26 tamyz – eldigimizdi (Alash-Orda qúlatylghannan son) kenestik negizde janghyrtugha zany mýmkindik berilgen kýn. Búl kýndi jetpis jyl dәurendegen sovettik dәuirding ózinde asa elemeytinbiz, al qazirgi tәuelsizdik kezeninde mýldem úmyt qaldyryp jýrmiz.

1920 jylghy 26 tamyzda Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiytetining (VSIYK) Tóraghasy M. Kaliniyn, Halyq Komissarlary Kenesining (SNK) Tóraghasy V. Uliyanov (Leniyn),  VSIK hatshysy A. Enukidze «Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiyteti men Halyq Komissarlary Kenesining dekreti. Avtonomiyaly Kirgiz Sosialistik Sovettik Respublikasyn qúru turaly» delingen qújatqa  qol qoydy. Onda jogharyda atalghan memlekettik organdar «Kirgiz ólkesin basqaru jónindegi revolusiyalyq komiytet turaly» sodan búrynghy, «Halyq Komissarlary Kenesining 1919 jylghy 10-shy shildedegi dekretin damyta otyryp», «R.S.F.S.R. bóligi retinde, Avtonomiyaly Kirgiz Sosialistik Sovettik Respublikasy qúrylsyn»  dep qauly aldy. Respublika qúramyna búrynghy әkimshilik shekaralarymen Semey, Aqmola, Torghay, Oral oblystary, Zakaspiy oblysynyng Manghystau ýiezi, Krasnovodsk ýiezining 4-shi jәne 5-shi bolystary, Astrahan guberniyasynan Siynemor bolysy, Bókey ordasy jәne 1-shi, 2-shi Primor okrugterine týiisip jatqan búrynghy qazynalyq jerler berildi. Sonday-aq teniz jaghalauy jolaghy men Safronov, Ganushin jәne Nikolaev bolystary Kirrevkom qaramaghynda qala beretini, Týrkistan Respublikasyndaghy qazaq territoriyasyn qosu sondaghy halyqtyng erik-jiger bildirui nәtiyjesinde sheshiletini aityldy.

Osy manyzdy dekretting oryndaluy da, keyinirek Týrkistan Respublikasyndaghy qazaq jer-suyn bólip alyp, bir shanyraq astyna býgingi Ýlken Qazaqstandy jinau da, búrmalanghan «kirgiyz» atauyn tól «qazaq» atauyna auystyru da Alash iydeyasyna adal últ qayratkerlerining tynymsyz kýresi, kóp qajyr-qayrat júmsauy arqasynda mýmkin boldy.

Biyl eskerilmey kele jatqan bir dóngelek data bar, ol – 1920 jyldyng 26 tamyzyndaghy Dekretpen sovettik avtonomiya alghan elimizding 1937 jyly KSRO-ny qúrushy odaqtas respublikalardyng birine ainalghanyna 80 jyl toluy. Búl – óte manyzdy beles, óitkeni odaqtas  respublika boluymyzdyng arqasynda 1991 jyly memlekettik tәuelsizdikke qol jetkizdik. Sondyqtan osy oqighanyng tarihymyzdaghy orny erekshe ekenin úmytpaghanymyz jón. Ýlken terror bastalar qarsanda, 1937 jylghy 26 nauryzda, Qazaqstan Kenesterining Tótenshe 10-shy sezi Qazaq Kenestik Sosialistik Respublikasynyng Konstitusiyasyn bekitti. Osy Konstitusiyada odaqtas respublikamyzdyng «júmysshylar men sharualardyng sosialistik memleketi» ekeni atap kórsetildi, sonday-aq Qazaq Respublikasy óz aumaghynda «óz egemendik qúqtaryn tolyghymen saqtap, memlekettik biylikti derbes jýrgizedi» dep naqtylap jazyldy...

Resey Federasiyasy qúramyndaghy Avtonomiyaly respublikamyzgha  odaqtyq mәrtebe Kenesterding VIII Býkilodaqtyq tótenshe sezinde 1936 jylghy 5 jeltoqsanda qabyldanghan KSRO Negizgi Zany (Stalindik konstitusiya) boyynsha berilgeni mәlim. Osy jana Konstitusiyany jasau jónindegi komissiyany sovet elinde «sosializm tolyghymen jengen» 1935 jyly qúrylghannan basqarghan Stalin avtonomiyaly respublikalardy odaqtas respublika qataryna auystyru ýshin  ýsh shartty negizge alu kerek degen edi: birinshi shart – avtonomiyaly respublika, odaqtyq tәj kiygennen keyin «onyng KSRO-dan shyghyp ketu mәselesin qonggha mýmkindigi bolu ýshin», jan-jaghynan KSRO territoriyasymen qorshalmay, shetelmen shekaralas shetki aimaq boluy kerek; ekinshi shart – sovettik odaqtas respublikagha atyn bergen últ birshama tyghyz shoghyrlanyp otyrghan kópshilik boluy kerek; ýshinshi shart – respublika halqy sany jaghynan «óz memlekettik tәuelsizdigin qorghay alatynday,  tym bolmasa million»  boluy kerek. Búl sharttargha Qazaq AKSR-i 1924 jylghy Orta Aziyadaghy últtyq-territoriyalyq mejeleu nauqanynan keyingi jana aumaghymen, halqynyng sanymen, t. b. manyzdy kórsetkishterimen әbden jauap bere alatyn edi, alayda oghan odaqtyq tәj kii púrsaty bir mýshelge keshiktirilip, halyqtyng jartysyna juyghyn qúrban etken últtyq apattan song ghana, turasyn aitqanda, qazaq halqyna qarsy jasalghan memlekettik qylmysty birjola jasyru maqsatymen berildi.

Biylghy Alash-Ordanyng 100 jyldyghyn merekeleu kezinde últtyq memlekettigimizding janghyruyna mýmkindik tughyzghan Aqpan revolusiyasynyng 100 jyldyq dóngelek datasy men janghyrghan últtyq memlekettigimizdi joyyp, kenestik negizde taptyq  memlekettilik qúrugha mýmkindik bergen Qazan tónkerisining 100 jyldyq dóngelek datasyn ózara baylanysta qaraghanymyz jón. Sonda jogharyda atalghan kezenderdi, solarmen astasa órbigen quanyshty da, qayghyly da oqighalardy saralay kele, halqymyzdy, jastardy qasireti mol bolghan tarihymyz arqyly tәrbiyeleu isine ólsheusiz zor ýles qosarymyz anyq.

Beybit QOYShYBAEV

Abai.kz