلىق داۋىلباي سارمانوۆ قۇراقتى ستارشينا قويىس قالدىباەۆ دەگەن يتارشى سوت ۇكىمىمەن سىبىرگە ايداتتى دەگەن پىكىر بىلدىرەدى.  الايدا اۆتورلار  بۇل دەرەكتى قايدان العانى تۋرالى جازباعان. 2008 جىلى «ساحارا» گازەتىنىڭ 24 قاڭتار كۇنگى سانىندا قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى مۇرات اتاشۇلى «اۋحات اقىن تۋرالى اقيقات» دەگەن ماقالاسىندا بۇل پىكىردى بىلايشا وربىتەدى.  «قۇراقتى قالدىباەۆ قويىس دەگەن يتارشى سىبىرگە ايداتادى» دەپ جازادى. ءبىز بىلەتىن قويىلس – بەلگىلى اقىن حاميت ەرعاليەۆتىڭ ارعى اتاسى. ونىڭ باسىنا كەيىن حاماڭ تاس قويعان. ول كىسىنىڭ بەيىتى باقساي سەلولىق وكرۋگىنىڭ «تاسوبا» دەگەن جەرىندە، بىلمەيتىن ادام تابا المايتىن تاسالاۋ جەردە. ول دا ورىستارمەن ونشا بولماي، ولەرىندە : «مولام «تاسوبادا» بولسىن، ءوزىم تاسادا بولايىن» دەپتى دەگەن ءسوز بار. قويىس باي، ءارى ستارشينا بولعان دەسەدى، قولى ۇزىن، پاتشا جەندەتتەرى قۇراقتى قويىسسىز دا ايداتپاي ما؟!

مۇراعات دەرەكتەرىندە ستارشينا، ىشكى وردانىڭ تومەنگى ورال لينياسىنىڭ تومەنگى ديستانتسياسىنىڭ جانە گۋرەۆ قالاشىعى دەپۋتاتى قويىس قالدىباەۆتىڭ 1838 جىلدىڭ 12 تامىزىندا جاڭگىر حانعا جازعان راپورتىندا ىشكى وردا قازاقتارىنىڭ اراسىندا بىلتىرعى جىلى جايىقتان ءوتىپ قاشقان قاراقشى يساتاي تايمانوۆ تۋرالى جانە دە ونىڭ قايتىپ كەلىپ باسشى بولاتىندىعى جونىندە حابار تارادى. كەيبىر قازاقتار تايمانوۆتىڭ قايتىپ كەلەتىندىگىنە سەنىپ قىسقى ءشوپ دايىنداۋ ناۋقانىنا قاتىسپاعانىن،  حاننىڭ جىبەرگەن وكىلى سۇلتان مەدەتعالي شوكيننىڭ كەلىپ قازاقتارعا جالعان سوزگە ەرمەۋ جونىندە تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزگەندىگىن حاباردار ەتكەن قۇجات ساقتالعان (قر ومم، ي-78 قور، 1 ءتىزىم، 94 ءىس، 32 پ.).  مۇراعاتتارداعى قۇجاتتارعا قاراعاندا قويىستىڭ  قۇراقپەن تانىس-ءبىلىس بولۋى مۇمكىندىگىن جوققا شىعارۋعا دا بولماس.

ازاتتىق ءۇشىن ارىستانداي ارپالىسىپ وتكەن قوس ارىسقا تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرسا، باسىن بايگىگە تىككەن ەسىل ەر، يتجەكەنگە ايدالعان قۇراق ماياباسوۆتىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانى دا بەلگىسىز.

ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن تۇلعالاردى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ەسىندە ماڭگى قالدىرۋ ءىسى بۇگىنىنىڭ ءىسى. قۇراقتىڭ قۇرداسى ماحامبەت اقىننىڭ:

ەسكە الساڭدار بىزدەردى،

مىڭ راحمەت سىزدەرگە، - دەگەندە وسىنى ايتاپ پا ەدى؟!

اققالي احمەت، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz